Halk İnançları Bağlamında Kelâm İlminin Güncellenmesi

Year 2024, Issue: 6, 101 - 137, 30.09.2024

Ethem Karaçoban

https://doi.org/10.55709/tetkik.1418634

Abstract

Kelâmın konusu tarihi seyri içinde şekillenmiş ve çağın ihtiyaçlarına göre daha önceleri olmayan bazı hususlar kelâm ilminin konularına dâhil edilmiştir. Nitekim başlangıçta kelâmın konusunu Allah’ın birliği, sıfatları, tekfir ve kader gibi konular oluştururken yapılan ilaveler sonunda bilinen her şey kelâmın konusuna dâhil olmuştur. Kelâmın değişmeyen konusu ise temel inanç esaslarıdır. Bu temel inanç esaslarının açıklanmasında veya savunulmasında yararlanılan ilimler zamana göre değişiklik gösterebilmiştir. Günümüzde bu yaklaşımlar doğrultusunda, bireyin birçok ilgi, inanç, tutum ve davranışları dolayısıyla kelâmın ilgi alanına girdiği belirtilerek kelâmın sosyal boyutu tartışılmaktadır. Bu bağlamda tartışılan hususlardan birisi de dünyanın her yerinde ve her seviyeden insanlar arasında görülebilen halk inançlarıdır. Halk inançları tarih olarak çok eski çağlara uzansa da bilimsel olarak ele alınmaları yeni sayılabilir. Halk inançları günümüzde daha çok sosyal bilimciler tarafından ele alınmıştır. Bu inançlar ekseriyetle kültürel miras olmaları ya da bireylerin üzerindeki psikolojik ve sosyolojik etkileri yönüyle incelenmiştir. Müslüman âlimler sözü edilen alana yeteri kadar ilgi göstermedikleri için yapılan çalışmalarda genellikle konunun itikadi boyutu değerlendirilmemiştir. Kaldı ki halk inançlarının önemli bir kısmı dolaylı veya dolaysız olarak ilahi dinlerin inanç esaslarıyla bir arada bulunamayacak yapıya sahiptir. İşte bu özelliklerinden dolayı halk inançları, insanların birer fiili ya da düşüncesi olduğu sürece kelâmın konusu olacaktır. Zira bir inancın, bir davranışın kuruntu ya da bilim dışı olması, onu kelâma konu olmaktan çıkarmaz. Hatta bazen ona verilmesi gereken önemi artırır, onu gündemin ilk sıralarına taşır. Bilindiği gibi halk inançları içerik açısından çok geniş bir kavramdır. Edebiyat, inanç, hava durumu, güzel sanatlar ve estetik gibi hemen hemen hayatın tüm alanlarında halk inançlarına rastlamak mümkündür. Makalede daha çok yaşayan ve itikadi boyutu olan halk inançlarından bahsedilecektir. İnsanların gündelik yaşamında önemli bir yeri olan bu tür inançlar zaman zaman dinlerin asıl akidelerinin önüne geçebilmekte, bu inançlara göre amel etmeyenler dinî açıdan kusurlu görülebilmekte ve hatta dinden çıkmakla itham edilebilmektedir. Çalışmada halk inançları için bazı tanımlamalar üzerinde durulduktan sonra bu inançların kelâm ilmi ile olan alakasına değinilecektir.

Keywords

Kelâm, İman, İnanç, Halk İnançları, Kültür

Ethical Statement

Bu çalışma Prof. Dr. Mustafa Saim Yeprem danışmanlığında 2004 tarihinde tamamladığımız “Gebze ve Çevresinde Yaygın İnanışlar ve Kelâm Açısından Kaynakları” başlıklı doktora tezi esas alınarak hazırlanmıştır.

Updating the Science of Kalām in the Context of Folk Beliefs

Abstract

The subject matter of Kalām has evolved throughout history, with certain aspects added to its topics in accordance with the needs of the time. As a matter of fact, while the subject of Kalām initially consisted of subjects such as the unity and attributes of Allah, takfir and destiny, as a result of the articulations, everything known was included in the subject of Kalām. The unchanging subject of Kalām is the basic principles of belief. The sciences used to explain or defend these basic principles may vary over time. In today’s context, in line with these approaches, the social dimension of Kalām is discussed by stating that Kalām is of interest to the individual due to many interests, beliefs, attitudes and behaviors. One of the issues discussed in this context is folk beliefs that can be seen in every geography of the world and among people of all levels. Although folk beliefs date back to ancient times, their scientific study can be considered new. Folk beliefs are predominantly studied by social scientists today. These beliefs have mostly been examined in terms of their cultural heritage or their psychological and sociological effects on individuals. Since Muslim scholars did not pay enough attention to the field in question, the theological dimension of the subject was generally not evaluated in these studies. Moreover, a significant part of folk beliefs has a structure that cannot directly or indirectly coexist with the belief principles of divine religions. Because of these features, folk beliefs will be the subject of Kalām as long as they are an act or thought of people. The fact that a belief or behavior is based on superstition or is unscientific does not exclude it from the realm of Kalām. Sometimes it even increases the importance that should be given to it and brings it to the top of the agenda. As it is known, folk beliefs are a very broad concept in terms of content. It is possible to encounter folk beliefs in almost every aspect of life, such as weather, fine arts, aesthetics, and literature. This article will mainly focus on living folk beliefs with a theological dimension. Such beliefs, which hold significant importance in people's daily lives, sometimes overshadow the original creeds of religions. Those who do not act according to these beliefs may be considered deficient from a religious perspective and may even be accused of apostasy. In the study, after focusing on some definitions for folk beliefs, the relevance of these beliefs to the science of Kalām will be mentioned.

Keywords

Kalām, Faith, Beliefs, Folk Beliefs, Culture

Ethical Statement

This article is extracted from my doctorate dissertation entitled “Common Beliefs in Gebze and Surroundings and Their Sources from a Kalām Perspective”, supervised by Prof. Dr. Mustafa Saim Yeprem, Marmara University, Istanbul, 2004.

References

• Abdurrezzak, Ali. "Halk İnançlarının İşlevleri ve Düşünsel Temelleri". Asya Studies 5/18 (Aralık 2021), 155-168. https://doi.org/10.31455/asya.1011387
• Adorno, Theodor Wiesengrund. “Felsefî Terminoloji”. çev. Medeni Beyaztaş. Bilgi ve Düşünce 1 (Ekim- 2002), 114-118.
• Akpınar, Turgut. Türk Tarihinde İslâmiyet. İstanbul: İletişim Yayınları, 2. Baskı, 1994.
• Alper, Hülya. İmanın Psikolojik Yapısı. İstanbul: Rağbet, 2002.
• Amman, Mehmet Tayfun – Demircioğlu, Sümeyye, “Sakarya Üniversitesi Öğrencilerinin Büyü ve Fala Yönelik İnanç ve Uygulamaları”. Sosyal ve Kültürel Araştırmalar Dergisi 5/11 (2019), 293-323. https://doi.org/10.25306/skad.543285
• Ardoğan Recep (Ed.), Günümüz Kelâm Problemleri. İstanbul: Klm yayınları, 2018.
• Arseven. Celal Esad. “İkon”. Sanat Ansiklopedisi 2/771-772. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 3. Baskı, 1965.
• Arslan, Mustafa. “Din Görevlilerinin Tutumlarında Halk İnançları Unsurları Uygulamalı Bir Araştırma”. Tabula Rasa-Felsefe&Teoloji- 4 1/10 (Ocak-Nisan 2004), 183-201.
• Atay, Hüseyin. İslam'ı Yeniden Anlama. Ankara: Atay ve Atay Yayıncılık, 2001.
• Atay, Hüseyin. “Niçin Kur’ân’a Gidip Kur’ân’dan Başlıyoruz?”. Kitap Dergisi 2/76 (Şubat 1996), 19-24.
• Attas, S. Nakip. Modern Çağ ve İslâmî Düşünüşün Problemleri. çev. Mahmut Erol Kılıç. İstanbul: İnsan Yayınları, 1989.
• Aydın, Mehmet. Din Fenomeni (Derleyen ve tercüme eden). Konya: Tekin Kitabevi, 1993.
• Aydın, Mehmet. “Fal”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/134-138. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Aydın, Mehmet. “Değişim Sürecinde İnanç Bilim İlişkisi”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 11/ 1-2 (1998), 225-229.
• Aydüz, Salim. “Osmanlı Devleti'nde Müneccimbaşılık Müessesesi”, Belleten 70/257 (Nisan 2006), 167-264. https://doi.org/10.37879/belleten.2006.167
• Baloğlu, Adnan Bülent. “İzmirli İsmail Hakkı’nın Yeni İlm-i Kelâm Anlayışı”, İzmirli İsmail Hakkı. ed. Mehmet Şeker-Adnan Bülent Baloğlu. 93-107. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996.
• Başar, Alev Erkilet. Ortadoğu’da Modernleşme ve İslâmî Hareketler. İstanbul: Yöneliş Yayınları, 2. Baskı, 2000.
• Baykal, Bekir Sıtkı. “İkon”. Tarih Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1981.
• Bilen, Mehmet. “Din Görevlilerinin Hadis Bilgileri Üzerine”. İslâmî İlimler Dergisi 2 (Güz 2007), 82-104.
• Bostancı, M. Naci. “Daha Çok Teoloji Değil Daha Çok Sosyoloji”. Türkiye Günlüğü 57 (Eylül-Ekim 1999), 67-73.
• Bulgen, Mehmet. Kelâm İlmi ve İslâm Hukukunda İçerik Sorunları. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2017.
• Cabiri, Muhammed Abid. “Çağdaş Dünyada Şeriatın Tatbiki Problemi”. çev. Abdullah Şahin. İslâmiyât 1/4 (1998), 26-43.
• Cevizci, Ahmet. Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayınları, 3. Basım, 1999.
• Coşkun, Arif. İslâm’a Göre Sihir Cin Çarpması Teşhis ve Tedâvî Usûlleri. İstanbul: 2. Baskı, 1993.
• Çelik, Ali. Halk İnançları. İstanbul: Beyan Yayınları, 1995.
• Çetin, Rabiye. “Tanzimat’tan Günümüze Kelâm’ı Yenileme Çalışmaları I”. Dini Araştırmalar Dergisi 16/42 (Haziran 2013),9-38.
• Çiftçi, Adil. Fazlurrahman İle İslâm’ı Yeniden Düşünmek. Ankara: Kitâbiyât, 2000.
• Çobanoğlu, Abdullah. Halk Arasında Yaşayan Hurafeler Üzerine Bir Alan Araştırması. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• DİB, Diyanet İşleri Başkanlığı, Türkiye’de Dinî Hayat Araştırması, 2014. http://www.ceidizleme.org/ekutuphaneresim/dosya/914_1.pdf
• Eğribel, Erhan. “Toplumsal İlerlemenin ve Tarihin Sonu: Kutsala Dönüş”. Sosyoloji Dergisi 3/19 (2009), 53-66.
• Eliot, Thomas Stearns. Kültür Üzerine Düşünceler. çev. Sevim Kantarcıoğlu. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1981.
• Evkuran, Mehmet. “Kelâm İlminin Yeniden İnşası Sözünün Anlamı ve İçeriği Üzerine”. Kelâm İlmi’nin Yeniden İnşasında Geleneğin Yeri koordinasyon Toplantısı ve Sempozyum Bildirileri. 181-198. Elazığ: Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 2004.
• Evkuran, Mehmet. “Belirsizlik, Tahakküm ve Küreselleşme Bağlamında Teoloğun Gündemi”. Dini Araştırmalar 6/17 (Haziran 2003), 309-326.
• Eyüboğlu, İsmet Zeki. Bütün Yönleri ile Anadolu İnançları. İstanbul: Koza Yayınları, 1974.
• Fazlurrahman. Tarih Boyunca İslâmî Metodoloji Sorunu. çev. Salih Akdemir. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1995.
• Fazlurrahman. İslâm ve Çağdaşlık. çev. Alparslan Açıkgenç - M. Hayri Kırbaşoğlu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 3. Baskı, 1998.
• Fazlurrahman, İslâm. çev. Mehmet Dağ - Mehmet Aydın. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 5. Baskı, 1999.
• Fehd, Tevfik. “İlm-i ahkâm-ı nücûm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 22/124-126. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Mustasfâ. çev. Yunus Apaydın. Kayseri: Rey Yayıncılık, 1994.
• Geddes, MacGregor. “Doubt And Belief”. The Encyclopedia of Religion. 4/424-430. New York: Macmillan Publishing Company, 1986.
• Gökalp, Ziya. Türkçülüğün Esasları, haz. Mehmet Kaplan. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1970.
• Gökberk, Macit. Felsefe Tarihi. İstanbul: Remzi Kitabevi, 6. Baskı, 1990.
• Gölcük, Şerafettin. “Esâtîr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/359-360. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Gülten, Sadullah. “Hızır-İlyas Zaviyeleri, Aya Yorgi ve Bektaşîler”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 83 (Güz 2017), 81-100.
• Günaltay, Mehmed Şemseddin. Hurafeler ve İslâm Gerçeği, haz. Ahmet Gökbel. İstanbul: Marifet Yayınları, 1997.
• Güngör, Erol. İslâm’ın Bugünkü Meseleleri. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1981.
• Hançerlioğlu, Orhan. “Boş İnanç”. Felsefe Ansiklopedisi. 1/191-192. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1977.
• Hançerlioğlu, Orhan. “İnanç”. Felsefe Ansiklopedisi. 3/82.İstanbul: Remzi Kitabevi, 1977.
• Hanefi, Hasan, İslâmî İlimlere Giriş. çev. Muharrem Tan. İstanbul: İnsan Yayınları, 2. Baskı, 2000.
• Hasluck, Frederick William. Bektaşîlik Tetkikleri. çev. Ragıp Hulusi. İstanbul: Devlet Matbaası, 1928.
• Hodgson, Marshall G.S. İslâm’ın Serüveni. çev. Komisyon. 3 Cilt, İstanbul: Yeni Şafak, 1995.
• Sabah, “Hıristiyan azizi mi Müslüman evliya mı?” (22 Aralık 2012). https://www.sabah.com.tr/yasam/2012/12/22/hristiyan-azizi-mi-musluman-evliya-mi
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-ʿArab. 13 Cilt. Beyrut, 1995.
• İnan, Abdülkadir. Eski Türk Dini Tarihi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1976.
• İnan, Abdülkadir. “Müslüman Türklerde Şamanizm Kalıntıları”. İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/4 (1952), 19-30.
• İrfan, Abdülhamid. İslâm’da İtikadî Mezhepler ve Akaid Esasları. çev. M. Saim Yeprem. İstanbul: Marifet Yayınları, 1981.
• İzmirli İsmail Hakkı. Yeni İlmi Kelâm. Ankara: Umran Yayınları, 1981.
• İzzetbegoviç, Ali. Doğu ve Batı Arasında İslâm. çev. Salih Şaban. İstanbul: Nehir Yayınları, 1994.
• Kanter, Özden. Mitolojinin Anadolu İnançlarına Etkisi. İstanbul: Eskiyeni Yayınları, 2020.
• Karabaş, Seyfi. “İnançlarımızla Manilerimizde İmge Bütünlüğü”. Ulusal Kültür Dergisi 1 (Temmuz 1978), 55-63.
• Karaçoban, Ethem. Gebze ve Çevresinde Yaygın İnanışlar ve Kelâm Açısından Kaynakları. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2004.
• Karaçoban, Ethem. "Anadolu’da Dinî İnanç ve Yaşayışta Görülen Bazı Eski Tesirler Üzerine Değerlendirme". Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 50 (Haziran 2021), 429-467. https://doi.org/10.17120/omuifd.891484
• Karakoç, Sezai. Fizikötesi Açısından Ufuklar ve Daha Ötesi. 3 Cilt. İstanbul: Diriliş Yayınları, 1995.
• Karakoç, Sezai. Günlük Yazılar II Sütun. İstanbul: Diriliş Yayınları, 5. Baskı, 1999.
• Karaman, Hayrettin. "Sapmalara (Bid'atlara) Karşı Tavır”. Yenişafak (21 Şubat 2013). https://www.yenisafak.com/yazarlar/hayrettin-karaman/sapmalara-bidatlara-kari-tavir-36416
• Kartopu, Saffet – Ünalan, Abdurrahman. “Üniversite Öğrencilerinin, Sihir, Büyü ve Tabiatüstü Güçlerle Ilgili Tutumlarının İncelenmesi”. Bilimname 2019/40 (Aralık 2019), 195-228. https://doi.org/10.28949/bilimname.604149
• Kâtip, Çelebi. Mîzanü'l - Hak Fi İhtiyari'l – Ahak. çev. Orhan Şaik Gökyay. İstanbul: MEB, 1972.
• Kılavuz, A. Saim. Ana Hatlarıyla İslâm Akâidi ve Kelâma Giriş. İstanbul: Ensar Neşriyat, 34. Basım, 2022.
• Kılıç, Recep. Dini Anlamak Üzerine. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2. Baskı, 2019.
• Kılıç, Recep. Din ve Kültür İlişkisi Üzerine. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2015.
• Köse, Ali. “Modernleşme-Sekülerleşme İlişkisi Üzerine Yeni Paradigmalar”. Günümüz İnanç Problemleri. 203-216. Erzurum: 2001.
• Köse, Ali-Ayten, Ali. "Batıl İnanç ve Davranışlar Üzerine Psikososyolojik Bir Analiz". Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 9/3 (2009), 45-70.
• Mardin, Şerif. Din ve İdeoloji. İstanbul: İletişim Yayınları, 4. Baskı, 1990.
• Meriç, Cemil. Sosyoloji Notları ve Konferansları. İstanbul: İletişim Yayınları, 4. Baskı, 1997.
• Michel, Thomas. Hırıstiyan Tanrı Bilimine Giriş. İstanbul: Orhan Basımevi, 1993.
• Musa Kâzım. “Kütüb-i Kelâmiyyenin İhtiyâcât-ı Asra Göre Islah ve Te’lîfi, Beyne’l Müslimin Mezahib-i Muhtelifenin Tevhidi, Medreselerde Tedrisatın Islahı”. Sırâtı Müstakim 2/52 (1327), 403-406.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Hıdrellez”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/313. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Türkler Türkiye ve İslâm. İstanbul: İletişim Yayınları, 3. Baskı, 2000.
• Örnek, Sedat Veyis. Budunbilim Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1973.
• Özarslan, Metin. “Totem Yapmak: Spor Müsabakaları Örneğinde Uğurla İlgili Kimi Uygulamalar”. IV. Kazan Uluslararası Halk Kültürü Sempozyumu, ed. Özkul Çobanoğlu vd. 671-677. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Halkbilimi Bölümü Yayınları, 2016.
• Öztürk, Yaşar Nuri. Tasavvufun Ruhu ve Tarikatlar. İstanbul: Sidre Yayıncılık, 1988.
• Sancaklı, Saffet. “Yaşayan Hurafe ve Hurafe ile Mücadelenin Önemi”. Erişim 22 Mart 2024. https://www.vuslatdergisi.com/yazi_detay.php?id=4455&sID=199&year=2018&month=1
• Sancar, Faruk – Suluğlu, Muhammed Hanefi. “Kelâmın Yenilenmesine Muhalefet Tartışmaları Üzerine bir Tahlil”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 19/2 (2019), 589-614. https://doi.org/10.33415/daad.583999
• Scriven, Micheal. “Belief”. Encyclopedia Americana. 3/501. New York: 1958.
• Seufert, Günter. “Türkiye’de ve Almanya’da Dinin Halk Üzerindeki Etkileri”. Bilgi ve Hikmet 10 (Bahar 1995), 64-70.
• Sinanoğlu, Mustafa. “İman”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/212-214. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Sinanoğlu, Mustafa. “Kelâm Geleneğinde Değişim”, Çağımızda Sosyal Değişme ve İslâm. 217-231. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2. Baskı, 2007.
• Spranger, Eduard. İnsan Tipleri. çev. Ahmet Aydoğan. İstanbul: İz Yayıncılık, 2001.
• Surûş, Abdülkerim. Kim Savaşım Verebilir. çev. Sabah Kara. İstanbul: Seçkin Yayıncılık, 1993.
• Şâtıbî, İbrâhim b. Mûsâ. el-İʿtisâm. çev. Ahmet İyibildiren - Mustafa Özcan. 2 Cilt. Konya; Kitap Dünyası Yayınları, 2011.
• Şentürk, Recep. İslâm Dünyasında Modernleşme ve Toplum Bilim. İstanbul: İz Yayıncılık, 1996.
• Şeriati, Ali. Öze Dönüş. çev. Kerim Güney. İstanbul: Yedi Gece Kitapları, 1991.
• Tanyu, Hikmet. “Dinî Folklor veya Dinî-Manevi Halk İnançlarının Çeşit ve Mahiyeti Üzerinde Bir Araştırma”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/1-4 (Temmuz 1976), 123-142.
• Taşköprizâde Ahmed Efendi. Miftâḥu’s-saʿâde ve miṣbâḥu’s-siyâde fî mevżûʿâti’l-ʿulûm. nşr. Abdülvehhâb Ebü’n-Nûr – Kâmil Kâmil Bekrî. 3 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Hadîse, 1968.
• Topaloğlu, Bekir. Kelâm İlmi: Giriş. İstanbul: Damla Yayınevi, 3. Baskı, 1988.
• Tümer, Günay - Küçük, Abdurrahman. Dinler Tarihi, Ankara: Ocak Yayınları, 1988.
• Türkdoğan, Orhan. Değişme-Kültür ve Sosyal Çözülme. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1988.
• Uysal, Mustafa. İslâm’a Sokulan Bid’at ve Hurafeler. 3 Cilt Konya: Ülkü Basımevi, 2. Basım, 1969.
• Ünal, Mustafa. “Türk Medyasının Halk İnançlarına Bakışı”. Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi 16 (2004), 43-67.
• Voltaire, François Marie. Felsefe Sözlüğü. çev. Lütfi Ay. 4 Cilt. İstanbul: İnkılap ve Aka, 4. Baskı, 1977.
• Wallerstein, Immanuel. Jeo Politik ve Jeo Kültür. çev. Mustafa Özel. İstanbul: İz Yayıncılık, 1993.
• Weber, Alfred. Felsefe Tarihi, çev. Halil Vehbi Eralp. İstanbul: Sosyal Yayınları, 4. Baskı 1991.
• Yaltkaya, M. Şerafeddin. Kelâm Savaşları. İstanbul: Burhaneddin Matbaası, 1932.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Kelâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/196-203. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Yazır, Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. 10 Cilt. İstanbul: Eser Neşriyat, 1971.
• Yaran, Rahmi. “Bid’at”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/129-131. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Yel, Ali Murat. “Hurafe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/381-382. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Yeşilyurt, Temel. “Seküler Dünyada İman Toplulukları”. İslâmiyât 4/3 (2001), 119-132.