BOZKIR TÜRK KÜLTÜRÜNDE KUTLU YIŞ VE KU-TU

Yıl 2022, Cilt: 131 Sayı: 258, 33 - 52, 20.06.2022

Engin Güngör

https://doi.org/10.55773/tda.1106215

Öz

Eski Çağ medeniyetlerinin birçoğu yaşam alanlarında karşılaştıkları ve kendileri açısından esrarengiz, güçlü veya olağanüstü olarak tanımladıkları varlıkları mitolojik birer unsur olarak görmüş ve onların birtakım gizli güçlere sahip olduğuna inanmışlardır. Çoğu halk inanışlarının bir ürünü olarak karşımıza çıkan bu mitolojik varlıkların, sahip oldukları güçler sayesinde insanlara iyilik yapabildikleri gibi kötülüklerinin de dokunabileceğine olan inanış ise bu Eski Çağ medeniyetleri arasında yaygın bir anlayış olarak yer almıştır. Dünyanın farklı coğrafyalarında Eski Çağlardan itibaren kadim bir millet olarak yer alan bozkır Türkleri de Kült olarak tanımlayabileceğimiz bu gizli güçlerin varlığına inanmışlar ve onlara saygı gösterme konusunda itinalı bir tavır sergilemişlerdir. Tarih sahnesine çıktıkları bozkır coğrafyasının doğal bir sonucu olarak konargöçer bir hayat süren Türkler için hayatlarının her alanında karşılaştıkları tabiat oluşumları ise mitolojik olarak kabul ettikleri varlıkların en önemlileri arasında yer almıştır. İşte bu çalışmanın ilk amacı Yer-su kültleri içerisinde en önemlilerden kabul edilen Dağ ve Orman kültlerinin beraber oluşturduğu Kutlu Yış anlayışını ortaya koymaktır. Kutlu Yış’ın ve bu kutsal ormanlı dağlarda yaşadığına inanılan efsanevi Ku-tu hayvanın bozkır Türk kültüründeki yeri ve önemi ise çalışmamızın bir diğer amacıdır.

Anahtar Kelimeler

Kutlu Yış, Ku-tu, Kilen Keyik, Yer-su, Kült

Destekleyen Kurum

yok

Proje Numarası

yok

Teşekkür

yok

Kaynakça

• AKİSHEV, Kemal: Ancient Gold of Kazakhstan, Didar Publishing Company, Almaty, 1983.
• ANOHİN, Andrey Viktoroviç: Altay Şamanlığına Ait Materyaller, Kömen Yayınları, Konya, 2006.
• ARAT, Reşid Rahmeti: Eski Türk Şiiri, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1991
• ATEŞ, Mehmet: Mitolojiler ve Semboller, Milenyum Yayınları, İstanbul, 2001.
• BALDİCK, Julian: Hayvan ve Şaman (Orta Asya’nın Antik Dinleri), Hil Yayınları, İstanbul, 2010.
• BANG, W; Rahmeti, G. R: Oğuz Kağan Destanı, Burhaneddin Basımevi, İstanbul, 1936.
• BARS, Mehmet Emin: “Türk Kültüründe Ağaç Kültü ve Şor Kahramanlık Destanlarına Yansımaları”, International Journal of Social Science, Sayı: 27, 2014.
• BAYAT, Fuzuli: Türk Mitolojik Sistemi 2, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2007.
• BEKKİ, Salahaddin: Maaday-Kara Destanı, Manas Yayınevi, Elazığ, 2007.
• BOZKURT, Fuat: Türklerin Dini, Cem Yayınevi, İstanbul, 1995.
• BULUÇ, Sadettin: “Şaman ve Şamanizm”, İslam Ansiklopedisi Cilt 11, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1979.
• BUNKER, C; WATT, James C. Y; SUN, Zhixin: Nomadic Art of the Eastern Eurasian Steppes, The Metropolitan Museum of Art, New York, 2002.
• CAFEROĞLU, Ahmet: Eski Uygur Türkçesi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2015.
• CLAUSON, Gerard: An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford University Press, London, 1972, s. 976.
• ÇETİN, Çulpan Zaripova: “Tatar Folklor ve Halk Edebiyatında Kayın Ağacı”, Turkish Studies, Vol. 4/3, 2009.
• ÇORUHLU, Yaşar: Türk Mitolojisinin Ana Hatları, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2000.
• ÇORUHLU, Yaşar: Erken Devir Türk Sanatı, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2007.
• EBERHARD, Wolfram: Çin’in Şimal Komşuları, Çev. Nimet Uluğtuğ, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1996.
• EBERHARD, Wolfram: “Eski Çin Kültürü ve Türkler”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt. I, Sayı. IV, 1943.
• ELİADE, Mircea: Şamanizm, Çev. İsmet Birkan, İmge Kitabevi, Ankara, 1999.
• ELİADE, Mircea: Dinler Tarihine Giriş, Çev. Lale Arslan Özcan, Alfa Yayınları, İstanbul, 2017.
• ELİADE, Mircea: İmgeler ve Simgeler, Çev. Mehmet Ali Kılıçbay, Doğubatı Yayınları, Ankara, 2017.
• ERDELYI, Istvan: “The Art of The Avars (Avar Sanatı)”, Türk Kültürü El Kitabı (İslamiyetten Önceki Türk Sanatı Hakkında Araştırmalar), Cilt 2, 1972.
• ERGİN, Muharrem: Orhun Abideleri, Hisar Kültür Gönüllüleri Yayınları, İstanbul, 2003.
• ERGUN, Metin: “Türk Ağaç Kültü İnancının Dede Korkut Hikayelerindeki Yansımaları”, Belleten, Cilt. 46, Sayı. I, 1998.
• ERGUN, Metin: Şor Kahramanlık Destanları, Akçağ Yayınları, Ankara, 2006.
• ERGUN, Pervin: “Türk Kültüründe Ağaç Kültü”, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2004.
• ERGUN, Pervin: “Türk Kültüründe Ruhlar ve Orman Kültü”, Milli Folklor, Sayı. 87, 2010.
• ESİN, Emel: “Ötüken Yış (Türk Sanatında Ağaçlı Dağ Hakkında Notlar)”, Atsız Armağanı, Ötüken Yayınevi, İstanbul, 1976.
• ESİN, Emel: “İslamiyetten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İslama Giriş”, Türk Kültürü El-Kitabı II, Edebiyat Fakültesi Matbaası, İstanbul, 1978.
• ESİN, Emel: Türk Kozmolojisine Giriş, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2001.
• ESİN, Emel: Orta Asya’dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik Motifler, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2003.
• GALANİNA, Liudmila: Scythian Gods and Customs, The Golden Deer of Eurasia (Scythian and Sarmatian Treasures from the Russian Steppes), Ed. Joan Aruz-Ann Farkas-Andrei Alekseev-Elena Korolkova, Yale University Press, New York, 2000.
• GASTON-MAHLER, Jane: “Çin San’atı İle Münasebetler”, Türk Kültürü El Kitabı (İslamiyetten Önceki Türk Sanatı Hakkında Araştırmalar), Cilt. 2, 1972.
• GÖKALP, Ziya: Türk Uygarlık Tarihi, İnkılâp Kitabevi, İstanbul, 1991.
• GÖKYAY, Orhan Şaik: Dedem Korkudun Kitabi, İstanbul, 1973.
• GRAKOV, Boris Nikolayeviç: İskitler, Çev. Ahsen Batur, Selenge Yayınevi, İstanbul, 2008.
• GROUSSET, Rene: Bozkır İmparatorluğu, Çev. Reşat Üzmen, Ötüken Yayınevi, İstanbul, 1999.
• GÜNGÖR, Engin: “Bozkır Türk Kültüründe Metalin Yeri ve Önemi (Tarih Öncesi Devirlerden Türklerin İslam Dini Medeniyetine Girişine Kadar)”, Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Aralık 2020.
• GÜNGÖR, Erol: “Eski Türklerde Din ve Düşünce”, Türkler Ansiklopedisi, Cilt. III, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002.
• GÜNGÖR, Harun: “Geleneksel Türk Dininden Anadolu’ya Taşınanlar”, Yaşayan Eski Türk İnançları Bilgi Şöleni, Ankara, Nisan 2007.
• GÜVEN, Merdan: “Oğuz Kağan Destanı’nda Hayvanlar”, Milli Folklor, Cilt.8, Sayı.57, 2003.
• GÜNAY, Ünver; Güngör, Harun: Türk Din Tarihi, Lâçin Yayınları, İstanbul, 1988.
• HOLMBERG, Uno: The Mythology Of All Races, Vol. IV, Cooper Square Publishers, New York, 1964.
• HOPPAL, Mihayl: Avrasya’da Şamanlar, Çev. Bülent Bayram – H. Şevket Çağatay Çapraz, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2019.
• ISHJAMTS, N: “Nomands in Eastern Central Asia”, History of Civilizations of Central Asia (The development of sedentary and nomadic civilizations: 700 B.C. to A.D. 250), Vol. II, Ed. Janos Harmatta, Unesco Publishing, Paris, 1994.
• İBN FAZLAN: Onuncu Asırda Türkistan’da Bir İslam Seyyahı -İbn Fazlan Seyahatnamesi-, Çev. Ramazan Şeşen, Bedir Yayınevi, İstanbul, 1975.
• İNAN, Abdulkadir: “Hurafeler ve Menşeleri”, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları (Batıl İnanışlar Serisi I), Nur Matbaası, Ankara, 1962.
• İNAN, Abdulkadir: “Türk Boylarında Dağ, Ağaç ve Pınar Kültü”, Reşid Rahmeti Arat İçin, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1966.
• İNAN, Abdulkadir: Makaleler ve İncelemeler II, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1987.
• İNAN, Abdulkadir: Tarihte ve Bugün Şamanizm, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2006.
• KAFESOĞLU, İbrahim: Eski Türk Dini, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1980.
• KAŞGARLI MAHMUT: Divan-ü Lugat-it- Türk, Cilt I/II/III, Çev. Besim Atalay, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara,1985.
• KAYA, Muharrem: Mitolojiden Efsaneye Türk Mitolojisinin Türkiye’deki Efsanelerde İzleri, Bağlam Yayıncılık, İstanbul, 2007.
• KIYAK, Abdulkadir: “Geleneksel Türk Dininde Ağaç Kültü-Elazığ Örneği-“, Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 13, 2011.
• LİU MAU-TSAİ, Çin Kaynaklarına Göre Doğu Türkleri, Çev. Ersel Kayaoğlu-Deniz Banoğlu, Selenge Yayınları, İstanbul, 2011.
• LOEHR, Max: “The Stag Image in Scythia and the Far East”, Archives of the Chinese Art Society of America, Vol. 9, 1955.
• OCAK, Ahmet Yaşar: Bektaşi Menakibnamelerinde İslam Öncesi Türk Motifleri, İstanbul, 1983.
• OKLADNİKOV, Alexey Pavlovich: Ancient Population of Siberia and Its Cultures, Peabody Museum Cambridge, Massachusetts, 1959.
• ORKUN, Hüseyin Namık: Eski Türk Yazıtları, Türk Dil Kurumu Yayınları Yükseköğretim Kurulu Matbaası, Ankara, 1994.
• ÖGEL, Bahaeddin: Türk Mitolojisi (2 Cilt), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2014.
• ÖZARSLAN, Metin: “Türk Kültüründe Ağaç ve Orman Kültü”, Türkbilig Dergisi, 2003.
• PETRENKO, Vladımır G: “Scythian Culture in the North Caucasus”, Nomads Of The Eurasian Steppes In The Early Iron Age, Ed. Jeannine Davis-Kimball, Vladimir A. Bashilov and Leonid T. Yablonsky, Zınat Press, Berkeley, 1995.
• RADLOFF, Wilhelm; Anohin, Andrey Viktoroviç: “Şaman Dua ve İlahileri”, Türklük ve Şamanlık, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2012.
• RASONYİ, Laszlo: Tarihte Türklük, Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü, Ankara, 1993.
• ROUX, Jean-Paul: “Türk Göçebe Sanatının Dini Bakımdan Anlamı”, Türk Kültürü El Kitabı (İslamiyetten Önceki Türk Sanatı Hakkında Araştırmalar), İstanbul, 1972.
• ROUX, Jean-Paul: Altay Türklerinde Ölüm, Çev. Aykut Kazancıgil, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 1999.
• ROUX, Jean-Paul: Eski Türk Mitolojisi, Çev. Musa Yaşar Sağlam, Bilgesu Yayınevi, Ankara, 2011.
• ROUX, Jean-Paul: “Dağ Kozmik Eksen (Türkler ve Moğollar)”, Dinler ve Mitolojiler Sözlüğü: Antik Dünya ve Geleneksel Toplumlarda, Cilt 1, Türkçe Çeviri ed. Levent Yılmaz, Alfa Yayıncılık, İstanbul, 2018.
• SAGİTOV, M. Muhtar: “Başkurt Folklorunda Hayvanlara Tapınma”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı (Belleten), Ankara, 1986.
• SAKAOĞLU, Saim; Duymaz, Ali: İslamiyet Öncesi Türk Destanları, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2016.
• SEYİDOF, Mireli: “Altın Muharibin Soy Etnik Talihi Hakkında I”, Çev. Yavuz Akpınar, Kardaş Edebiyatlar Dergisi, Sayı: 2, 1982.
• SEYİDOF, Mireli: “Altın Muharibin Soy Etnik Talihi Hakkında II”, Çev. Yavuz Akpınar, Kardaş Edebiyatlar Dergisi, Sayı: 3, 1982.
• SEYİDOF, Mireli: “Altın Muharibin Soy Etnik Talihi Hakkında III”, Çev. Yavuz Akpınar, Kardaş Edebiyatlar Dergisi, Sayı: 4, 1982.
• SİNOR, Denis: “(Kök) Türk İmparatorluğunun Kuruluşu ve Yıkılışı”, Çev. Talat Tekin, Erken İç Asya Tarihi, Drl. Denis Sinor, İletişim Yayınları, İstanbul, 2014.
• ŞAHBAZ, Mehibe: “Türk İnanç ve Düşünce Sisteminde Servi/Selvi ve Kayın Ağacının Yeri ve Önemi”, II. Uluslararası El Ruha Sosyal Bilimler Kongresi, 9-11 Şubat 2018.
• ŞAHİN Kamil, Toprak Salih: “Türk Kültüründe Ağaç’ın Düşünsel ve Toplumsal Bağlamı”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Sayı: 43, Cilt: 9, Nisan 2016.
• TANYU, Hikmet: “Türklerde Ağaçla İlgili İnanışlar”, Türk Folkloru Araştırmaları Yıllığı, Ankara, 1976.
• TARHAN, Taner: “İskitlerin Dini İnanç ve Adetleri”, Edebiyat Fakültesi Dergisi, Sayı. 23, 1969.
• WERNER, Edward Theodore Chalmers: Myths and Legends of China, George G. Harrap & Co. Ltd. London Bombay Sydney, London, 2005.
• WİLLİAMS, Charles Alfred Speed: Chinese Symbolism and Art Motifs, Tuttle Publishing, North Clarendon, U.S.A, 2006.
• YUSUF HAS HACİB: Kutadgu Bilig, Çev. Reşid Rahmeti Arat, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2005