Zemahşerî'nin el-Keşşâf'ta Mu'tezilî Düşüncesini Yansıtan Tercihleri: Lütuf Teorisi Bağlamında Bir İnceleme

Year 2023, , 103 - 121, 30.09.2023

Muhammed Boşnak , Nagihan Ayşe Boşnak

https://doi.org/10.31121/tader.1319989

Abstract

Sözlükte incelik, zarafet, iyilik gibi anlamlara gelen lütuf, kavram olarak Allah’ın kullarını imana yöneltmesi ve onları günahlardan alıkoymasını ifade etmektedir. Genel anlamda aslah teorisinin yumuşatılması ve adalet prensibi üzerine kurulan lütuf teorisi Basra Mu’tezilesi tarafından Al-lah’a bazı fiilleri vacip kılınması şeklinde anlaşılmış ve bu yönüyle tartışmalara neden olmuştur. Bu tartışmalar Kur‘an yorumuna da yansımış ve ayetler Mu‘tezile tarafından lütuf teorisine ze-min teşkil edecek şekilde tefsir edilmiştir. İtikâdî olarak Mu‘tezile’nin Basra akolüne mensup olan Zemahşerî el-Keşşâf’ta dağınık bir biçimde Mu‘tezilî tezleri savunur. Satır aralarında karşı-mıza çıkan bu durum onun tefsirinin genel özelliği olarak bilinir. Eserin geneli hakkında sahip olduğumuz bu bilginin çeşitli örnekler üzerinden teyit edilmesi gerekmektedir. Bu amaçla hazır-lanan bu çalışma Zemahşerî’nin el-Keşşâf’taki lütfa dair fikirlerinden hareketle Mu‘tezilî yönü-nün tefsirine ne kadar yansıdığını ortaya koymaktadır. Zira o lütufla ilgili ayetleri tefsir ederken sürekli Mu‘tezilî fikirleri öne çıkarmakta ve karşıt fikirlere Mu‘tezilî argümanlarla itiraz etmekte-dir. Bu yönüyle onun lütuf konusunda bir Mu‘tezile kelâmcısı gibi hareket ettiğini söyleyebiliriz. Çalışmamız bu durumu ortaya koyarak literatürdeki boşluğu doldurmayı amaçlamaktadır. Diğer taraftan araştırmamız el-Keşşâf’ı lütuf teorisi çerçevesinde kelâm literatürü üzerinden okumakla sınırlıdır. Dolayısıyla diğer itikâdî meselelerin ayrıntısına girmeyeceğimiz gibi el-Keşşâf dışındaki tefsirlere atıflarımız da sınırlı düzeyde olacaktır. Böylece bu çalışma ile el-Keşşâf’ın itikâdî ar-kaplanı bir konu özelinde derli toplu şekilde incelenmiş ve onun mezhebi yönü ortaya konmuş olacaktır.
Anahtar Kelimeler: Tefsir, Kelâm, Mu‘tezile, Lütuf, Aslah, Zemahşerî, el-Keşşâf.

Keywords

Tefsir, Kelam, Mu'tezile, Lütuf, Zemahşerî, el-Keşşâf

The Preferences That Reflect al-Zamakhsharī's Mu‘tazilite Thought in al-Kashshāf: A Survey in the Context of the Theory of Luṭf

Abstract

Luṭf, which means delicacy, elegance, and favor in dictionary, as a concept, refers to God's di-recting his servants to faith and preventing them from committing sins. In general, the theory of luṭf, which was founded on the principle of ‘adl (justice) and moderation of the theory of aṣlaḥ (the optimal), was understood by the Mu'tazilites of Basra as making certain actions obligatory for Allah, and from this aspect, it caused controversies. These discussions were also reflected in the interpretation of the Qur’ān, and the verses were interpreted by Mu‘tazila to form a basis for the theory of luṭf. al-Zamakhsharī (d. 538/1144), who is a member of the Basra school of Mu‘tazila, defends the theses of his denomination in a scattered manner in al-Kashshāf. This situation, which appears between the lines, is known as the general feature of his tafsīr. This knowledge we have about the work in general needs to be confirmed through various examples. This study, prepared for this purpose, reveals how much the Mu‘tazilite aspect is reflected in his tafsīr, based on his ideas about luṭf in al-Kashshāf. As a matter of fact, while interpreting the verses about luṭf, he constantly emphasizes Mu‘tazilite principles and objects to opposing ideas through Mu‘tazilite arguments. In this respect, we can say that he acted like a Mu‘tazilite theolo-gian on the subject of luṭf. Our study aims to contribute to filling the gap in the literature by re-vealing this situation. In this regard, our research is limited to reading al-Kashshāf through the kalām literature within the framework of the theory of luṭf. Therefore, we will not go into the details of other theological issues, and our references to tafsīr works other than al-Kashshāf will be limited. Thus, theological background of al-Kashshāf will be scrutinized on one subject and this study will constitute a reference point for its denominational aspect.

Keywords

Tafsir, Kalam, Mu'tazilah, Lutf, Aslah, al-Zamakhshari, al-Kashshaf

References

• Ash‘arī, Abū al-Hasan. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn: İlk Dönem İslām Mezhepleri, trans. Ömer Aydın – Mehmet Dalkılıç. Istanbul: Yazma Eserler Kurumu, 2019.
• Aytepe, Mahsum. İlahi Yardım ve Özgürlük Diyalektiği Mu’tezilenin Lütuf Teorisi. Istanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
• Bilgin, Mustafa. Tefsirde Mu’tezile Ekolü. Bursa: Uludağ University, Institute of Social Sci-ences, Ph.D. Dissertation, 1971.
• Boyalık, Taha. Dil, Söz ve Fesāhat-Abdülkāhir el-Cürcānī’nin Sözdizimi Nazariyesi. Istanbul: Klasik Yayınları, 2016.
• Boyalık, Taha. el-Keşşāf Literatürü-Zemahşerī’nin Tefsir Klasiğinin Etki Tarihi. Istanbul: İsam Yayın-ları, 2019.
• Coşkun, İbrahim. “Kelâm İlminin Orjinalliği ve Teşekkülüne Yol Açan İlk Meseleler: Hicri I. Asırda Kelam”. Hicri Birinci
• Asırda İslâmî İlimler -II- Hadis, İslâm Hukuku, Kelâm, Mezhep-ler Tarihi Arap Dili ve Siyer. Istanbul: Ensar Yayınları, 2020.
• Çelebi, İlyas – Güdekli, Hayrettin N. “Kelâm İlminin Teşekkülü ve Diğer İslâmî İlimlerle İlişki-si”. İslâmî İlimlerde Metodoloji: Usûl Mes’elesi, Temel İslâm İlimlerinin Ortaya Çıkışı ve Birbirl-eriyle İlişkileri Tartışmalı İlmî İhtisas Toplantısı. 369-416. Istanbul, 2014.
• Çelebi, İlyas. "Hızlān". TDV İslâm Ansiklopedisi. Accessed June 24, 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/hizlan.
• Durmuş, Zülfikar. “Zemahşerī’nin Muhkem ve Müteşābih’e Dair Görüşlerinin Analitik İncele-mesi”. Marife 3/3 (2003), 259-278.
• Qādī Abd al-Jabbār, Abū al-Hasan Abd al-Jabbār ibn Ahmad. al-Mughnī fī abwāb al-tawḥīd wa al- ‘adl. Cairo: al-Dār al-Misriyya, 1963.
• Qādī Abd al-Jabbār, Abū al-Hasan Abd al-Jabbār ibn Ahmad. Sharh al-uṣūl al-khamsa. Egypt: Maktabat al-Wahba, 1996.
• Karagöz, Mustafa. Tefsir Tarihi Yazımı ve Problemleri. Ankara: Araştırma Yayınları, 2012.
• Kaya, Mesut. Tefsir Geleneğinde el-Keşşāf. Istanbul: MÜİF Yayınları, 2019.
• Khawārizmī, Rukn al-Dīn ibn al-Malāḥimī. Kitāb al-fā’iq fī uṣūl al-dīn. Tehran: Mu’assasa-yi Hik-mat wa Falsafa-yi Iran, 1966.
• Koloğlu, Orhan Şener. “Mu’tezile’nin Hüseyniyye Ekolünün Dünyevî Aslah Konusuna Yak-laşımı”. İslâm Araştırmaları Dergisi 39 (2018), 7-27.
• Öztürk, Mustafa. “Mu’tezile ve Tefsir”. Marife 3 (2003), 83-107.
• The Clear Quran. Accessed June 10, 2023. https://quran.com
• Tībī, Şaraf al-Dīn al-Husayin. Futūḥ al-ghayb. Dubai: Jā’izat al-Dubai al-Dawliyya, 2013.
• Türkmen, Hasan. “Nübüvvetin İspatı Bağlamında Zemahşerî’nin Mucizeye Bakışı”. Dilbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 18/2 (2018), 167-184.
• Yücel, Ahmet. “Hadis İlminin Ortaya Çıkışı ve Diğer İslâmî İlimlerle İlişkisi (Rivâyet Dö-nemi/İlk Üç Asır)”, İslâmî İlimlerde Metodoloji: Usûl Mes’elesi, Temel İslâm İlimlerinin Ortaya Çıkışı ve Birbirleriyle İlişkileri Tartışmalı İlmî İhtisas Toplantısı. 205-275. Istanbul, 2014.
• Zamakhsharī, Abū al-Kāsim Mahmūd. al-Kashshāf an haqā’iq al-tanzīl. Beirut: Dār al-Kitāb al- ‘Arabī, 1987.
• Zamakhsharī, Abū al-Kāsim Mahmūd. Kitāb al-minhāj fī uṣūl al-dīn. ed. Sabine Schmidtke. Beirut: Dār al-Arabiyyat al-Ulūm, 2007.