Türkçe Librettoyla Sahnelenen Opera Eserlerinde Karşılaşılan Vokal Yorumlama Problemleri Üzerine Görüşler

Year 2025, Issue: Çeviribilim Özel Sayısı II, 344 - 370, 25.03.2025

Seta Kürkçüoğlu

https://doi.org/10.29110/soylemdergi.1601410

Abstract

İlk operamız olan Özsoy Operası Mustafa Kemal Atatürk’ün talimatıyla Ahmed Adnan Saygun tarafından bestelenmiş, İran Şahı Rıza Pehlevi’nin gelişi şerefine 1934 yılında sahnelenmiştir. Sahnelenmek üzere bazı operalar Türkçeye çevrilmiştir. Türk operasının öncüleri Ankara Halkevi sahnesinde, 21 Haziran 1940 tarihinde ilk temsillerini verdiler. Mozart’ın müzikli oyunu “Bastien ve Bastienne”nde soprano Rabia Erler, tenor Süleyman Alkan ve basbariton Ruhi Su rol almışlardır. 1940’lı yıllardan itibaren düzenli olarak operalar sahnelenmeye başlanmış, eserler genellikle Türkçeye çevrilmiştir. Bunun başlıca nedeni yabancı dile hâkim olmayan icracıların ezberleme problemi yaşamamalarını sağlamak, bir diğer nedeni ise halka ana dillerinde opera eseri sunarak bu sanatı sevdirmektir. Her dilin kendine göre akustik özellikleri vardır. Genel olarak dilde mevcut olan ünlülerin benzer ötümleri olduğu varsayılmaktadır. Ancak hem kısmen aynı tınlamamakta hem de diğer dillerde mevcut olmayan bazı ünlüler bulunmaktadır. Bu çalışma, Türkçe çevirisi yapılarak sahnelenmiş eserlerin hem prozodik hem de fonetik olarak icracılarda yarattığı teknik sorunların ortaya konulmasını amaçlamıştır. Bu bakımdan literatür taraması yapılmış, İstanbul Atatürk Kültür Merkezinin yeniden inşa edilme sürecinde işitsel kayıtların kaybolması ve/veya içerisinde libretto çevirileri bulunan notaların zarar görmüş olması sebebiyle çok az dataya ulaşılmıştır. Bu sebeple, orijinal dili yabancı ancak Türkçe libretto ile seslendirilen operalar araştırılmış ve bu eserlerden seslendirmiş ve/veya libretto çevirisi yapmış sanatçılara ulaşılmış ve yarı yapılandırılmış görüşmeler gerçekleştirilmiştir. Böylece sanatçıların görüşleri Türkçenin akustik özellikleri bağlamında değerlendirilmiş, vokal olarak yorumlamada yarattığı teknik sorunlar, tüm görüşlerin ışığında ortaya konulmuştur. Sonuç olarak ortak görüş İtalyancanın opera icra ermede en konforlu dil olduğu, ancak titiz vokal teknik çalışmayla da başarılı bir icranın mümkün olduğu yönündedir.

The first opera, Özsoy, composed by Ahmed Adnan Saygun under the directive of Mustafa Kemal Atatürk, premiered in 1934 in honor of the Shah Reza Pahlavi of Iran. Subsequently, severel operas were translated into Turkish for performance. The Turkish opera movement formally commenced on June 21, 1940, with a production at the Ankara Community Center featuring Soprano Rabia Erler, tenor Süleyman Alkan and bass-baritone Ruhi Su in Mozart's Bastien und Bastienne.
From the 1940s onward, operas were predominantly staged in Turkish to facilitate memorization for performers with limited proficiency in foreign languages and to cultivate public engagement with opera in the national language.
Each language possesses distinct acoustic properties; while vowels may exhibit phonetic similarities across languages, their precise articulations vary, and specific phonemes may be absent in others. This study investigates the technical challenges encountered by singers performing operas in Turkish translation, both prosodic and phonetic. Given the scarcity of archival audio recordings and libretti from the Atatürk Cultural Center, the research employs semi-structured interviews with artists who have participated in original and translated productions. The findings highlight how Turkish's phonetic and prosodic characteristics pose specific challenges for vocal interpretation. The consensus among performers suggests that while Italian is the most acoustically favorable language for operatic performance, a high level of proficiency can be achieved in Turkish through rigorous vocal training and technique.

Keywords

Türkçe Seslendirilen Operalar, Libretto Çevirisi, Prozodi, Fonasyon, Şan

Opinions on Vocal Interpretation Problems Encountered in Operas Staged with Turkish Librettos

Abstract

Öz
Bu çalışma, Türkçe çevirisi yapılarak sahnelenmiş eserlerin hem prozodik hem de fonetik olarak icracılarda yarattığı teknik sorunların ortaya konulmasını amaçlamıştır. Bu bakımdan literatür taraması yapılmış, İstanbul Atatürk Kültür Merkezinin yeniden inşa edilme sürecinde işitsel kayıtların kaybolması ve/veya içerisinde libretto çevirileri bulunan notaların zarar görmüş olması sebebiyle çok az dataya ulaşılmıştır. Bu sebeple, orijinal dili yabancı ancak Türkçe libretto ile seslendirilen operalar araştırılmış ve bu eserlerin bazılarını seslendiren ve/veya libretto çevirisi yapan sanatçılara ulaşılmış ve yarı yapılandırılmış görüşmeler gerçekleştirilmiştir. Böylece sanatçıların görüşleri Türkçenin akustik özellikleri bağlamında değerlendirilmiş, vokal olarak yorumlamada yarattığı teknik sorunlar, tüm görüşlerin ışığında ortaya konulmuştur. Sonuç olarak ortak görüş İtalyancanın opera icra ermede en konforlu dil olduğu yönündedir.
Abstract
This study aims to reveal the technical problems for the performers, both prosodically and phonetically, that the Turkish translations of the works. In this regard, a literature review was searched, and very little data was obtained due to the loss of audio recordings and/or damage to the notes containing libretto translations during the reconstruction process of the Istanbul Atatürk Cultural Center. For this reason, operas originally in foreign languages but performed with Turkish librettos were investigated, and the artists who performed some of these works and/or translated the librettos were contacted and semi-structured interviews were conducted. Thus, the opinions of the artists were evaluated in the context of the acoustic properties of Turkish, and the technical problems it create in vocal interpretation were revealed in the light of all views. As a result, the common opinion is that Italian is the most comfortable language in performing opera.

Keywords

Opera Sung in Turkish, Libretto Translation, Prosody, Fonation, Singing

References

• Aksu, İsmail Hakkı (2024). Ressam, Dekoratör ve Eğitmen İsmail Hakkı Aksu ile 18 Eylül 2024 Tarihinde Gerçekleştirilen Kişisel Görüşme.
• Aksu, İsmail Hakkı (2024). Kişisel Arşivi.
• Altındağ, Gülgez (2024). Emekli Opera Sanatçısı ve Eğitmen Gülgez Altındağ ile 18 Eylül 2024 Tarihinde Gerçekleştirilen Kişisel Görüşme.
• Ankara Üniversitesi Açık Ders Malzemeleri (?). Çeviri kavramı. (https://acikders.ankara.edu.tr/mod/resource/view.php?id=57677) (Erişim tarihi: 23.01.2025)
• Arel, Hüseyin Sadettin (1992). Prozodi Dersleri. İstanbul. Pan Yayıncılık.
• Atalay, Adnan (2022). “Müzikte Prozodi”. Bu yazı Konser Arkası Müzik Dergisi Eylül 2022 sayısının 78 - 81 sayfalarında yayımlanmıştır. (https://adnanatalay.com/index.php/muzikte-prozodi/) (Erişim tarihi: 24.09.2024)
• Coşkun, Volkan (2001). Standart Türkçedeki Ünlüler ve Ünsüzler. Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. (https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/217410) (Erişim tarihi: 09.09.2024)
• Demir, Nurettin ve Yılmaz, Emine (2011). Türkçe Ses Bilgisi. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayını.
• Demircioğlu, Cemal (2003). 19 Yüzyıl Sonu Türk Edebiyatında Tercüme Kavramı. Journal of Turkish Studies. Volume 27/II.
• Demircioğlu, Cemal (2020). Türkiye’de Kültürel Belleğin Modernist İnşasında 19. Yüzyılda Avrupa’dan Yapılan Çeviriler. Journal of Turkish Studies. Volume 54.
• Demircioğlu, Cemal ve Demircioğlu, Tülay Gençtürk (2022). “Türkçede Diliçi Çeviri: Kültürel Bellek Perspektifinden Bazı Gözlemler”. Teoriden Pratiğe Türk Edebiyatında Diliçi Çeviri. (1.Baskı) İstanbul: Ketebe Kitap ve Dergi Yayıncılığı A.Ş.
• Demircioğlu, Cemal (2024). Akademisyen Prof. Dr. Cemal Demircioğlu ile 27 Kasım 2024 Tarihinde Gerçekleştirilen Kişisel Görüşme.
• Gökberk, Şamil (2024). Emekli Opera Sanatçısı ve Eğitmen Şamil Gökberk ile 18 Eylül 2024 Tarihinde Gerçekleştirilen Kişisel Görüşme.
• Gökoğlu, Meral (2024). Emekli Opera Sanatçısı ve Eğitmen Meral Gökoğlu ile 01 Ekim 2024 Tarihinde Gerçekleştirilen Kişisel Görüşme.
• Gökoğlu, Umut (2009). Operada Şan Tekniğinin Tarihsel Gelişimi. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Gökoğlu, Umut (2024). Opera Sanatçısı ve Eğitmen Umut Gökoğlu ile 01 Ekim 2024 Tarihinde Gerçekleştirilen Kişisel Görüşme.
• Hızarcı, Çiğdem (2015). Türkiye'nin Güncel Kültür-Sanat Politikası ve Opera Sanatı. İstanbul: Maltepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi.
• İnce, Levent (?). Diksiyon Alıştırma Kitabı. e-kitap. (İstanbul Okan Üniversitesi Türk Dili Dersi Okutmanı Önder Genç’ten edinilmiştir)
• Karasar, Niyazi (2005). Bilimsel Araştırma Yöntemi (17. Baskı). Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık.
• Kaplancık, Evrim Şahinkaya (2019) Libretto Kavramının Yapısal / Biçimsel Analizi ve Özgün Libretto Denemesi: Vurun Kahpeye. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanatta Yeterlik Tezi.
• Kılıç, Mehmet Akif (2003). “Türkiye Türkçesi’ndeki Ünlülerin Sesbilgisel Özellikleri”. Studies In Turkish Linguistic. İstanbul: Boğaziçi University Press. (http://dilbilimi.net/kilic_turkiye_turkcesindeki_unlulerin_sesbilgisel_ozellikleri.pdf )
• Kıran, Ayşe Eziler (1990). Dilbilim-Göstergebilim İlişkileri. Dilbilim Araştırmaları Dergisi. Sayı: 1 s. 51-62 (http://dad.boun.edu.tr/tr/download/article-file/303001) (Erişim Tarihi: 23.01.2025)
• Kaindl, Klaus (2005). “The Plurisemiotics of Pop Song Translation: Words, Music, Voice and Image”. Song and Significance: Virtues and Vices of Vocal Translation, ed. Dinda L. Gorlée. Rodopi.
• Kürkçüoğlu, Seta (2020). “Opera İcracılarının Performans Öncesi Uygulamaları Gereken Eylemler”. Ses Eğitiminden Sahneye. (1.Basım). Ankara: Gece Kitaplığı Yayınları.
• Low, Peter (2005). “The Pentathlon Approach to Singing Songs”. Song and Significance: Virtues and Vices of Vocal Translation, ed. Dinda L. Gorlée. Rodopi.
• Low, Peter (2013). “When Song Cross Language Borders”. Translations, Adaptations and 'Replacement Texts. The Translator, 19(2).
• Low, Peter (2017). “Translating Song”. Lyrics and Texts. Routledge.
• Öncül, Nursel (2024). Emekli Opera Sanatçısı ve Eğitmen Nursel Öncül ile 03 Ekim 2024 Tarihinde Gerçekleştirilen Kişisel Görüşme.
• Pekacar, Çetin ve Dilek, Figen Güner. (2009). “Uluslararası Fonetik Alfabe I”. Sayı:4. Çeviri, Dil Araştırmaları.
• Pesen, Alaz (2022). “Opera Çevirisinde İcra ve Doğallık”. Istanbul University Journal of Translation Studies, 17, s. 1-18
• Sabar, Gül (2024). Emekli Opera Sanatçısı, Eğitmen ve Librettist Gül Sabar ile 20 Eylül 2024 Tarihinde Gerçekleştirilen Kişisel Görüşme.
• Sağlam, Nilüfer (2022). “From Page to Stage, Linguistic to Multimodal: Stage Adaptations from Literary Texts”. Sayı: 33. s:119-134. Çeviribilim ve Uygulamaları Dergisi.
• Sezer, Nilüfer (?). “Fonetik ve Diksiyon”. Ortak Ders Notları. İstanbul Üniversitesi Açık ve Uzaktan Eğitim Fakültesi. (https://www.scribd.com/document/501495880/Fonetik-Ve-Diksiyon) (Erişim: 16.09.2024)
• Sözer, Vural (1986). Müzik ve Müzisyenler Ansiklopedisi. Cilt 2. İstanbul: Remzi Kitabevi A.Ş. Yayınları Şahin Soy, Özlem ve Şenol, Merve (2021). “The Historical Journey of Opera Translation in Turkey and Its Perception by Contemporary Turkish Opera Performers”. IU Journal of Translation Studies, no. 13.
• T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, (2018-2022) e-kitap. Stratejik_Plan_2018-2022.pdf (operabale.gov.tr) (Erişim: 23.09.2024)
• Taranç, Berrak (1988). Muhlis Sabahattin’de Türk ve Batı Müziği Etkileşimleri. Yüksek Lisans Tezi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Taşkesen, Mustafa Levent (2010). Gaetano Donizetti Don Pasquale Operasının Ses-Söz Uyumu (Prozodi) Yönünden İncelenmesi. Yüksek Lisans Tezi. Adana: Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tosun, E. (2013). “Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri”. Bilimsel Yönteme Giriş. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi.
• Ünsal, Füsun. ve Şahin, Hakan. (2020); TRT Spikerlik ve Türkçenin Kullanımı, Ankara: TRT Eğitim Dairesi Başkanlığı Yayınları – 4.
• Zafargholizadeh, Omid (2021). Edward Albee'nin Tiyatro Eserinden Uyarlanan 'Kim Korkar Virginia Woolf'tan?' Filminin Müzikal Bakış Açısıyla Değerlendirilmesi. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul Okan Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.