أمثال العرب وموقف الشّهاب الخفاجيّ منها في التّفسير

Year 2024, , 202 - 223, 30.04.2024

Mohammad Al Harırı , Veysel Gengil

https://doi.org/10.31121/tader.1434934

Abstract

تناول هذا البحث أمثال العرب في حاشية شهاب الدّين الخفاجي المسمّاة عناية القاضي وكفاية الراضي، فبيّن البحث أسلوب الشهاب الخفاجي في كيفية توظيفه لأمثال العرب في خدمة النّصّ التّفسيري، وقد تميّز الخفاجي في تناوله للأمثال، لاسيّما وقد ألّف فيها منظومته ذات الأمثال، وأفاض منها في حاشيته التفسيرية، فهدفت هذه المقالة إلى إبراز منهجه في توظيفها وتوضيحه، لهذا ناسب الوقوف على معاني المثل في لغة العرب، سواء من جهة الأصل الوضعي الذي يدلّ على النظير والمشابه، أو من جهة العرف اللغوي الذي يدلّ على القول السائر المعروف، لكن لا يناسب أيّ منهما في تفسير الآيات القرآنية؛ لهذا اختار الشهاب الخفاجي تفسير لفظ المثل هنا بالمعنى المجازي وهو وصف الشيء، فهو الأنسب في تفسير الآيات القرآنية، وكان يورد الأمثال في سياق تفسيره للآيات، إمّا ليبين معنى أو ليؤكده أو ليرجح قولاً. وتأتي أهمية بحث الأمثال في أنها مرآة تعكس ثقافة الشعوب عبر تصوير الأحداث والمواقف الحياتية بألفاظ مختصرة. كما أن المثل يجسد البلاغة العربية في أعلى درجاتها، ولهذا اهتم العرب بالأمثال منذ القدم، وضمّنوها أشعارهم وأقوالهم، واهتمّ القرآن بضرب الأمثال في مختلف السور القرآنية، ونبّه البحث إلى الفرق بين أمثال العرب وأمثال القرآن التي ابتدأها الله دون أن يستخدمها أحد من قبل، ثم أشار البحث إلى شروط المثل ومضمونه من إيجاز اللفظ، وإصابة المعنى، وحُسْن التشبيه، وجَوْدة الكناية، إضافة إلى الأغراض التي تُحقَّق من ضربه كإيضاح المقاصد، وتشخيص للمجرد، وإبرازالمعقول في هيئة المحسوس، وإقامة الحجة والبرهان، والتربيـة والترغيب والمدح والذم، والتذكير والوعظ، وذلك من خلال دراسة نماذج من الأمثال التي أوردها الشهاب الخفاجي في حاشيته التفسيرية الغنية بأمثال العرب.

Keywords

: القرآن, التفسير, البيضاوي, ، شهاب الدّين الخفاجي, المثل

Arap Atasözleri ve el-Hafâcî’nin Tefsirde Konuyu Ele Alışı

Abstract

Bu araştırma Şihabuddin el-Hafâcî’nin (ö. 1069/1659) ʿİnâyetü’l-Ḳāḍî ve kifâyetü’r-Râżî ya da diğer ismiyle Ḥâşiye ʿalâ Tefsîri’l-Beyżâvî adlı eserindeki Arap meselleri konusunu ele almaktadır. Makale, el-Hafâcî’nin meselleri/Arap atasözlerini tefsir metinlerinde nasıl kullandığını açıklamaya ve yine onun atasözlerini kullanmadaki maharetini göstermeye çalışmaktadır. Nitekim o, özellikle bu hususta Zâtu’l-emsâl adlı eserini telif etmiş ve bu eserinde yer alan bilgileri Beyżâvî tefsirinin haşiyesinde detaylı bir biçimde kullanmıştır. Makalenin amacının el-Hafâcî’nin yaklaşımını ortaya koymak ve açıklamak olması hasebiyle konuyu, Arap dilinde atasözlerinin manalarını, hem denk ve benzerliğini gösteren aslî kök açısından hem de yaygın olarak bilinen konuşmayı gösteren dilsel gelenecek açısından incelemek yerinde olacaktır. Ne var ki bu iki bakış açısının da Kur’ân’ı tefsir etmeye uygun olmadığını düşünmesi nedeniyle el-Hafâcî, mesel/atasözü ifadesini mecazi anlamda yorumlamayı tercih etmiştir. Çünkü bu, Kur’ân ayetlerini tefsir etmeye daha uygun bir yaklaşımdır. Tefsir sürecinde atasözlerini kullanmak suretiyle ayetlerin anlamını açıklama, teyit etme veya farklı görüşler arasında tercihte bulunmada atasözlerinden yararlanılır. Atasözlerini incelemenin önemi, olayları ve yaşam durumlarını özlü sözlerle tasvir ederek bir toplumun kültürünü yansıtmalarında yatmaktadır. Nitekim mesel, Arap belagatını en üst düzeyde temsil etmektedir. Bu nedenle Araplar, eski zamanlardan beri mesellere büyük bir ilgi göstermişler, onları şiirlerine ve sözlerine dahil etmişlerdir. Kur’ân-ı Kerîm de çeşitli surelerinde mesel verme hususuna özel bir ihtimam göstermiştir. İş bu nedenden ötürü makalede ilk defa Kur’ân’da Allah tarafından zikredilen ve daha önce kimsenin kullanmadığı meseller ile Arapların kullandığı meseller arasındaki farklara dikkat çekilmiştir. Yanı sıra araştırma, el-Hafâcî’nin atasözleri açısından zengin olan tefsir haşiyesinde zikrettiği mesel örneklerini inceleyerek ifadenin özlü oluşunu, anlamın doğruluğunu, benzetmenin güzelliğini, maksadın ortaya konuluşunu, soyut olanın somut hale getirilmesini, mantıklı olanın somut bir şekilde vurgulanmasını, delillerin gözler önüne serilmesini, terbiye, teşvik, övgü ve zem gibi hususlarda atasözlerinin/mesellerin kullanılmasıyla sağlanan faydalarına işaret etmiştir.

Keywords

Kur’ân, Tefsir, Beyżâvî, Şihabuddin el-Hafâcî, Mesel.

Supporting Institution

Destekleyen bir kurum bulunmamaktadır.

Arab Proverbs and Shihab al-Khafaji's Approach to Them in Exegesis

Abstract

The research examines Arab proverbs in the margin of Shihab al-Din al-Khafaji's work, titled "Anayah al-Qadi and Kifayat al-Radi." The study elucidates al-Khafaji's approach in employing Arab proverbs in the service of exegesis, highlighting his distinctive method in handling proverbs, particularly as he compiled his own collection and extensively incorporated them into his exegetical margin. The article aims to showcase his methodology in employing and clarifying these proverbs. Hence, it is pertinent to delve into the meanings of these proverbs in the Arabic language, whether from the perspective of their situational origin indicating similarity and likeness, or from the linguistic convention perspective indicating commonly accepted expressions. However, neither of these approaches is suitable for interpreting Quranic verses. Therefore, al-Khafaji opted to interpret the proverbial expressions here figuratively, as it is more fitting for interpreting Quranic verses. He included proverbs within the context of his interpretation of the verses, either to explain, confirm, or support a statement. The importance of researching proverbs lies in their reflection of the culture of nations by depicting life events and situations in concise terms. Additionally, proverbs embody the pinnacle of Arabic eloquence, hence the historical Arab interest in proverbs, which they included in their poetry and sayings. The Quran also employs proverbs in various chapters, drawing attention to the distinction between Arab and Quranic proverbs, the latter introduced by Allah without prior human usage. Furthermore, the research discusses the criteria and content of proverbs, such as brevity of expression, accuracy of meaning, quality of analogy, excellence of metaphor, and the purposes achieved by their use, including clarification of objectives, diagnosis of abstract concepts, highlighting the rational through sensory perceptions, establishing arguments and proofs, education, encouragement, praise, criticism, reminder, and admonition. This is accomplished through the study of examples of proverbs mentioned by Shihab al-Khafaji in his exegetical margin, which is rich in Arab proverbs.

Keywords

The Quran, Exegesis, al-Baydawi, Shihab al-Din al-Khafaji, Proverbs.

References

• Ahmed b. Fâris. Mekâyisu’l-luga. thk. Abdüsselam Muhammed Hârûn. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1. Basım, 1399/1979.
• Askerî, Ebû Hilâl el-Huseyn b. Abdillah. Cemheretü’l-emsâl. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1408/1988.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib. İ’câzu’l-Kur’ân. thk. es-Seyyid Ahmed Sakar. Mısır: Dâru’l-Meârif, 5. Basım, 1997.
• Beydâvî, Nasıru’d-dîn Abdullah b. Umar. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-tevîl. thk. Muhammed el-Maraşlı. 5. Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, H 1418.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâîl. Sahîhu’l-Buhârî el-Müsemmâ el-Câmiu’s-sahîh. thk: Mu-hammed Züheyr b. Nâsıl. 9 Cilt. Kâhire: el-Matbaatu’l-Emîriyye, 1. Basım, H 1286.
• Cevâd Ali. el-Mufassal fî târîhi’l-ʿArab kable’l-İslâm. 20 Cilt. Beyrut: Dâru’s-Sâkî, 4. Basım, 1422/2001.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. es-Sıhâh Tâcu’l-luga ve sıhâhi’l-Arabiyye. thk. Ahmed Abdulgafûr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ilm li’l-Melâyîn, 4 Basım, 1407/1987.
• Cürcânî, Ebû Bekr Abdülkâhir b. Abdirrahmân b. Muhammed. Esrârü’l-belâga. thk. Mahmûd Şâkir. Kâhire: Matbaatu’l-Medenî, 1441/1991.
• Dabbî, el-Mufaddal b. Seleme. el-Fâhir fî’l-emsâl. thk. Muhammed Osmân. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2011.
• Ebüssuud, Muhammed. Muhammed el-‘Imâdî. Tefsîru irşâdi’l-‘akli’s-selîm ilâ mezâya’l-itâbi’l-kerîm. 9 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, t.y.
• Enbârî, Ebü’l-Berekât Abdürrahmân b. Muhammed el-Ensârî. Nüzhetu’l-elibbâ fî tabakâti’l-üdebâ. thk: İbrâhim es-Sâmirî. Ürdün: Mektebetü’l-Menâr, 3. Basım, 1405/1985.
• Ezdî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen b. Düreyd. Cemheretu’l-luga. thk. Remzi Münîr. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ilm li’l-Melâyîn, 1987.
• Ezherî, Muhammed b. Ahmed el-Heravî. Tehzîbu’l-luga. thk. Muhammed Ivaz. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2001.
• Ferâhîdî, Ebu Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmed. el-Ayn. thk. Mehdi el-Mahzûmî. 8 Cilt. Mısır: Dârul Mektebetu Hilâl, t.y.
• Fîrûzâbâdî, el-Kâmûsu’l-muhît. thk. Muhammed Naîm. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 8 Basım. 1426/2005.
• Fîrûzâbâdî, Mecdü’d-dîn Muhammed b. Yakûb. el-Bülgatü fî terâcimi eimmeti’n-nahvi ve’l-lügati. Dımaşk: Dâru’t-Türâsi’l-Arabî, 1421/2000.
• Hâcî Halife, Mustafa b. Abdullah Çelebî. Keşfu’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. 2 Cilt. Bağdâd: Mektebetu’l-Musennâ, 1941.
• Hafâcî, Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ömer. Ḫabâya’z-zevâyâ. thk. Muhammed Mesud. Dımaşk: Mucmeu’l-Luğati’l-Arabiyyeti, 1436/2015.
• Hafâcî, Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ömer. Reyhânetü’l-elibbâ ve zehretü’l-hayâti’d-dünyâ. thk. Abdulfettah Muhammed el-Halevî. Mısır: Matbaatu Isâ, 1386/1927.
• Hafâcî, Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ömer. Hâşiyetü ‘inâyetü’l-Ḳāḍî ve kifâyetü’r-Râżî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, t.y.
• Hamevî, Yâgût. Mu‘cemu’l-üdebâi’l-müsemmâ irşâdu’l-erîb ilâ ma’rifeti’l-edîb. thk. İhsan Abbâs. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1414/1993.
• Herevî, Ebû Ubeyd el-Kâsim b. Sellâm. el-Emsâl. thk. Abdülmecid Katâmiş. Beyrut: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1400/1980.
• İbn Abdirabbih, Ahmed. el-‘Ikdü’l-ferîd. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, H 1404.
• İbn Hıcce el-Hamevî. Şerhu Dîvâni Ka’b Kasîdetu “Bânet Suâd” fî Medhi Rasûlillâh. nşr. Ali Hüseyin el-Bevvâb. Riyâd: Mektebetü’l-Meârif, 1406/1985.
• İbn Kâdî Şuhbe, Ebûbekr b. Ahmed b. Muhammed. Tabakâtü’ş-Şâfi‘ıyye. thk. Dr. Hâfız ‘Ab-du’l-halîm. 4 Cilt. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, 1407.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Muhammed b. Ebîbekr. İ‘lâmu’l-muvakkıîn an Rabbi’l-âlemîn. thk. Muhammed Abdüsselâm İbrâhîm. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, 1411/1991.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem el-Ensârî el-Ifrîkî. Lisânu’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 3. Baskı, h. 1414.
• İbnu Hacer, Ahmed b. ‘Alî b. Hacer el-Askalânî. ed-Dürerü’l-kâmine fî ‘a’yâni’l-mi’eti’s-sâmine. nşr. Muhammed ‘Abdü’l-mu‘îd. 6 Cilt. Mısır: Dâiretu’l-Meârif, 2. Basım, 1392/1972.
• İbnu’l-‘Arabî, Ebu Bekr Muhammed b. ‘Abdullah el-İşbilî, ʿÂriżatü’l-aḥveẕî bi şerhu Sahîhi’t-Tirmizî. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, 1428/1997.
• İbnu’l-Imâd, ‘Abdu’l-Hayy b. ‘Ahmed el-Hanbelî. Şezerâtu’z-Zeheb fî Ahbâri min Zeheb. nşr. Muhammed el-Arnavût. 11 Cilt. Dımaşk: Dâru İbn Kesîr, 1406/1986.
• İbnu’s-Sikkît, Ebû İshâk b. Ya’kûb. Islâhu’l-Mantık. nşr. Muhammed Mur‘ıb. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1423/2002.
• Ka’b b. Zuheyr. Dîvânu Ka’b b. Zuheyr. thk. Ali Fâûr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1417/1997. Katâmiş, Abdül’l-mecîd. el-Emsâlü’l-Arabiye. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1408.
• Kazvînî, Celâlüddîn Muhammed. Telhîsu’l-miftâh. Mısır: Matbaatü’l-Mahmûdiyyeti’t-Ticâriyye, 1356. Kazvînî, Hâşiyetü’l-keşf ale’l-Keşşâf. Suriye: Mahtût fî Mektebeti’l-Esed, 499.
• Kehhâle, Ömer Rıza ed-Dımaşkî. Mu’cemu’l-Müellifîn. 15 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs, t.s.
• Merzubânî, Ebû ʻUbeydullâh Muhammed. Muʻcemu’ş-suʻarâʼ. Beyrût, Dâru’l-Kütübi’l-ʻIlmiye, 2. Baskı, 1402/1982.
• Meydânî, Ebü’l-Fadl Ahmed b. Muhammed al-Nīsābūrī. Mecmeu’l-emsâl, thk. Muhammed Abdülhamîd, 2. Cilt. Beyrut: Dâru’l-Mârife, 2004.
• Mibrad, Ebû’l-ʻAbbâs Muhammed b. Yezid. al-Kâmil fī’l-luga ve’l-adab. thk. Muhammad Ebu’l-Fadl Ibrâhîm. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 3. Baskı, 1417/1997.
• Muḥammad al-Madʻu bi-ʻAbdi’r-Raʼûf b. Tâcu’l-ʻārifīn. al-Tevgīf ʻalâ muhimmâtü’t-taʻārīf. Kahire: Âlemü’l-Kütübi, 1410/1990.
• Muhammed Bekr İsmâil. Dirâsât fî Ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Menâr, 2. Baskı, 1419/1999.
• Nevevî, Ebû Zekeriya Yahya b. Şerif. el-Minhâc fî şerhi Sahîhi Müslim b. el-Haccâc. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Ihyâuʼt-Turâsi’l-Arabī, 2. Basım, H 1392.
• Nîsâbûrî, Ebu’l-Hasen Müslim b. el-Haccâc. Şerhu Sahîhi Müslim. thk. Muhammed Fuad. 5 Cilt. Beyrut: Dâru Ihyâuʼt-Turâsi’l-Arabī, H 1392.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal. el-Müfredât fî ġarîbi’l-Ḳurʾân. thk. Safvân Adnân, Dımaşk: Dâru’l-Kalem, H 1412.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Mefâtîhu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Basım, 1421/2000.
• Sagîr, Muhammed Huseyn Ali. es-Sûrati’l-fenniye fî’l-meseli’l-Kur’ân. Irak: Dâru’r-Raşîd, 1981.
• Sekkâkî, Ebû Ya‘kûb Sirâcüddîn Yûsuf b. Ebî Bekr (b.) Muhammed b. Alî el-Hârizmî. Miftâhu’l-Ulûm. thk. Naîm Zerzur. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1407/1987.
• Subhânî, Ca’fer. el-Emsâlü’l-Kur’ân. İran: Müessesetü’l-İmâm es-Sâdık, 1420.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-fadl İbrahim. 4 Cilt. Mısır: el-Hey’etü’l-Âmmetu li’l-Kütüb, 1394/1974.
• Süyûtî, el-Müzhir fî ulûmi’l-lugati ve envâihâ. thk. Fuad Ali. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1998.
• Süyûtî, Tabakâtü’l-müfessirîn. thk. Ali Muhammed Ömer. Kahire: Mektebetü Vehbe, h. 1396.
• Şa’râvî, Muhammed Mütevellî. Tefsîru’ş-Şarâvî. 24 Cilt. Mısır: Matâbiu Ahbâri’l-Yevm, 1991.
• Şınkîtî, Muhammed el-Emîn b. Muhammed el-Muhtâr. Advâü’l-Beyân fî Îzâhi’l-Kur’âni bi’l-Kur’ân. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 5. Basım, 1415/1995.
• Teftâzânî, Mesud b. Ömer. el-Mutavvel şerhu Telhîṣi Miftâhi’l-ʿulûm. thk. Abdülhamîd Hindâvî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 3. Basım, 1434/2013.
• Tenuhî, Ebü'l-Mehasin El-Mufaddal b. Muhammed İbn Mis'ar. Tarîhu’l-ʻulamâ’l- nahviyyîn: mine’l-Basrîyyîn ve’l-Kûfīyyîn. thk. Abdulfettah Muhammed. Kâhire: Hecr li’t-Tıbâati, 2. Basım, 1412/1992.
• Tirmîzî, Muhammed b. İsa. Sünenu’t-Tirmîzî. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 5 Cilt. Mısır: Matbaatu Mustafa el-Bâbi’l-Halebî, 2. Basım, 1395/1975.
• Yahsubî, Ebü’l-Fadl ʻIyâdu’s-Sebtî. Meşâriku’l-envâr ʻalâ sihâhu’l-âsâr. 2 Cilt. Kahire: Dâru’t-Turâs, 1978.
• Yûsî, el-Hasen b. Mesud. Zehru’l-ekmi fî’l-emsâl ve’l-hikem. thk. Muhammed Haccî. 3 Cilt. Mağrib: Dâru’l-Beydâ, 1401/1981.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ el-Hüseynî. Tâcü’l-ʿarûs min cevâhiri’l-Kâmûs. 40 Cilt. Kuveyt: Dâru’l-Hidâye, 2001.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. 18 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1427/2006.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Keşşâf ʿan hakâikı ġavâmizi’t-tenzîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabiyye, 3. Basım, H 1407.
• Zemahşerî, Esâsu’l-belâga. thk. Muhammed Bâsil. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1998.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır et-Türkî. el-Burhân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. 4 Cilt. thk. Muhammed Ebü’l-fadl. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1376/1957.