Bitişik (Muttasıl) Şartlı İstisnâî (Seçmeli) Kıyaslar (Klasik Mantık kitaplarında görülen geçersiz/yanlış örnekler üzerine)

Year 2021, Issue: 16, 102 - 136, 15.12.2021

Halil İmamoğlugil

Abstract

Bu makale, bitişik şartlı seçmeli kıyas konusunu incelemek ve Klasik Mantık kitaplarında kullanılan yanlış örnekler üzerine dikkat çekmeyi amaçlamaktadır. Aristoteles (m.ö. 384-322) yüklemli önermeleri ve kategorik kıyasları, şartlı önermeleri ve şartlı kıyasları ise Stoa Okuluna mensup filozoflar incelemiştir. Aristoteles’in görüşlerini esas alan Müslüman filozoflar, Stoacılardan gelen etkiyle birlikte, hem kategorik hem de şartlı önermelerden yapılan kıyasları incelemişlerdir. İslam mantıkçılarının konuları işleyiş tarzlarını esas alıp Batılı mantıkçıların görüşlerine de yer veren geleneksel tarzda yazılmış Türkçe Klasik Mantık kitaplarında, istisnâî (seçmeli) kıyas konusu birbirinden farklı ele alınmaktadır. İstisnâî kıyasların netice vermesi, şartlı öncülün tümel ve olumlu olmasına ayrıca şartlı öncülün seçenekleri arasında lüzumiyye (gereklilik) ilişkisinin bulunmasına bağlıdır. Klasik mantık kitaplarında verilen örneklerde, şartlı öncülün tümel ve olumlu olması şartlarına riayet edilirken şartlı öncülün seçenekleri arasındaki lüzumiyye (gereklilik) ilişkisine dikkat edilmemektedir. Klasik Mantık kitaplarında dört formdan her biri için genellikle farklı örnekler verilmiş ve verilen örneklerin bir kısmında, bitişik şartlı istisnâî kıyasın şartlarına riayet edilmemiştir. Bitişik şartlı öncülün mukaddem (ön bileşen) ve tâlîsi (art bileşen) arasında özel-genel ilişkisi, nedensellik ilişkisi ve birbirine eşit olduğu durumlar belirtilmeksizin, bitişik şartlı istisnâî kıyasın muhtemel dört formundan ikisinin geçerli ve ikisinin ise geçersiz netice verdiği ifade edilmiştir. Ancak bitişik şartlı istisnâî kıyasın muhtemel dört formundan biri için verilen örnekler diğer üç forma uygulandığında verilen örneklerin geçerli ve geçersiz formlara uygun düşmediği görülmektedir. Bu çalışmada örneklerin her biri incelenmiş ve neden geçersiz oldukları gösterilmeye çalışılmıştır.

Keywords

Mantık, Şartlı ve Yüklemli Önerme, İstisnâî (Seçmeli) Kıyas, Bitişik Şartlı İstisnâî (Seçmeli) Kıyas, Geçerli ve Geçersiz Form.

References

• Ahderî, Abdurrahman. es-Süllem (el-Mantıku’l-Munazzam içinde). Mısır: tarihsiz.
• Ahmet Cevdet Paşa. Mi’yâr-ı Sedâd. İstanbul: Matbaai Amire, 1293.
• Ali Sedâd. Mîzânu’l-Ukûl fi’l-Mantık ve’l-Usûl. İstanbul: Karâbet ve Kasbar Matbaası, 1303.
• Bingöl, Abdülkuddüs. Gelenbevî’nin Mantık Anlayışı. İstanbul: MEB Yayınları, 1993.
• Creighton, James Edwin. An Introductory Logic. London: The Macmillan Company, 1919.
• Çapak, İbrahim. Anahatlarıyla Mantık. İstanbul: Ensar Yayınları, 2012.
• Çapak, İbrahim. Stoa Mantığı ve Fârâbî’ye Etkisi. Ankara: Araştırma Yayınları, 2006.
• Durusoy, Ali. “Mantık ve Mantık Tarihi Üzerine Bir Değerlendirme”, İslami İlimler Dergisi, 5, 2, (Güz 2010): 9-20.
• Ebherî, Esîrüddin Mufaddal b. Ömer. Îsâğûcî. Vezirhânî Matbaası, 1287.
• Ebherî, Esîrüddin Mufaddal b. Ömer. Keşfu’l-Hakâik fî-Tahrîri’d-Dekâik, Tenkidli Metin ve İnceleme: Hüseyin Sarıoğlu. İstanbul: 1998.
• Ece, Muhammet Nasih. İbn Rüşd’dün Önermeler Mantığı ve Aristoteles Temelleri. Konya: Çizgi Kitabevi, 2018.
• Emiroğlu, İbrahim. Klasik Mantığa Giriş. Ankara: Elis Yayınları, 2004.
• Fenârî, Muhammed b. Hazma. Şerh-i Îsâğûcî. Matbaati Osmaniye, 1309.
• Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed. Kitâbu’l-Kıyâsi’s-Sağîr (Fârâbî’nin Bazı Mantık Eserleri içinde), nşr. Mübahat Türker-Küyel. Ankara: AKM Yayınları., 1990.
• Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed. Kitâbu’l-Kıyâs II (el-Mantık inde’l-Fârâbî içinde), thk. Refik el-Acem. Beyrut: 1986, ss. 11-64.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-Kıstâsü’l-Müstakîm (Dosdoğru Ölçü), çev. İbrahim Çapak. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2016.
• Gelenbevî, İsmail. eş-Şerh alâ İsâğocî. Matbaati Sultaniye, 1283.
• Gelenbevî, İsmail. Risâle fi’l-Kıyâs. İstanbul: 1297.
• el-Habîsî. eş-Şerh ale’t-Tehzîb (Tecdîdü İlmi’l-Mantık içinde), Kahire: Tarihsiz.
• Hasırcı, Nazım. Klasik Mantık El Kitabı. Ankara: Araştırma Yayınları, 2015.
• Hasırcı, Nazım. “Seçmeli Kıyaslarda Geçersiz Formlar (ÖSS'ye hazırlık kitaplarında görülen mantık yanlışı)”, Dini Araştırmalar, 10, 29, (Eylül-Aralık 2007): 145-160.
• İbn Meymûn, Mûsâ. “Mantık Terimleri Risalesi”, çev. Mubahat Türker- Küyel, AÜ DTCF Dergisi, XVIII, 1-2, (Ocak-Haziran 1960): 19-64.
• İbn Sînâ, Ebu Ali. el-İşârât ve’t-Tenbîhât, thk. Süleyman Dünya. Beyrut: 1992.
• İbn Sînâ, Ebu Ali. eş-Şifâ IV, el-Mantık, el-Kıyâs, Neşreden: İbrahim Madkur. Kahire: 1964.
• İsmail Hakkı (İzmirli). Felsefe Dersleri. İstanbul: Dersaadet Matbaası, h.1330.
• İsmail Hakkı (İzmirli). Mi’yâru’l-Ulûm. İstanbul, h. 1315.
• Kazvînî, Necmuddîn Ali b. Ömer el-Kâtibî. er-Risâletü’ş-Şemsiyye fi’l-Kavâidi’l- Mantıkıyye. Kum: tarihsiz.
• Kneale and Kneale, William and Martha. The Development of Logic. Oxford: Clarendon Press, 1991.
• Kuşlu, Harun. “İbn Sînâ ve Nasîruddîn Tûsî Mantığında Şartlı Önermeler”, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XVII, 30 (2014/2): 1-17.
• Mates, Benson. Stoic Logic. Los Angeles: 1953.
• el-Melevî. eş-Şerh ale’s-Süllem, (el-Mantıku’l-Munazzam içinde). Mısır: Tarihsiz.
• el-Muzaffer, Muhammed Rıza. el-Mantık, C. II. Beyrut:1980.
• Öner, Necati. Klasik Mantık. Ankara: AÜİF Yayınları, 1991.
• Öner, Necati. Tanzimattan Sonra Türkiye’de İlim ve Mantık Anlayışı. Ankara: AÜİF. Yayınları, 1967.
• Özlem, Doğan. Mantık (Klasik/Sembolik Mantık, Mantık Felsefesi). İstanbul: İnkılâp Yayınları, 1999.
• Özpilavcı, Ferruh. Fârâbî’nin Önerme Anlayışı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2018.
• Rescher, Nicholas. “İbn Sînâ Mantığında Şartlı Önermeler”, çev. Harun Kuşlu, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XIV, 25 (2012/1): 237-247.
• Şahin, Enver. “Kâtibî’nin Şerhu Keşfi’l-Esrâr Adlı Eserinin Tahkîki ve Değerlendirmesi”. Rize: Doktora Tezi, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, 2019.
• eş-Şâmî, Muhammed es-Seyyid. Dirâsâtun fî İlmi’l-Mantık-el-Kıyâs. 1960.
• et-Taftazânî, Sa’duddîn Mes’ûd b. Ömer. Tehzîbu’l-Mantık (Tecdîdü İlmi’l-Mantık içinde). Kahire: tarihsiz.
• et-Tahtânî, Kutbuddîn Râzî. Levâmiu’l-Esrâr fî Şerh-i Metâliu’l-Envâr. İstanbul: 1277.
• et-Tahtânî, Kutbuddîn Râzî. Tahrîru’l-Kavâidi’l-Mantıkıyye fî Şerh-i Risâleti’ş-Şemsiyye, Kum: tarihsiz.
• Urmevî, Ebu’s-Senâ Sirâcuddin Mahmud b. Ebî Bekr. Metâliu’l-Envâr. İstanbul: 1277.
• Yaren, Tahir. Kıyasların Yapısı. Ankara: İlâhiyât, 2003.
• Yeşil, Mustafa. “Fârâbî’de ve Quine’da Dil-Anlam ve Doğruluk İlişkisi”. Isparta: Doktora Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, 2015.