The Character of Revelation and the Content of the Aḥruf al-sabʻah According to Aṣḥāb al-ḥadīth and Its Followers

Year 2022, Volume: 6 Issue: 2, 492 - 515, 30.10.2022

Kadir Eser

https://doi.org/10.31121/tader.1139535

Abstract

In this study, the opinions of Aṣḥāb al-ḥadīth, Hanbalis and Salafis about the character of revelation and the aḥruf al-sabʻah are discussed, and it is tried to determine to what extent their beliefs about the character of revelation are consistent with the definitions of aḥruf al-sabʻah. One of the schools that deeply affected Islamic thought is Ashâbü'l-hadîth. The mindset of Aṣḥāb al-ḥadīth emerged under the name of Salafism in the last century and has been very influential on individuals living in different geographies. One of the basic principles of Aṣḥāb al-ḥadīth and its followers is the thought that the Qur'an was not created. They also described the character of revelation by this idea. One of the issues that can be associated with the character of revelation is the aḥruf al-sabʻah. However, there isn’t any verse and hadīth that determines the content of the aḥruf al-sabʻah. In this respect, the definitions regarding the content of the aḥruf al-sabʻah contain important clues about the Qur'an and the conception of revelation. Therefore, it is expected that the descriptions of the character of revelation and the definitions of the aḥruf al-sabʻah will be consistent. It can be said that the imagination of the Qur'an largely determines the direction and limits of interpretation activities. For the interpretation activities to be placed on solid ground and for the boundaries to be determined correctly, the conception of the Qur'an must form a coherent whole. For this reason, it is essential to examine the Qur'an conception of Aṣḥāb al-ḥadīth and its followers from different aspects. The descriptive method has been adopted in this study. From Aḥmad ibn Ḥanbal, the prominent figure of the miḥna period, to the present, the works of the authors that we think represent the Aṣḥāb al-ḥadīth mentality in different periods have been scanned, and their views on the subject have been analyzed and included in the study considering their internal consistency. The chronology was respected in the transmission of the views. Aṣḥāb al-ḥadīth and its followers said that the Qur'an was not created in wording and meaning; and they argued that the revelation comes from Allah, consisting of letters, words and sounds. Gabriel listened to the Qur'an from Allah and conveyed it to the Prophet in the same way. On the other hand, Aṣḥāb al-ḥadīth and Salafis interpreted the aḥruf al-sabʻah narrations as the reading of the Qur'an with different words expressing the same meaning. It does not seem possible to reconcile this interpretation of the aḥruf al-sabʻah with their thoughts on the character of revelation. It can be said that examining the consistency of the Salafi tafsir understanding, which we think has greatly influenced today's tafsir activities, with other Qur'anic sciences will contribute to the proper route of tafsir activities.

Keywords

Tafsīr, Aṣḥāb al-ḥadīth, Hanbalis, Salafists, Revelation, Aḥruf al-sabʻah

Ashâbü’l-hadîs ve Tâbilerine Göre Vahyin Keyfiyeti ve Yedi Harfin Mahiyeti

Abstract

Bu çalışmada Ashabü’l-hadîs, Hanbelîler ve Selefîlerin vahyin keyfiyeti ve yedi harf hakkındaki düşünceleri ele alınmış ve yedi harf tanımlarıyla vahyin keyfiyeti hakkındaki inançlarının ne ölçüde tutarlı olduğu tespit edilmeye çalışılmıştır. İslam düşüncesini derinden etkileyen ekollerden biri Ashâbü’l-hadîsdir. Ashâbü’l-hadîs zihniyeti son yüzyılda Selefîlik adı altında tezahür etmiş ve farklı coğrafyalarda yaşayan bireyler üzerinde oldukça etkili olmuştur. Ashâbü’l-hadîs ve tâbilerinin temel prensiplerinden biri Kur’ân’ın yaratılmadığı düşüncesidir. Onlar vahyin keyfiyetini de bu düşünceye uygun olarak tasvir etmişlerdir. Vahyin keyfiyetiyle ilişkilendirilebilecek hususlardan biri de yedi harf meselesidir. Bununla birlikte yedi harfin mahiyetini belirleyen bir nas yoktur. Bu bakımdan yedi harfin mahiyetine ilişkin tanımlar, Kur’ân ve vahiy tasavvuru hakkında önemli ipuçları içermektedir. Dolayısıyla vahyin keyfiyetine ilişkin tasvirlerle yedi harf tanımlarının tutarlı olması beklenir. Kur’an tasavvurunun, yorum faaliyetlerinin yönünü ve sınırlarını büyük ölçüde belirlediği söylenebilir. Yorum faaliyetlerinin sağlam bir zemine oturtulması ve sınırlarının doğru bir şekilde tespit edilebilmesi için Kur’ân tasavvurunun tutarlı bir bütün oluşturması gerekir. Bu nedenle Ashâbü’l-hadîs ve tâbilerinin Kur’ân tasavvurunu farklı yönlerden ele alıp incelemek elzemdir. Çalışmada tasvir yöntemi benimsenmiştir. Mihne döneminin öne çıkan şahsiyeti Ahmed b. Hanbel’den günümüze, farklı devirlerde Ashâbü’l-hadîs zihniyetini temsil ettiğini düşündüğümüz müelliflerin eserleri taranmış, konuyla ilgili görüşler analiz edilerek ve iç tutarlılıkları gözetilerek araştırmaya alınmıştır. Görüşlerin naklinde kronolojiye riayet edilmiştir. Ashâbü’l-hadîs ve tâbileri lafız ve manasıyla Kur’ân’ın yaratılmadığını; vahyin harf, kelime ve seslerden müteşekkil bir şekilde Allah’tan çıktığını ileri sürmektedir. Onlara göre Cebrâil Kur’ân’ı semâ yoluyla Allah’tan almış ve yine aynı yöntemle Hz. Peygambere aktarmıştır. Diğer yandan Ashâbü’l-hadîs ve Selefîler yedi harf rivayetlerini, aynı manayı ifade eden farklı lafızlarla Kur’ân’ın okunması şeklinde yorumlamışlardır. Yedi harfe ilişkin bu yorumun, vahyin keyfiyetine ilişkin düşünceleriyle uzlaştırılması mümkün görünmemektedir. Günümüz tefsir faaliyetlerini büyük ölçüde etkisi altına aldığını düşündüğümüz Selefî tefsir anlayışının diğer Kur’ân ilimleriyle ne ölçüde tutarlı olduğunu incelemek, tefsir faaliyetlerinin doğru bir mecrada yürümesine katkıda sağlayacaktır.

Keywords

Tefsir, Ashâbü’l-hadîs, Hanbelîler, Selefîler, Vahiy, Yedi harf

References

• Abdullah b. Ahmed b. Hanbel. Kitâbü’s-Sünne. thk. Muhammed b. Saʻîd b. Sâlim el-Kahtânî. 2 Cilt. Demmâm: Dâru İbni’l-Kayyim, 1406/1986.
• Ahmed b. Hanbel. er-Red ʿale’z-zenâdıḳa ve’l-Cehmiyye fîmâ şekev fîhi min müteşâbihi’l-Kurʾân ve teʾevvelûhü ʿalâ gayri teʾvîlih. thk. Sabrî b. Selâme Şâhîn. Riyad: Dâru’s-Sübât, 1424/2003.
• Ahmed b. Hanbel. Müsnedü’l-İmâm Ahmed. thk. Şuayb Arnaût - Adil Mürşid. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
• Akkoyunlu, İsmail. “İbn Teymiyye’de Selef ve Selefiyye Kavramları”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 23/1 (2019), 545-562.
• Kur’an’ı Kerim Meâli. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 8. Basım, 2005.
• Âşıkkutlu, Emin. “Kıraat İlminin Temellendirilmesinde Ahruf-i Seb‘a Hadisleri (Tahriç, Tahlil ve Değerlendirme)”. Kur’an ve Tefsir Araştırmaları (Sempozyum). 43-106. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2002.
• Âşıkkutlu, Emin. “Kıraat İlminin Temellendirilmesinde Ahruf-i Seb‘a Hadisleri (Tahriç, Tahlil ve Değerlendirme)”. Kur’an ve Tefsir Araştırmaları (Sempozyum). 4/43-106. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2002.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil. Halku efʿâli’l-ʿibâd ve’r-red ʻale’l-Cehmiyye ve ashâbi’t-taʻtîl. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1411/1990.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail. Sahîhu’l-Buhârî. Dımaşk: Daru İbn Kesîr, 1423/2002.
• Câsim, Leys Suûd. “İbn Abdülber en-Nemerî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/269-272. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• C̣etin, Abdurrahman. Kur’an-ı Kerîm’in İndirildiği Yedi Harf ve Kıraatlar: -Oryantalistlerin Görüṣleri-. İstanbul: Ensar Neṣriyat, 3. Basım, 2013.
• Çetin, Abdurrahman. “Kur’an-ı Kerîm’in İndirildiği Yedi Harf”. İslâmi Araştırmalar 3 (1987), 71-88.
• Çollak, Fatih. “Kur’an’ın nazil olduğu yedi harf ruhsatı ve kıraat ihtilaflarının karakteristiği”. Kur’an ve Tefsir Araştırmaları (Sempozyum). 211-248. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2002.
• Dağ, Mehmet. “Kur’an’ın Anlam ve Telaffuza Dayalı Okunması: Yedi Harf Ruhsatı”. Uluslararası Din ve Dil Sempozyumu. 527-536. Iğdır: Iğdır Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Dârimî, Osman b. Saîd. er-Red ʿale’l-Cehmiyye. thk. Ebû Âsım eş-Şevâmmî el-Eserî. Kahire: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 1431/2010.
• Dârimî, Osman b. Saîd. Nakzü’l-İmâm Ebî Saʿîd ʿOsmân b. Saʿîd ʿale’l-Merîsiyyi’l-Cehmiyyi’l-ʿanîd fîme’fterâ ʿalellâhi mine’t-tevhîd. thk. Ebû Âsım eş-Şevâmmî el-Eserî. Kahire: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 1433/2012.
• Demir, Abdullah. “İmam Birgivî Selefî mi Yoksa Mâtüridî mi?” Balıkesirli Bir İslam Âlimi: İmam Birgivî. 2/153-167. Balıkesir: Balıkesir Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2021.
• Demirbilek, Mine - Atalay, Hakan. “Türkiye’de Selefîlik Araştırmalarında Rastlanan Bazı Sorunlar”. İslâmî Araştırmalar 29/2 (2018), 448-459.
• Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ. Kitâbu’l-muʿtemed fî usûli’d-dîn. thk. Vedî‘ Zeydân Haddâd. Beyrut: Dâru’l-Meşrik, 1974.
• Hanay, Necattin. “Taberî’ye Yöneltilen Tenkitler Bağlamında Yedi Harf ve Kıraatleri Savunma Refleksi”. Mütefekkir Aksaray Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 2/4 (2015), 299-327.
• İbn Abdülber. et-Temhîd limâ fi’l-Muvattaʾ mine’l-meʿânî ve’l-esânîd. thk. Mustafa b. Ahmed el-ʻAlevî vd. 26 Cilt. Mağrib: Vizâretü Umûmi’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslamiyye, 1387-1412/1967-1992.
• İbn Akîl, Ebü’l-Vefâ. el-Vâzıh fî usûli’l-fıkh. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 5 Cilt. Bey-rut: Müessesetü’r-Risâle, 1420/1999.
• İbn Batta. el-İbâne ʿan şerîʿati’l-fırakı’n-nâciye ve mücânebeti’l-fırakı’l-mezmûme. thk. Rızâ b. Na‘sân Mu‘tî vd. 9 Cilt. Riyad: Dâru’r-Râye, 1415/1994-1426/2005.
• İbn Hacer el-Askalânî. Fethu’l-bârî bi-şerhi Sahîhi’l-Buhârî. thk. Abdülazîz b. Abdullah b. Bâz vd. el-Mektebetü’s-Selefiyye, ts.
• İbn Kayyim el-Cevziyye. et-Turuku’l-hükmiyye fi’s-siyâseti’ş-şerʿiyye. thk. Beşîr Muhammed Uyûn. Beyrut: Mektebetü’l-Müeyyed, 1410/1989.
• İbn Kayyim el-Cevziyye. İʿlâmü’l-muvakkıʿîn ʿan rabbi’l-ʿâlemîn. thk. Muhammed Abdusselâm İbrâhîm. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1417/1996.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ. Fezâʾilü’l-Kurʾân. thk. Ebû İshâk el-Huveynî el-Eserî. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 1416.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddin. el-Burhân fî beyâni’l-Kurʾân. thk. Suûd b. Abdullah el-Füneysân. Bûr Sâʻîd: Mektebetü’l-Hediyyü’n-Nebeviyyü’l-İslâmiyye, 2. Basım, 1409.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddin. el-Mugnî. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî - Abdülfettâh Muhammed el-Hulv. 15 Cilt. Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 3. Basım, 1417/1997.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddin. Hikâyetü’l-münâzara fi’l-Kurʾân maʿa baʿzı ehli’l-bidʿa. thk. Abdul-lah b. Yûsuf el-Cüdeyʻ. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2. Basım, 1418/1997.
• İbn Kuteybe. Teʾvîlü muhtelifi’l-hadîs. thk. Muhammed Muhyiddîn el-Esfar. Beyrut & ed-Doha: el-Mektebü’l-İslâmî & Müessesetü’l-İşrâk, 2. Basım, 1419/1999.
• İbn Kuteybe. Teʾvîlü müşkili’l-Kurʾân. thk. es-Seyyid Ahmed Sakr. Kahire: Dâru’t-Türâs, 2. Ba-sım, 1393/1973.
• İbn Receb. “er-Red ʻala men ittebeʻa gayra’l-mezâhibi’l-erbeʻa”. Mecmûʻu resâili’l-Hâfız İbn Receb el-Hanbelî. thk. Ebû Musʻab Talʻat b. Fuâd el-Hulvânî. 2/617-639. Kahire: el-Fârûku’l-Hadîse, 2. Basım, 1424/2003.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed. Kitâbü’t-Tabakāti’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Ömer. 11 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1421/2001.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddin. Beyânü telbîsi’l-Cehmiyye fî teʾsîsi bideʿihimi’l-kelâmiyye. thk. Yahyâ b. Muhammed el-Hüneydî vd. 10 Cilt. Riyad: Mecma‘ü’l-Melik Fehd, 1426.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddin. Der’ü teʻâruzi’l-akl ve’n-nakl. thk. Muhmammed Reşâd Sâlim. 11 Cilt. Riyad: Câmiʻatü’l-İmâm Muhammed b. Suʻûd el-İslamî, 2. Basım, 1411/1991.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddin. el-Cevâbü’s-sahîh li-men beddele dîne’l-Mesîh. thk. Ali b. Hasan b. Nâsır vd. 7 Cilt. Riyad: Dâru’l-Âsıme, 1419/1999.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddin. el-Fetevâ el-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ - Mustafa Ab-dülkadir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1408/1987.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddin. er-Red ʿale’l-mantıkıyyîn. Lahor: Tercümânü’s-Sünne, 3. Basım, 1397/1977.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddin. es-Sârimü’l-meslûl ʿalâ şâtimi’r-Resûl. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd. b.y.: el-Hurrasü’l-Vataniyyü’s-Suûdî, 1403/1983.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddin. Mecmûʻu fetâvâ. nşr. Abdurrahmân b. Muhammed b. Kâsım. 37 Cilt. Medîne: Vezâratü’ş-Şuûni’l-İslâmiyye ve’l-Evkâf ve’d-Daʻve ve’l-İrşâd, 1425/2004.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddin. Tahkîku’l-kavl fi mes’eleti Îsâ kelîmetullah ve’l-Kur’ânü kelâmullah. Tan-ta: Dâru’s-Sahâbe li’t-Türâs, 1412/1992.
• İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec. Garîbü’l-hadîs. thk. Abdulmuʻtî Emîn Kalʻacî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1425/2004.
• İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec. Keşfü’l-müşkil min hadîsi’s-Sahîhayn. thk. Ali Hüseyin el-Bevvâb. 4 Cilt. Riyad: Dâru’l-Vatan, 1418/1997.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. Fünûnü’l-efnân fî ʿuyûni ʿulûmi’l-Kurʾân. thk. Hasan Ziyâeddin ʻItır. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslamiyye, 1408/1987.
• İşcan, Mehmet Zeki. Selefilik: İslami Köktenciliğin Tarihi Temelleri. İstanbul: Kitap Yayınevi, 5. Basım, 2014.
• Kâsım b. Sellâm, Ebû Ubeyd. Fezâʾilü’l-Kurʾân. thk. Mervân el-ʻAtıyye vd. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, ts.
• Kâsım b. Sellâm, Ebû Ubeyd. Garîbü’l-hadîs. thk. Hüseyin Muhammed Şeref. 6 Cilt. Kahire: Mecmaʿu’l-Lugati’l-ʿArabiyye, 1404/1984-1415/1994.
• Kattân, Mennâ‘. Nüzûlü’l-Kurʾân ʿalâ sebʿati ahruf. Kahire: Mektebetü Vehbe, ts.
• Kevserî, M. Zahid. “Yedi Harf Nedir?” çev. Yunus Ekin. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakülte-si Dergisi 6 (2002), 105-112.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed . el-Câmiʿ li-ahkâmi’l-Kurʾân. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1427/2006.
• Kutlu, Sönmez. “Çağdaş Araştırmalarda Mezhepleri ve Selefîliği Anlamaya Dair Sorunlar”. İslam’ın Hakikatı ve Mezhep Sorunu. ed. Mehmet Evkuran. 139-152. Ankara: Anadolu İla-hiyat Akademisi Yayınları, 2016.
• Kutlu, Sönmez. “Gelenekçi-Zâhirî İslâm Anlayışının Zihniyet Analizi: Epistemolojik, Teolojik ve Kültürel Temelleri”. Zâhirî ve Selefî Din Yorumu. ed. Sönmez Kutlu. 19-80. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2018.
• Kutlu, Sönmez. Selefiliğin Fikrî Arkaplanı: İslam Düşüncesinde İlk Gelenekçiler. Ankara: OTTO Yayınları, 3. Basım, 2016.
• Maşalı, Mehmet Emin. Kur’an’ın Metin Yapısı Mushaf Tarihi ve İmlâsı. Ankara: OTTO Yayınları, 2. Basım, 2015.
• Maşalı, Mehmet Emin. Tarihi ve Temel Meseleleriyle Kıraat İlmi. Ankara: OTTO Yayınları, 2016.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. thk. Ahmet Vanlıoğlu - Bekir Topaloğlu. 18 Cilt. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed. en-Nüket ve’l-ʿuyûn. nşr. Seyyîd b. Abdülmaksûd b. Abdürrahîm. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1412/1992.
• Muhammed b. Abdülvehhâb. “Muhtasaru’l-insâf ve şerhu’l-kebîr”. Müʾellefâtü’ş-Şeyhi’l-İmâm Muhammed b. Abdilvehhâb. 2/792. Riyad: Câmiʻatü’l-İmâm Muhammed b. Suʻûd el-İslamî, ts.
• Müslim, Ebû Hüseyn Müslim b. El-Haccâc. Sahîhu Müslim. 2 Cilt. Riyad: Dâru’t-Tayyibe, 1427/2006.
• Öğmüş, Harun. “Yedi Harf Meselesi”. İslâm Araştırmaları Dergisi 24 (2010), 1-23.
• Özervarlı, M. Sait. “Selefiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/399-402. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Öztürk, Mustafa. “İmamiyye Şiası’nın Kıraat ve ‘Ahruf-i Seb’a’ Anlayışı”. Marife: Bilimsel Biri-kim (Marife: Dini Araştırmalar Dergisi) 13/3 (2008), 121-154.
• Sönmez, Mehmet Ali. “Hişâm b. Hakîm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/155. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Süyûtî, Celâlüddîn. el-İtkân fî ʿulûmi’l-Kurʾân. thk. Şuayb el-Arnaût. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1429/2008.
• Şâhîn, Abdüssabûr. Târîhu’l-Kur’ân. Kahire: Nahdatu Mısır, 3. Basım, 2007.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Kurʾân. thk. Abdullah b. Abdül-muhsin et-Türkî. 24 Cilt. Kahire: Dâru Hicr, 1422/2001.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme. Şerhu müşkili’l-âsâr. thk. Şuayb el-Arnaût. 16 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1415/1994.
• Useymîn, Muhammed b. Sâlih. eş-Şerhu’l-mümtiʿ ʿalâ Zâdi’l-müstakniʿ. 15 Cilt. Demmâm: Dâru İbnü’l-Cevzî, 1422.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Halku’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/371-375. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Zerkeşî, Bedrüddîn Muhammed b. Abdillâh. el-Burhân fî ʿulûmi’l-Kurʾân. thk. Ebu’l-Fazl el-Dimyâtî. Kahire: Daru’l-Hadîs, ts.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü’l-ʿirfân fî ʿulûmi’l-Kurʾân. nşr. Fevvaz Ahmed Zu-merlî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1415/1995.