EDEBÎ TÜRÜN İNŞASINDA AĞIZ: SEPETÇİOĞLU’NUN ANAHTAR ROMANI ÖRNEĞİ

Year 2025, Volume: 14 Issue: 1, 121 - 136, 15.03.2025

Hamza Havuz

https://doi.org/10.7884/teke.1600726

Abstract

Mustafa Necati Sepetçioğlu’nun “Selçuklu Üçlemesi” olarak da bilinen serideki “Anahtar” adlı romanı, Türk tarihinin bir dönemini ve o dönemin toplum bilincini esas almaktadır. Eser, çeşitli ağız malzemelerine dayanan arkaik ögelerle de beslenmiş özel bir söz varlığına sahiptir. Bu ağız kullanımı, eserin tarihî bir roman olarak kurgulanmasında önemli bir yapı taşı işlevi görmektedir.
Ağız, aynı kökten geldiği üst bir sistem olan ölçünlü dilin bölgesel konuşma biçimlerini niteleyen bir terimdir. Tarihî konuların işlendiği edebî eserlerde başvurulabilen ağız kullanımı, gerçekte yaşamış veya yaşadığına inanılan kahramanların duygu ve düşünce gibi bilişsel düzeydeki hareket alanlarının tasvirinde yapaylıktan kaçınma, yapıta gerçekçi bir üst kimlik kazandırma aracı olarak değerlendirilebilir.
Çalışmada, romandaki ağızlara özgü söz varlığı ayrıştırılmış, Derleme Sözlüğü’nden hareketle de sözcüklerin dağılım coğrafyası, anlam ve ayırt edici özellikleri incelenmiştir. Tanıklanamayan sözcüklerin anlamları, kaynak kişiler aracılığıyla Derleme Sözlüğü’ne katkı sağlayacak şekilde çözümlenmiştir. Böylelikle, yazarın kişisel dil kullanımından hareketle edebî türün inşasındaki ağız kullanımının işlevi ve Türkçenin yapısal gücüne atıfta bulunulmuştur.

Keywords

Mustafa Necati Sepetçioğlu, Anahtar, dil bilimi, ağız, söz varlığı

Ethical Statement

Çalışmanın yürütülebilmesi için "Etik Kurulu Raporu" alınmıştır.

DIALECT IN THE CONSTRUCTION OF LITERARY GENRE: THE CASE OF SEPETÇİOĞLU’S NOVEL ANAHTAR

Abstract

The novel Anahtar, part of Mustafa Necati Sepetçioğlu’s series known as the “Selçuklu Trilogy” explores a specific period of Turkish history and the social consciousness of that era. The work features a distinctive lexicon enriched with archaic elements derived from various dialectal materials. This use of dialect is a crucial structural component in constructing the novel as a historical narrative.
Dialect, defined as regional speech forms of a standardized language, is often used in literary works addressing historical themes. It conveys the emotions and thoughts of real or presumed historical figures realistically, avoiding artificiality and enhancing authenticity.
This study examines the dialect-specific lexicon in the novel based on the Derleme Sözlüğü, analyzing its geographical distribution, meanings, and distinctive features. Undocumented words were clarified using informants, contributing to the Derleme Sözlüğü. The study underscores the functional role of dialects in literary construction and the structural strength of the Turkish language.

Keywords

Mustafa Necati Sepetçioğlu, Anahtar, linguistics, dialect, vocabulary

References

• Alı, T. M. A. ve Yıldırım, S. (2024). Musul ili Reşidiye Türkmen kasabasında evlenme merasimi. 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum, 13(38), 419-439. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/egitimvetoplum/issue/87999/1514073
• Asıl, E. (2021). Elbistan / Alembey ve Ekinözü / Alişar Köyleri ağızlarından derleme sözlüğüne katkılar. Asya Studies, 5(17), 153-164. doi:10.31455/asya.882766
• Çağbayır, Y. (2007). Ötüken Türkçe sözlük. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Çalık, E. (1993). Mustafa Necati Sepetçioğlu hayatı sanatı ve eserleri. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Çoruhlu, Y. (2017). Türk mitolojisinin ana hatları. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Deliorman, A. (2007). Mustafa Necati Sepetçioğlu. H. Argunşah (Ed.), Mustafa Necati Sepetçioğlu içinde (s. 48-53). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Demir, N. (2001). Ordu ili ve yöresi ağızları (inceleme-metinler-sözlük). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Demir, N. (2002). Ağız terimi üzerine. Türkbilig, 3(4), 105-116. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/turkbilig1/issue/13375/161785
• Demir, N. (2010). Türkçede varyasyon üzerine. Türkoloji Dergisi, 17(2), 93-106. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/turkoloji/article/527007
• Demircan, A. (2017). Kütahya-Simav Naşa ağzı sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Devellioğlu, F. (2013). Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi.
• Ergen, M. E. (2016). Mustafa Necati Sepetçioğlu’nun “Selçuklu Üçlemesi” adlı roman dizisi (Kilit-Anahtar-Kapı)’ndeki halk bilimi unsurlarının tespiti ve incelenmesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Nevşehir: Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Gösterir, İ. (2022). Çorum yöresi ağızları sözlüğü. Çorum: Salmat Basım Yayım.
• Göztaş, G. (2017). Edebî metinlerde ağız kullanımı: Bekir Yıldız örneği. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (42), 113-134. doi:10.21563/sutad.359655
• Gülseren, C. (2000). Malatya ili ağızları: inceleme, metinler, sözlük ve dizinler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Haciyeva, A. (2011). Fizyon mekanizmasının Türk dillerinin erken dönem kelime türetimindeki rolü ve bir akrabalık teriminin etimolojisi. Electronic Turkish Studies, 6(3), 259-267. doi:10.7827/TurkishStudies.2652
• İmer, K., Kocaman, A. ve Özsoy, A. S. (2011). Dilbilim sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları.
• Kakan, E. (2018). Türk kültüründe beyaz renk ve çağdaş Türk sanatına yansımaları. Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (3), 26-40. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/aksos/issue/39699/461420
• Karakurt, D. (2017). Aktarma sözlüğü. Erişim adresi: https://books.google.com.tr/books?id=UENBDwAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=tr#v=onepage&q&f=false
• Korkmaz, Z. (2023). Dil bilgisi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Küçük, M. A. (2013). Geleneksel Türk dinindeki ‘ana / dişil ruhlar’a mitolojik açıdan bakış. Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (1), 105-134. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/ifder/issue/39358/464343
• Olcay, S. (1995). Erzurum ağzı (inceleme-derleme-sözlük). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özcan, T. (2007). Sepetçioğlu’nun Kilit, Anahtar ve Kapı romanlarında tarihî roman olgusu. H. Argunşah (Ed.), Mustafa Necati Sepetçioğlu içinde (s. 234-241). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Özkan, N. (2007). Tarihî zamanın kurgulanmasında dil kullanımı: Mustafa Necati Sepetçioğlu örneği. Erdem, 17(49), 225-254. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/erdem/issue/43894/540484
• Parlatır, İ. (2016). Osmanlı Türkçesi sözlüğü. Ankara: Yargı Yayınevi.
• Porzıg, W. (1986). Dil denen mucize (V. Ülkü, Çev.). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Saracoğlu, E. (1992). Kıbrıs ağzı, sesbilgisi özellikleri-metin derlemeleri, sözlük. Ankara: KKTC Milli Eğitim ve Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Saussure, De F. (2001). Genel dilbilim dersleri. (B. Vardar, Çev.). İstanbul: Multilingual Yayınları.
• Sel, P. (2014). Karamanlıca Sıhhetin Sırrı adlı eser üzerine dil incelemesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Sepetçioğlu, M. N. (1988). Anahtar. İstanbul: İrfan Yayınevi.
• Sepetçioğlu, M. N. (2020). Anahtar. İstanbul: İrfan Yayınevi.
• Taneri, A. (1993). Çetr. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (Cilt 8, s. 123-124). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Tekin, F. ve Cantürk, S. (2019). Giresun ve Ordu yöresi ağızlarında fındıkla ilgili söz varlığı. The Journal of Academic Social Science Studies, (77), 163-178. doi:10.29228/JASSS.39976
• Türk Dil Kurumu (2019). Derleme sözlüğü I-II-III-IV-V-VI. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2023). Türkçe sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• User, H. Ş. (2015). Başlangıcından günümüze Türk yazı sistemleri. Ankara: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Vardar, B. (2002). Açıklamalı dilbilim terimleri sözlüğü. İstanbul: Multilingual Yayınları.
• Kaynak Kişiler Ad-Soyadı
• K.K. 1. Suzan YILMAZ (Tokat)
• K.K. 2. Hanım EREN (Samsun)
• K.K. 3. Sezai BAŞA (Ordu)
• K.K. 4. Şahin KARAKILIÇ (Sivas)