Molla Lutfi’nin “es-Seb‘u’ş-şidâd” Adlı Risalesinin Tahkik ve Değerlendirmesi

Year 2022, , 1 - 50, 30.06.2022

Eşref Altaş

https://doi.org/10.5281/zenodo.6768638

Abstract

Bu makalenin konusu Osmanlı âlimi Molla Lutfi’nin “yedi muhkem soru” anlamındaki es-Seb‘u‘ş-şidâd adlı eseridir. Eser Osmanlı Devleti’nde padişahın huzurunda yapılan tartışmaların bir ürünüdür. Makalede öncelikle eserin adı, telif tarihi ve telif sebebi yazıldı. Risalenin ilk defa iki farklı versiyonu olduğu tespit edildi. Bu iki farklı sürüm karşılaştırıldı. Risalenin içeriği tartışıldı. Molla Lutfi’nin risalede tartıştığı konular sıralandı. Risalenin Cürcânî’nin bilimlerin konusu hakkında ileri sürdüğü görüşlerine yapılan itirazlardan oluştuğu belirlendi. Molla Lutfi’nin Cürcânî’ye karşı ileri sürdüğü itirazların özellikle bilimlerin konusu meselesiyle ilgili olduğu gösterildi. Bu çerçevede bilimlerin konusu, konuların birbirinden ayrışması gibi bilim felsefesini ilgilendiren konular ele alındı. Felsefe, kelam, hesap ilmi ve aritmetik gibi bilimlerin konuları ile ilgili ileri sürülen itirazlar analiz edildi. Bilimlerin konusunun hakiki, itibari ve mukayyet birliğinin anlamı üzerinde duruldu. Konuların mukayyet birliğinde bulunan haysiyet kayıtlarının konuya dahil olup olmadığı tartışıldı. Bilimlerdeki ortak meselelerin burhan türüyle ayrışıp ayrışmayacağı ve eğer ayrıştığı kabul edilirse bunun Molla Lutfi’nin görüşleri çerçevesinde “Bilimler birbirilerinden konularının ayrışmasıyla ayrışırlar” kuralını yıkıp yıkmadığına işaret edildi. Nihayet hem A hem B sürümlerinin nüshaları tespit edildi ve her iki versiyonun metin tahkiki yapıldı.

Keywords

Molla Lutfi, Cürcânî, es-Seb‘u‘ş-şidâd, Osmanlı düşüncesi, bilimlerin konusu.

Supporting Institution

-

Project Number

-

Thanks

-

Critical Edition and Analysis of Mulla Lutfī’s al-Sab‘ al-shidād

Abstract

The main subject of this article is the Ottoman scholar Mulla Lutfī’s work al-Sab‘ al-shidād, which means “seven firm questions.” In the article, we showed that the work was a product of a series of discussions held in the presence of the sultan in the Ottoman Empire. We determined the name and the date of the work, and the cause for writing. For the first time we detected that there were two different versions of the treatise. We compared these two different versions in this work. We discussed the content of the treatise and listed the issues that Mulla Lutfī discussed in it. In this context we determined that the treatise initially consisted of objections to the view of Jurjānī on the subject of sciences. We showed that Mulla Lutfī’s objections against Jurjānī are mainly related to the subject of sciences. In this context, we mainly discussed subjects concerning the philosophy of science such as the subject of sciences, and the distinction of subjects. We analyzed objections about the subjects of sciences such as philosophy, kalam, calculus, and arithmetic. We focused on the meaning of the true, nominal, and conditional unity of the subject of sciences. We discussed whether the conditions applied to subjects are included in the subject. We pointed out whether the common issues in the sciences could be differentiated by the type of evidence and if it is accepted that this is possible, whether this breaks the rule of ‘Sciences differ from each other by the distinction of their subjects’ within the framework of Mulla Lutfī’s views. Finally, we identified the copies of both A and B versions and conducted a critical edition of the both versions.

Keywords

Mulla Lutfī, Jurjānī, al-Sab‘ al-shidād, Ottoman thought, subject of sciences.

Project Number

-

References

• Altaş, Eşref. “Felsefe Nedir? Cürcânî’den Taşköprülüzâde’ye Hikmetin Konusu Üzerine Bir Tartışma”. Taşköprülüzâde’de Bilgi, Bilim ve Varlık. ed. İhsan Fazlıoğlu - İbrahim Halil Üçer. 233-261. İstanbul: İlem, 2020.
• Altaş, Eşref. “Varlık Kavramının Bedâhetine Delil Getirilebilir mi? Müteahhirîn Dönemi Merkezli Bir Tartışma”. İslâm Araştırmaları Dergisi 30 (2013), 59-79.
• Aristoteles. İkinci Çözümlemeler. çev. Ali Houshiary. İstanbul: Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık Ticaret ve Sanayi A.Ş., 2005.
• Arslan, Sami. Molla Lutfî’nin İlimlerin Tertibine Dâir er-Risâle fi’l-Ulûmi’ş-Şerʽiyye ve’l-Arabiyye Adlı Eseri ve Haşiyesi: Metin-Tercüme-Değerlendirme. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Boyalık, M. Taha. “Molla Fenârî’nin Tefsir İlminin Mahiyetine Dair Tartışmasının Tahlili”. İslâm Araştırmaları Dergisi 18 (2007), 73-100.
• Cürcânî, Seyyid Şerif el-. Hâşiye alâ Levâmi‘i’l-esrâr fî Şerhi’l-Metâli‘i’l-envâr (es-Seyyid alâ Şerhi’l-Metâli‘). İstanbul: Hacı Muharrem Efendi, 1303.
• Edirneli Sehi Bey. Heşt Bihişt: Sehi Bey Tezkiresi. ed. Günay Kut. Cambridge: Harvard Üniversitesi Basımevi, 1978.
• Gökyay, Orhan Şaik - Özen, Şükrü. “Molla Lutfi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30/255-256. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Kâtip Çelebi. Keşfü’z-zunûn an esâmi’i-l-kütüb ve’l-fünûn. ed. M. Şerefettin Yaltkaya - Kilisli Rifat Bilge. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1941.
• Kâtip Çelebi. Keşfü’z-zunûn an esâmi’i-l-kütüb ve’l-fünûn. ed. M. Şerefettin Yaltkaya - Kilisli Rifat Bilge. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1941.
• Kılaç, Fatıma Sümeyye. “İlimlerin Mevzûsuna Dair Bir Tartışma: Molla Lutfi’nin es-Seb‘u’ş-Şidâd Risalesi”. Uluslararası 14. ve 15. Yüzyıl İslam Düşüncesinde Felsefe, Kelam ve Tasavvuf Sempozyumu Bildirileri -I-,. ed. Murat Demirkol vd. Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Yayınları, 2020.
• Latîfî, Abdüllatif Çelebi. Tezkire-i Latîfî. Dersaâdet: Kitabhâne-i İkdâm, 1314.
• Maraş, İbrahim. “Tokatlı Molla Lutfî: Hayatı Eserleri ve Felsefesi”. Divan 14/1 (2003), 119-136.
• Mecdî Efendi. Tercüme-i Şekâik-i nu‘mâniyye: Hadâikü’ş-Şekâik. İstanbul: Dârü’t-Tıbâati’l-Âmire, 1269.
• Molla İzârî. el-Ecvibe alâ i‘tirâdâti’s-Seb‘i’ş-Şidâd. Süleymaniye Kütüphanesi, Hasan Hüsnü Paşa, 600.
• Molla Lutfi. es-Seb‘u’ş-şidâd. Ankara Milli Kütüphane, Çankırı İl Halk Kütüphanesi, 18 Hk 58/11.
• Molla Lutfi. Hâşiyetu Mevlânâ Lutfî alâ Hâşiyet-i [Şerhi’]l-Metâlî li’l-Cürcânî. Milli Kütüphane, Uşak Karaali Cami Koleksiyonu, 43.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Zındıklar ve Mülhidler (15. - 17. yüzyıllar). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2003.
• Özen, Şükrü. “İslâm Hukukuna Göre Zındıklık Suçu ve Molla Lutfî’nin İdamının Fıkhîliği”. İslâm Araştırmaları Dergisi 6 (2001), 17-62.
• Özen, Şükrü. “Molla Lutfî’nin İdamına Karşı Çıkan Efdalzâde Hamîdüddin Efendi’nin Ahkâmü’z-Zındîk Risalesi”. İslâm Araştırmaları Dergisi 4 (2000), 7-16.
• Râzî, Fahreddin er-. Şerhu’l-İşârât ve’t-tenbîhât. ed. Ali Rızâ Necefzâde. 2 Cilt. Tahran: Encümen-i Âsâr ve Mefâhir-i Ferhengi, 2005.
• Râzî, Kutbuddin er-. Şerhu’l-Metâli‘: Levâmi‘u’l-esrâr. ed. Üsâme es-Sâidî. 2 Cilt. Kum: Menşûrâtı Zevi’l-Kurbâ, 1395.
• Râzî, Kutbüddin er-. Tahrîrü’l-kavâ‘idi’l-mantıkiyye fî Şerhi Risâleti’ş-Şemsiyye. Kahire: Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1948.
• Sadrüşşeria, Ubeydullah b. Mes‘ûd. et-Tavzîh alâ’t-Tenkîh. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1957.
• Taşköprîzâde Ahmed Efendi. eş-Şekâiku’n-nu‘mâniyye fî ulemâi’d-devleti’l-Osmaniyye. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Şarkiyat Araştırma Merkezi, 1985.
• Taşköprülüzâde, Ahmed Efendi. el-Livâü’l-merfû‘ fî halli mebâhisi’l-mevzu‘. çev. Eşref Altaş. İstanbul: İlem, 2022.
• Teftâzânî, Sa‘deddin. Şerhu’t-Telvîh ale’t-Tavzîh. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1957.
• Yaltkaya, M. Şerafettin. “Molla Lûtfî”. Tarih Semineri Dergisi 2 (1938), 35-59.
• İstanbul Kütüphanelerinde Fatih’in Hususi Kütüphanesine ve Fatih Çağı Müelliflerine Ait Eserler. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1953.
• Risâle fî def‘i’ş-şübeh ‘an havâşî mebâhisi’l-mevzû‘ min kıbeli ‘ilmi’l-kelâm. Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 2271.
• http://yazmalar.gov.tr/eser/es-sebus-sidad/20548 (erişim tarihi: 5 şubat 2022).
• https://kasif.mkutup.gov.tr/SonucDetay.aspx?MakId=977701 (erişim tarihi: 5 şubat 2022).