İnsan Fiilleri ve Kadere Dair Bir Risâle: Seyyid Halîl es-Sırrî b. İbrâhim’e Ait “Risâle fî mesʾeleti’l-kader fî efʿâli’l-ʿibâd” Adlı Risâlenin Tahkik, Tahlil ve Tercümesi

Year 2020, , 463 - 500, 31.12.2020

Coşkun Borsbuğa , Mustafa Borsbuğa

https://doi.org/10.5281/zenodo.4394270

Abstract

Çalışma, Seyyid Halîl es-Sırrî b. İbrâhim’e (ö.1303/1886) ait Risâle fî mesʾeleti’l-kader fî efʿâli’l-ʿibâd adlı risâlenin tahlil, tahkik ve tercümesini yapmak suretiyle literatüre kazandırmayı hedeflemektedir. İnsan fiilleri başlığı altında İslâm düşünce tarihi boyunca büyük bir yazım geleneğinin oluştuğu bilinmekte ve yazım geleneğinin Osmanlı fikir dünyasında da canlılığını sürdürdüğü malûmdur. Çalışmamıza konu olan bu risâle de sözü edilen ilmî vasatta ortaya konulan ürünlerden bir tanesidir. Halîl es-Sırrî, risâlede, naslardan hareketle insana ait bütün durumların ve eylemlerin Allah’ın kaderiyle olduğunu ileri sürmektedir. Müellif, risâlesinde cebir ve tefvîz görüşlerini zikrederek kendi görüşünü bu iki yaklaşım arasında konumlandırır. Müellif, hem insanın irâdî fiillerinde cebir ve zorlama altında olmadığını hem de Muʿtezile’nin iddia ettiği gibi insanın fiillerini meydana getirme hususunda bağımsız olmadığını ispat etmeye çalışmaktadır. Böylelikle risâle hem insanın fiillerindeki sorumluluğunu temellendirip hem de Allah’ın yaratıcılığı konusuna halel getirmeksizin bir çözüm teşebbüsünde bulunmaktadır. Ayrıca Müellifin, risâlede Eşʿarî ve Muʿtezile mezheplerine atıf yapmaksızın selef yaklaşımına yakın bir tavır ortaya koyduğu gözlemlenmektedir.

Keywords

Kader, Efʿâl-i ʿibâd, İrâde-i Cüzʾiyye, Cebir, Tefvîz, es-Seyyid Halîl es-Sırrî b. İbrâhim

One Risālah On the Free Will (al-Irāda al-Juzʾiyya) and Qadar: Sayyid Khalīl al-Sırrī ibn Ibrāhim’s “Risālah fī masʾalah al-Qadar fī afʿāl al-ʿIbâd“ Critical Edition, Examination And Translation

Abstract

The aim of the study is to bring the risālah of Sayyid Khalīl al-Sırrī ibn Ibrāhim (d. 1303/1886) named Risālah fī masʾalah al-qadar fī afʿāl al-ʿibād into the literature by making critical edition, analyzing and translating it. It is known that a great writing tradition has been formed under human acts throughout the history of Islamic thought, and it is obvious that this writing tradition continued its vitality in the Ottoman intellectual world. This risālah, which is the subject of our study, is one of the products put in this intellectual medium. Khalīl al-Sırrī, in the risālah based on religious texts, is to say that all human situations and actions are by the destiny of God. After expressing jabr (compulsion) and tafwīz approaches in his work, the author places his opinion between these two. On the one hand, the author tries to prove that human beings are not under force and jabr in their volitional actions, and on the other hand, as Muʿtazila claims, he is not independent in bringing about human acts. Thus, the risālah attempts a solution without posing a problem both to the responsibility of the human being in his own actions and to the creativity of God. It is noteworthy that the risālah deals with the issues of fate and will together and tries to justify the issue based on religious texts, and examines the issue without referring to the Ashʿarī and Māturīdī traditions. In addition, the work presents a concise structure written without deep analysis, without entering into the details of the issue and discussion points.

Keywords

Free will, Qadar, Human actions, Tafwīz, Jabr, Khalīl al-Sırrī

References

• Akbulut, Ahmet. “Allah’ın Takdiri Kulun Tedbiri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 33/1 (1992), 129-156.
• Arpaguş, Hatice K. “Mâtürîdîlik ve Osmanlı’da İrâde-i Cüz’iyye Yorumu”. Osmanlı Düşüncesi: Kaynakları ve Tartışma Konuları. ed. Fuat Aydın-Metin Aydın-Muhammed Yetim. 243-262. İstanbul: Mahya Yayıncılık, 1. Basım, 2019.
• Borsbuğa, Mustafa - Borsbuğa, Coşkun. “İrâde-i Cüzʾiyye ve İnsan Fiilleri Hakkında Bir Risâle ve Hâşiyesi: Mûsâ b. Abdullah el-Pehlevânî et-Tokâdî’nin ‘el-İhtimâlâtü’l- vâkiʿa fî efʿâli’l-ʿibâd’ Adlı Risâlesi ve Ali b. Muhammed b. Hasan er-Rizevî’nin ‘Hâşiye ʿalâ Risâleti’l-ihtimâlâti’l-vâkiʿa fî efʿâli’l-ʿibâd’ Adlı Hâşiyesi”. ATEBE 4 (Aralık 2020), 57-100.
• Dâğıstânî, Hasan el-Emîr. Risâletü’l-irâdeti’l-cüzʾiyye. Ankara: Milli Kütüphane, Yazmalar, 5664, 2a-8a.
• Devvânî, Celâluddin. “Halku’l-ʾaʿmâl”. er-Resâilu’l-Muhtâra. thk. Seyyid Ahmed Toyserkânî. 63-76. Isfehân: Kütüphâne-i Umûmî-yi İmâm Emîru’l-Mu’minîn Alî, 1. Basım, 1405/1984.
• Ebû Mansûr el-Mâtürîdî, Muhammed b. Muhammed. Kitabu’t-Tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu-Muhammet Arûşî. Ankara: Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi, 1. Basım, 1423/2003.
• Ebû Nuʿaym Ahmed el-Hâdimî. Risâle fî efʿali’l-ʿibâd. Konya: Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi, Burdur İl Halk, 973/10, 26a -26b.
• Ebu’l-Berekât en-Nesefî, Hâfızuddin Abdullah b. Ahmed. Şerhü’l-ʿumde. thk. Abdullah Muhammed Abdullah İsmâîl. Kâhire: el-Mektetu’l-Ezheriyye li’t-türâs, 1. Basım, 2012/1432.
• Erdemci, Cemaleddin. “İlk Dönem (Hicri 1. Asır) Kader Tartışmaları”. Tezkire: Düşünce, Siyaset, Sosyal Bilim 9/44 (2006), 198-223.
• Erel, Sami Turan. “Tahkîku "el-Kevkebü’s-Sârî fî Hakîkati’l-Cüz’i’l-İhtiyârî" li-Abdülğânî İsmâîl en-Nâblusî”. İslâm Araştırmaları Dergisi 35 (2015), 135-174.
• Eşʿarî, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmâîl. el-Lumaʿ. thk. Muhammed Emîn ed-Dannâvî. Beyrût: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 2. Basım, 1433/2012.
• Güdekli, Hayrettin Nebi. “Müteahhirîn Dönemi Mâtürîdî Kelâmında İrâdenin Ontolojisi Sorunu: Saçaklızâde’nin Risâletü’l-irâdeti’l-cüz’iyye’sinin Tahlil, Tahkik ve Tercümesi”. İslâm Araştırmaları Dergisi 41 (2019), 85-129.
• Hayâtî Elbistânî, Ahmed b. Ahmed. Risâletü’l-irâdeti’l-cüzʾiyye. Ankara: Ankara Milli Kütüphane, Samsun Vezirköprü İlçe Halk Kütüphanesi, 665/1, 1b-2a.
• Ilgaroğlu, Muhammet Caner - Hatem Yaqoob, Luay. “Âlemin Ezeliliği Meselesi: İbn Sinâ, Gazzâlî ve Hocazâde’nin Görüşlerinin Karşılaştırılması”. Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 39 (2009), 318-340. https://doi.org/10.14520/adyusbd.437919
• Izutsu, Toshihiko. İbn Arabî’nin Fusûs’undaki Anahtar Kavramlar. çev. Ahmet Yüksel Özemre. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 1. Basım, ts.
• İbn Arabî, Muhyiddin. Fusûsu’l-Hikem. thk. Ebû ’Alâ Afîfî. Beyrût: Dâru’l-kitâbu’l-Arabî, ts.
• İbn Arabî, Muhyiddin. Fusûsu’l-Hikem. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2. Basım, 2016.
• İbn Fûrek, Muhammed b. el-Hasan. Mücerredü makâlâti’l-Eşʿarî. thk. Ahmed Abdurrahîm es-Sâyih. Kâhire: Mektebetu’s-sekâfeti’d-diniyye, 1. Basım, 1425/2005.
• İbn Murtazâ, Ahmed b. Yahyâ. Tabakâtu’l-Mu’tezile. thk. Susanna Diwald-Wilzer. Beyrût: Franz Stein, 1. Basım, 1380/1961.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen. Şerhu Usûli’l-hamse. thk. Abdülkerim Osmân. Kâhire: Mektebetu Vehbe, 3. Basım, 1416/1996.
• Karsî, Dâvûd b. Muhammed. Risâle fi’l-iḫtiyârâti’l-cüzʾiyye ve’l-irâdâti’l-ḳalbiyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Mehmet Asım Bey, 720, 14a-23a.
• Maksûd b. Şâh, Velî ed-Dulhayrî. Risâle fî hakki mesʾeleti’l-ihtiyâri’l-cüzʾî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Kasidecizade, 672, 42a-48a.
• Mollâ Sadrâ, Sadruddin Şirâzî. “Halku’l-ʾaʿmâl”. Mecmûatu’r-resâili’l-felsefiyye. 313-321. Beyrût: Dâru İhyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1. Basım, 1422/2001.
• Mudurnulu Şeyh Şaʾban Efendi. Risâle fi’l-kazâ ve’l-kader. İstanbul: Beyazıt Yazma Eser Kütüphanesi, Veliyüddin Efendi, 3228, 37b-41b.
• Müstakîmzâde, Süleymân Sa‘düddîn. el-İrâdetü’l-aliyyetü’l-celiyye fi’l-irâdeti’l-cüz’îyye ve’l-külliyye. İstanbul: İBB Atatürk Kitaplığı, Yazma Eserler, 1098/08, 146b-148b.
• Nesefî, Ebu’l-Muîn Meymûn b. Muhammed. Tebsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn. thk. Hüseyin Atay - Şaban Ali Düzgün. 2 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1. Basım, 2003.
• Neşşâr, Ali Sâmî. Neşʾetü’l-fikri’l-felsefî fi’l-İslâm. Kâhire: Dâru’l-maârif, 9. Basım, 1397/1977.
• Nûruddin es-Sâbûnî, Ahmed b. Mahmûd. el-Bidâye fî usûlü’d-dîn. thk. Bekir Topaloğlu. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 18. Basım, 2018.
• Özdemir, Metin. “Problematik Boyutlarıyla Kader Meselesi”. İslamî İlimlerde Metodoloji III: İnsan İradesi ve Kudreti İlahiyye Bağlamında Kader Meselesi. İstanbul: Ensar Yayıncılık, 2. Basım, 2014.
• Özdinç, Rıdvan. “Osmanlı Düşüncesinde İrade Hürriyeti ve Müstakimzâde Süleyman Efendi’nin İrade-i Cüz’iyye Risalesi”. Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları Dergisi 22 (2012), 73-95.
• Özler, Mevlüt. İslâm Düşüncesinde İnsan Hürriyeti. İstanbul: Rağbet Yayınları, 1. Basım, 2010.
• Pehlevânî, Mûsâ Efendi et-Tokâdî. Risâletü’l-ihtimâlâti’l-vâkıʿa fî efʿâli’l-ʿibâd. Ankara Milli Kütüphane, Adana İl Halk Kütüphanesi, 1141/28, 170b-171a.
• Sadrüşşerîʿa es-Sânî, Ubeydullah b. Mesʿûd. Şerhu taʿdîli’l-ulûm. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Muradmolla, 1333, 95a-201b.
• Seyyid Halîl es-Sırrî b. İbrâhim. Risâle fî mesʼeleti’l-kader fî ef’âli’l-ʻibâd. İstanbul: Köprülü Kütüphanesi, Mehmed Asım Bey, 234, 2a-5a.
• Seyyid Halîl es-Sırrî b. İbrâhim. Risâle fî mesʾeleti’l-kader fî efʿâli’l-ʿibâd. İstanbul: Beyazıt Yazma Eser Kütüphanesi, Veliyüddin Efendi, 3524, 2a-6a.
• Seyyid Halîl es-Sırrî b. İbrâhim el-Ankaravî. Dürr-i beyzâ. İstanbul: İBB Atatürk Kitaplığı, Yazma Eserler, 377, 1a-8a.
• Seyyid Halîl es-Sırrî b. İbrâhim el-Ankaravî. Dürr-i beyzâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, 3099, 1a-16a.
• Süreyya, Mehmed. Sicill-i Osmanî. ed. Nuri Akbayar. İstanbul: Numune Matbaacılık, 1. Basım, 1996.
• Şehristânî, Abdulkerim. el-Milel ve’n-Nihal. 2 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Maʿrife, 1. Basım, 1404/1983.
• Teftâzânî, Saʿdüddin. Şerhü’l-ʿakâʾid. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekâ. Kâhire: Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, 11. Basım, 1308/1987.
• Unan, Fahri. “Pâye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/193-194. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Watt, W. Montgomery. İslamın İlk Dönemlerinde Hür İrade ve Kader. çev. Arif Aytekin. İstanbul: Bereket Yayınları, 1. Basım, 2011.
• Yazıcıoğlu, Mustafa Sait. Mâtürîdî ve Nesefî’ye Göre insan Hürriyeti. Ankara: Otto Yayınları, 1. Basım, 2017.
• Yeprem, M. Saim. İrade Hürriyeti. Ankara: TDV Yayınları, 1. Basım, 2016.