Tefsirde İstimdâd: Klasik Dönemde Tefsirin İlişkili Görüldüğü İlimler

Year 2018, Volume: 5 Issue: 2, 367 - 409, 31.12.2018

Enes Büyük

Abstract

Kur’an, nüzûlünden sonra, özellikle farklı kültür ve coğrafyalara mensup insanların müslüman olmasıyla birlikte, yoğun bir şekilde tefsir edilmeye başlanmıştır. Tefsirin konusu olan Kur’an, her şeyden önce bir söz olduğundan, bu durum, tefsir faaliyetini birtakım verilere dayalı olarak yürütmeyi gerektirmiştir. Nitekim İslâm’ın erken dönemlerinden beri selef âlimleri de dâhil olmak üzere müfessirler tefsir yapabilmek için bazı ilimlerin/bilgilerin bilinmesini şart koşmuşlardır. Tefsirin diğer ilimlerle ilişkisinden bahsedilirken ‘istimdâd’ sözcüğü kullanılmış ve bu bağlamda zamanla çeşitli yaklaşımlar ortaya çıkmıştır. Bu çalışmada müfessirlerin, tefsir için hangi ilimleri gerekli gördükleri kronolojik olarak tespit edilecek ve bu süreçte ne tür farklı yaklaşımlar sergiledikleri ortaya konulacaktır. Meselenin kronolojik olarak incelenmesi, zaman içerisinde müfessirlere göre istimdâd edilen ilimlerin nasıl değişiklik gösterdiğini tespit etmeye imkân verecektir. Son olarak, tespit edilen ilimler Tefsirin işlevi açısından değerlendirilecektir.

Keywords

Tefsir, Kur’an, İstimdâd, İlimler, Kronoloji, İşlev

Istimdâd in Tafsir: Sciences which Tafsir is in Relation with in Classical Period

Abstract

After the revelation of the Qur'an, since many people from different cultures and places,converted to Islam, the process of interpreting the Qur’an started to be made in a moresystematically way. Because Qur’an as the subject of Tafsir is firstly an utterance/kalâm,this situation had required Tafsir to be continued on the basis of some datum. As a matterof fact, both predecessor scholars and exegetes have stipulated that one must to knowsome informations for interpretation since the early periods of Islam. While mentioningTafsir’s relationship with other sciences, the Word of istimdâd is used. In this sense severalapproaches have become to apeear in time. In this study, it will be detected chronologicallythat which sciences exegetes consider necessary for Tafsir and what kind of differentapproaches they put forward. The chronological research of this issue will enable us to determinehow sciences used by Tafsir could differentiate according to exegetes over time.Lastly, sciences that we detected will be evaluated in terms of function of Tafsir.

Keywords

Tafsir, Qur’an, Istimdâd, Sciences, Chronology, Function

References

• Abduh, Muhammed. Fâtiha Sûresi ve Amme Cüzü Tefsiri. Çev. Ömer Aydın. İstanbul: İşaret Yayınları, 2012.
• Abay, Muhammed. “Tefsir İlminin Doğuşu ve Diğer İslamî İlimlerle İlişkisine Tefsir-Tevil Farkı Açısından Yaklaşım”. İslamî İlimlerde Metodoloji (Usûl) Meselesi 5. İstanbul: Ensar Yayınları, 2014.
• Âlûsî, Şihabüddîn Mahmud. Rûḥu’l-meʽânî fî tefsiri’l- Ḳur’âni’l-ʽAzîm ve’s-sebʽi’l-mes̱ânî. 30 cilt. Beyrut: Daru ihyai’t-türâsi’l-Arabî, ts.
• Albayrak, Halis. “Tefsir İlminin Sınırlarına Dair”. Tefsir Nasıl Bir İlimdir?. Ed. Murat Sülün. İstanbul: Ensar Yayınları, 2011. 78-85.
• ________, Tefsir Usûlü. İstanbul: Şule yayınları, 2011. Arslan, Gıyasettin. “Tefsir Usûlü’ne Fıkıh Usûlü Karıştırmak”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/13 (2008): 1-34.
• Beyzâvî, Nâsîrüddin. “Risâle fî mevżûʽâti’l-ʽulûm ve taʽârîfihâ”. Thk. Abbas Muhammed Hasan Süleyman, Taṣnîfu’l-ʽulûm beyne Nasîrüddin et- Tûsî ve Nasîrüddin el-Beyzâvî. Beyrut: Daru’n-nahdati’l-Arabî, 1996 . Bekiroğlu, Harun. “Mantığın Bir Tefsir Yöntemi Olarak Kullanılması: Muhammed Hâdimî’nin Enfal Sûresinin 23. Âyetini Tefsiri”. Hitit İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/27 (2015): 51-81.
• Birışık, Abdülhamit. Hint Altkıtası Düşünce ve Tefsir Ekolleri. İstanbul: İnsan Yayınları, 2001.
• Boyalık, M. Taha. “Molla Fenârî’nin Tefsir İlminin Mahiyetine Dair Tartışmasının Tahlili”. İslâm Araştırmaları Dergisi sy. 18 (2007): 73-100.
• Bulut, Ali. “Erken Dönem Tefsir Mukaddimelerinin Tefsir Usulü Açısından Değerlendirilmesi”. Doktora Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, 2009.
• Câhiz, Ebû Osman Amr b. Bahr. Kitabü’l-ḥayavân. Thk. Abdüsselam Muhammed Harun. 8 cilt. Mısır: Matbaatu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1965.
• Cemel, Süleyman b. Ömer. Ḥâşiye ʽale’l-Celâleyn. 4 cilt. Delhi: Matbaa- i Mürteza, 1284.
• Cessâs, Ebû Bekir Ahmet b. Ali er-Razî. Aḥkâmu’l-Ḳur’ân. Thk. Muhammed es-Sadık Kamhavî. 5 cilt. Beyrut: Daru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1992.
• Cündioğlu, Dücane. Kur’an’ı Anlamanın Anlamı. İstanbul: Kapı Yayınları, 2014.
• _______, Anlamın Buharlaşması ve Kur’an. İstanbul: Kapı Yayınları, 2013.
• Cürcânî, Seyyid Şerif., Şerhu’l-Mevâkıf. Trc. Ömer Türker. 3 cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Çiçek, Mehmet. “Tarsûsî’nin Enmûzecu’l-Ulûmu’nda Tefsir”. Turkish Studies 9/2 (2014): 495-521.
• Çetin, Ali. “Mantık, Kelâm ve Usûl-u Fıkıh İlişkisi Üzerine Bir Değerlendirme”. Kelam Araştırmaları Dergisi 13/2 (2015): 693-716.
• Demirli, Ekrem. Sadreddin Konevî’de Bilgi ve Varlık. İstanbul: Kapı Yayınları, 2015.
• _______, “Tasavvuf Araştırmalarında Dönemlendirme Sorunu: Din Bilimleriyle Metafizik arasında Tasavvufun İlim Olma Mücadelesi”. Nazariyat İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi 2/4 (2016): 1-29.
• Demirci, Mehmet. “Tefsir İlminin Mahiyeti”, Tefsir Araştırmaları Dergisi I/1 (2017): 21-46.
• Deyrezûrî, Abdülkâdir Molla Huveyş Âl-i Gâzî. Beyânü’l-meʽânî. 6 cilt. Dimaşk: Matbaatu’t-terakkî, 1965. Dimyâtî, Muhammed el-Itr. Risâle fî mebâdii’t-tefsir ve manẓûme fî müteşâbihi’l-Ḳur’ân. Mısır: Matbaatü’n-Nil, 1903.
• Duman, M. Zeki. “Müzakere”, 1. İslâmî İlimler Terminoloji Sorunu Sempozyumu. Ed. Abdülhamit Birışık v.dğr. Ankara: İslâmî Araştırmalar Yayınları, 2006. 99-112.
• Erkit, Turan. “Sahabe ve Tabiin Döneminde Müteşâbih Sıfatların Yorumu Meselesi”. Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi, 2009.
• Endelûsî, Ebû Hayyân. el-Baḥru’l-muḥîṭ. Thk. Adil Ahmed Abdülmevcud vd. 8 cilt. Beyrut: Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1993.
• Enbârî, Ebû Bekir Muhammed b. el-Kâsım b. Beşşâr. Kitabü îḍâhi’l- vaḳf ve’l-ibtidâ’. Thk. Muhyiddin Abdurrahman Ramazan. Dimaşk, y.y., 1971.
• Ebû Ubeyde, el-Kasım b. Sellâm. Feḍâilü’l-Ḳur’ân. Thk. Ahmet b. Abdülvahit el-Hayyâtî. 2 cilt. Mağrib: Matbaatu Fudâle, 1995.
• Fenârî, Şemseddin Muhammed b. Hamza. ʽAynü’l-âʽyân: Kitabü tefsiri’l- fatiḥa. İstanbul: Rıfat Bey Matbaası, 1325.
• _______, Fusûlü’l-bedâyiʽ fî usûli’ş-şerâyiʽ. Thk. Muhammed Hasan İsmail. 2 cilt. Beyrut: Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2006.
• Gazzâlî, Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed. Cevâhiru’l-Kur’ân. Thk. Muhammed Reşid Rıza el-Kabbânî. Beyrut: Daru ihyâi’l-ulûm, 1990.
• _______, Deliller ve Yorum Metodolojisi. Trc. Yunus Apaydın. 2 cilt. Kayseri: Rey Yayıncılık, 1994.
• Gezer, Süleyman. Kur’ân’ın Bilimsel Yorumu. Ankara: Ankara Okulu, 2009.
• Görener, İbrahim. Tefsir ve Tefsir Usûlü Üzerine Düşünceler. Kayseri: Laçin Kitapevi, 2004.
• Gürler, Kadir. “Kur’an’ın Rey ile Tefsirini Yasaklayan Rivayetlere Eleştirel Bir Yaklaşım”. Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/5 (2004): 17-46.
• Hâdimî, Ebû Saîd Muhammed b. Mustafa. el-Berîḳatü’l-maḥmûdiyye fî şerḥi’t-tarîḳati’l-muḥammediyye. Thk. Ahmet Fethi Abdurrahman Hicâzî. 5 cilt. Beyrut: Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2011.
• Hafâcî, Şehabeddîn. Ḥâşiyetü’ş-Şehâb alâ tefsiri’l-Beyzâvî. 8 cilt. Beyrut: Daru Sadır, ts.
• Hererî, Muhammed el-Emin b. Abdullah el-Üremî. Tefsiru ḥadâiḳi’r- ravḥ ve’r-rayḥân fî ravâbi ʽulûmi’l-Ḳur’ân. 32 cilt. Beyrut: Daru tavki’n- necat, 2001.
• Huvvârî, Hûd b. Muhakkem. Tefsiru Kitabillahi’l-ʽAziz. Thk. Belhâc b. Said Şerifî. 4 cilt. Beyrut: Daru’l-garbi’l-İslâmî, 1990.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir. Tefsiru’t-taḥrîr ve’t-tenvîr. 12 cilt. Tunus: Daru’t-Tunusî, 1984.
• İbn Ayyâşî, Ebû’n-Nasr Muhammed b. Mesûd. Tefsir. Thk. es-Seyyid Haşim er-Rasûlî. 2 cilt. Beyrut: Müessesetü’l-aʽlemî, 1991.
• İbn Cüzey, Ebû’l-Kasım Muhammed b. Ahmed. et-Teshîl li ʽulûmi’t- tenzîl. Thk. Muhammed Sâlim Haşim. 2 cilt. Beyrut: Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1995.
• İbn Ebî Zemenîn, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah. Tefsirü’l- Ḳur’ân’i’l-ʽAzîz. Thk. Ebû Abdullah Hüseyin b. Ukâşe-Muhammed b. Mustafa el-Kenz. 5 cilt. Kahire: el-Farûku’l-hadis li’d-dıbâa, 2002.
• İbn Haldûn. Mukaddime. Haz. Süleyman Uludağ. 2 cilt. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2009.
• İbn Sînâ. Metafizik. Trc. Ekrem Demirli-Ömer Türker. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2014.
• İbnü’l-Ekfânî. İrşadü’l-ḳâṣıd ilâ esne’l-maḳâṣıd fî envâʽi’l-ʽulûm. Thk. Abdülmünim Muhammed b. Ömer-Ahmed Hilmi Abdurrahman. Kahire: Daru’l-fikri’l-Arabî, ts.
• İlâhîbahş, Hadim Hüseyin. el-Kur’âniyyûn ve şübehâtühüm havle’s- sünne. Tâif: Mektebetü’s-sıddîk, 2000.
• İsfahânî, Şemseddîn Mahmud b. Abdurrahman. Envârü’l-ḥaḳâiki’r- rabbâniyye fî tefsiri’l-leṭâifi’l-Ḳur’âniyye. Süleymaniye Ktp. Hamidiye. nr. 57.
• İsfahânî, Râgıp. Muḳaddimetü câmiʽi’t-tefâsîr maʽa tefsiri’l-fâtiḥa ve metâliʽi’l-Bakara. Thk. Ahmet Hasan Ferhat. Kuveyt: Daru’d-daʽve, 1984.
• İskenderoğlu, Muammer. Molla Fenârî’de Tasavvuf Metafiziği. İstanbul: Değişim Yayınları, 2016.
• Kaya, Mesut. “Dönemsel İlmî Şartların Müfessirin Donanımı Üzerindeki Belirleyiciliği- Klasik ve Modern Dönem Mukayesesi-”. Marife, sy. 3 (2013): 9-31.
• Kâdî Abdülcebbâr b. Ahmet. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse. Trc. İlyas Çelebi. 2 cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Kâfiyecî, Muhyiddin Ebû Abdullah Muhammed b. Süleyman. Kitâbu’t-teysîr fî ḳavâʽidi ʽilmi’t-tefsir. Nşr. İsmail Cerrahoğlu. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1975.
• Kâtib Çelebi. Keşfü’ẓ-ẓünûn ʽan esmâi’l-kütüb ve’l-fünûn. 2 cilt. Beyrut: Daru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, ts.
• Kırbaşoğlu, M. Hayri. “İstismara Elverişli Münbit Toprak: Hadisler”. İslâmiyât 3/3 (2000): 121-137.
• Köksal, A. Cüneyd. Fıkıh Usulünün Mahiyeti ve Gayesi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2014.
• Koçyiğit, Hikmet. Müfessirin Nitelikleri Üzerine. İstanbul: Pınar Yayınları, 2015.
• Konevî, İsâmüddîn İsmail b. Muhammed. Ḥâşiyetü’l-Konevî ʽalâ Tefsiri’l-İmâmi’l-Beyzâvî ve maʽahû ḥâşiyetü İbni’l-Temcîd. Thk. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer. 20 cilt. Beyrut: Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2002.
• Konevî, Sadreddin. Tasavvuf Metafiziği. Trc. Ekrem Demirli. İstanbul: Kapı Yayınları, 2014.
• Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekir. el-Câmiʽ li aḥḳâmi’l-Ḳur’ân. Thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 24 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 2006.
• Kummî, Ebû’l-Hasan Ali b. İbrahim. Tefsir. Thk. es-Seyyid Tayyip el-Musevî. 2 cilt. Kum: Mektebetü’l-kitap, 1909.
• Kurt, Erkan. “İbn Teymiyye’nin Selefî Kelâmı: Tarihsel ve Yapısal Bir Analiz”. Hitit İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/31 (2017): 81-105.
• Kutluer, İlhan. İslâm’ın Klasik Çağında Felsefe Tasavvuru. İstanbul: İz Yayınları, 2013.
• _______, İlim ve Hikmetin Aydınlığında. İstanbul: İz Yayınları, 2012.
• Mâtürîdî, Ebû Mansur Muhammed b. Muhammed. Te’vîlâtü Ehli’s- ünne. Thk. Fatma Yusuf el-Haymî. 5 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 2004.
• Muhâsibî, Hâris b. Esed. el-ʽAkl ve fehmü’l-Ḳur’ân. Thk. Hüseyin el-Kuvvetlî. Beyrut: Daru’l-fikr, 1971.
• Mukâtil b. Süleyman. Tefsir. Thk. Ahmet Ferid. 3 cilt. Beyrut: Daru’l- kütübi’l-ilmiyye, 2003.
• Mukaddimetân fî ʽulûmi’l-Kur’ân. Thk. Arthur Jeffery. Bağdat: Mektebetü’l- hancî, 1954.
• Nîsâbûrî, Nizameddîn el-Hasan b. Muhammed b. Hüseyin. Tefsiru ġarâibi’l-Kur’ân ve reġâibi’l-Furḳân. Thk. eş-Şeyh Zekeriye Umeyrât. 6 cilt. Beyrut: Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1996.
• Osman, eş-Şeyh. Ḳavâʽidü ʽilmi’t-tefsir. Thk. Mustafa Özel. İzmir: Birleşik Matbaacılık, 2005.
• Orpilyan, Serkiz ve Seyyid Abdülzâde Muhammed Tâhir. Mahzenü’l- ulûm. İstanbul, y.y., 1308.
• Öztürk, Mustafa. Tefsirin Hâlleri. Ankara: Ankara Okulu, 2013. _______, “Tefsir Geleneğinde Selefîlik Ekolü”. İlahiyat Akademi Dergisi 1/1-2 (2015): 195-252.
• Paçacı, Mehmet. Çağdaş Dönemde Kur’an’a ve Tefsire Ne Oldu?. İstanbul: Klasik Yayınları, 2013.
• _______, “Tefsir’in Yöntemi Açısından Tefsir Ürünlerinin Sınıflandırılması Tartışması”. Ed. Abdülhamit Birışık v.dğr. I. İslâmî İlimlerde Terminoloji Sorunu. Ankara: İslâmî Araştırmalar Yayınları, 2006. 81-98.
• Râzî, Muhammed b. Ömer b. el-Hüseyin. el-Maḥṣûl fî ʽilmi uṣûli’l-fıḳh. Thk. Şuayb el-Arnaûd. 2 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 2016. _______, Allah’ın Aşkınlığı. Trc. İbrahim Coşkun. İstanbul: İz Yayınları, 2011.
• Sabbân, Ebu’l-İrfân Muhammed b. Ali. Ḥâşiye ʽalâ Şerḥi’s-Süllem li’l-Mollavî. Mısır: Matbaatü Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1938.
• Saçaklızâde. Tertîbü’l-ʽulûm. Nşr. Muhammed b. İsmail es-Seyyid Ahmed. Beyrut: Daru’l-beşâiri’l-İslâmiyye, 1988.
• Saʽlebî, Ebû İshak Ahmet b. Muhammed b. İbrahim. el-Keşf ve’lbeyân. Thk. Ebû Muhammed b. Âşûr. 10 cilt. Beyrut: Daru ihyâi’t-türâsi’l- Arabî, 2002.
• Sanʽânî, Abdürrezzâk b. Hemmâm. Tefsir. Thk. Mahmud Muhammed Abduh. 3 cilt. Beyrut: Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1999.
• _______, el-Muṣannef. Thk. Habîburrahman el-Aʽzamî. 12 cilt. Beyrut: Mektebetü’l-İslâmî, 1983.
• Sâvî, Ahmed b. Muhammed. Ḥâşiye ʽalâ Tefsiri’l-Celâleyn. 3 cilt. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1318.
• Seber, Abdülkerim. “Mantık İlminin Kur’an’ı Anlamadaki Önemi ve Klasik Tefsirlerdeki Tezahürü”. SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi sy. 27 (2012): 109-126.
• Semerkandî, Ebu’l-Leys Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. İbrahim. Tefsir. Thk. Şeyh Ali Muhammed Muavviz vd. 3 cilt. Beyrut: Daru’l-kütübi’l- ilmiyye, 1993.
• Siyâlkûtî, Abdülhakîm b. Şemseddin Muhammed. Şerḥu’l-Beyzâvî. Melik Abdülaziz el-Amme Kütüphanesi. nr. 1470.
• Süyûtî, Celâleddin Abdurrahman. el-İtḳân fî ʽulûmi’l-Ḳur’ân. Thk. Fevvaz Ahmet Zemerli. Beyrut: Daru’l-kütübi’l-Arabî, 2011.
• _______. et-Taḥbîr fî ʽilmi’t-tefsir. Thk. Fethi Abdülkadir Ferid. Riyad: Daru’l-ulûm, 1982.
• Sülün, Murat. Kur’ân Kılavuzu Mutlak Gerçeğin Sesi. İstanbul: Ensar Yayınları, 2013.
• Şevberî, Muhammed b. Halife eş-Şeyh Saʽdüddin el-Merhûmî. Risâle müfîde fî mevżûʽi ʽilmi’t-tefsir ve taʽrîfih, istimdâdih ve ġâyetih. Thk. Türkî b. Saʽd el-Hüveymil. Mecelletü tibyan li’d-dirâsâti’l-Ḳur’ânî 15 (1435).
• Şimşek, Sait. Günümüz Tefsir Problemleri. Konya: Kitap Dünyası Yayınları, 2004.
• Şâtıbî. el-Muvâfakât: İslâmi İlimler Metodolojisi. Trc. Mehmet Erdoğan. 3 cilt. İstanbul: İz Yayınları, 2010.
• Taberî, Ebû Caʽfer Muhammed b. Cerîr. Câmiʽu’l-beyân ʽan te’vili âyi’l- Ḳur’ân. Thk. İslam Mansur Abdülhumeyd-Ahmed Âşûr İbrahim-Ahmed Ramzan Muhammed. 12 cilt. Kahire: Daru’l-hadis, 2010.
• Taşköprülüzâde Ahmet Efendi. Mevzuatü’l-Ulûm. Sad. Mümin Çevik. 2 cilt. İstanbul: Üçdal Neşriyat, 2011.
• Teftâzânî, Mesʽûd b. Ömer b. Abdullah. Şerhu’l-Makâsıd. Thk. Abdurrahman Umeyr. 5 cilt. Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 1998.
• Tehânevî, Muhammed Ali. Mevsûʽâtü keşşâfi ıṣṭılâḥâti’l-fünûn ve’l- ʽulûm. Thk. Ali Dahruc. 2 cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1996.
• Tûfî, Süleyman b. Abdülkavî b. Abdülkerim. el-İksîr fi ʽilmi’t-tefsir. Thk. Abdülkadir Hüseyin. Kahire: Mektebetü’l-âdab, 2002.
• Tûsî, Ebû Nasr Serrâc. el-Lumʽa: İslâm Tasavvufu. Trc. H. Kamil Yılmaz. İstanbul: Erkam Yayınları, 2012.
• Türker, Ömer. “Seyyid Şerif Cürcani’nin Tevil Anlayışı: Yorumun Metafizik, Mantıki ve Dilbilimsel Temelleri”. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2006.
• Üdfüvî, Muhammed b. Ali. el-İstiġnâ fî ʽulûmi’l-Ḳur’ân. Thk. Muhammed Yahya Sad el-Münşid. Yüksek Lisans Tezi, Ümmü’l-Kurâ Üniversitesi, 2015.
• Yıldırım, Suat. “Kur’an’ı Anlama Yöntemi”. Ed. Mehmet Bulut. Güncel dinî Meseleler Birinci İhtisas Toplantısı. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2004. 19-39.
• Zemahşerî, Carullah Mahmud b. Ömer b. Muhammed. el-Keşşâf ʽan ḥaḳâiḳ ġavâmizi’t-tenzîl ve ʽuyûni’l-eḳâvîl fî vücûhi’t-te’vil. Thk. Muhammed Abdüsselam Şahin. 4 cilt. Beyrut: Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2009.
• Zerkeşî, Bedreddin Muhammed b. Abdillah. el-Burhân fî ʽulûmi’l- Ḳur’ân. Thk. Ebû’l-Fazl ed-Dimyâtî. Kahire: Daru’l-hadis, 2006.
• ________, el-Bahru’l-muhît. Haz. Abdülkadir Abdullah el-Ânî. 6 cilt. Kuveyt: Vizâretü’l-evkâf ve’ş-şuʽûni’l-İslâmiyye, 1992.