Seher Abdal’ın Kaleminden Bir Hz. Ali Velâyetnâmesi: Deşt-i Erzene

Year 2022, Issue: 102, 95 - 118, 15.06.2022

Meriç Harmancı

Abstract

Kerbela trajedisi başta olmak üzere, yaşanan uzun siyasi çatışmalar, yeni coğrafyalarda tutunmaya çalışan anlatıya yatkın inanç düzeni, İslam coğrafyasında yeni bir kültür havzası oluşturmuştur. Tasavvuf, mezhepler ve itikadi konularda kurumsallaşan İslam perspektifinin görece uzağına düşen daha çok İmamiye kültü etkisinde olmak üzere sosyal farklılıkların da neden olduğu heterodoks yaşam biçimleri, zaman zaman mitosa dönüşen “Ali kültünü” ortaya çıkarmıştır. Cenk, miraç ve matem üçlemesinde daha can alıcı anlatıyı oluşturan çerçeve hikâyelerin tarihsel gelişimi, sosyolojik etkileşimi ve dönüştüğü formlar zamanla önemli bir literatür meydana getirmiştir. Bu literatürü oluşturan anlatı evreninde, teolojik kimliği kadar mitik kimliği ile de yer alan Hz. Ali çevresinde velayetname/menakıpname, gazavatname, cenkname, fütüvvetname gibi edebi türler oluşmuştur. Çalışmaya konu olan Velâyetnâme-i Ali Kerrema’llâhu Vechehû Deşt-i Erzene, Şii sözlü ve yazılı kültüründe ve Buyruk’ta da görülen benzer konu ve motiflerin Anadolu coğrafyasında nasıl yankı bulduğunun bir göstergesi olarak Hz. Ali etrafında oluşan literatüre katkı yapacak muhtevayı barındırmaktadır. Eser, Hz. Ali’nin kerametli öyküsünü anlatı evreninde ortaya koyarken onunla birlikte sahneye önce Selman-ı Farisi’yi daha sonra Hz. Muhammed’i çıkarır. Seher Abdal, Selman-ı Farisi’nin dilinden Hz. Ali’nin Selman-ı Farisi’yi düştüğü zor durumdan kurtarışını anlatır. Anlatının devamında Hz. Muhammed’in dilinden miraç hadisesi aktarılır. Velâyetnâme, 15. yüzyılın ikinci yarısı ile 16. yüzyılın başlarında yaşamış olan Seher Abdal tarafından kaleme alınmıştır. Seher Abdal, İsmaililik geleneğinin önemli isimlerinden olan Nasır-ı Hüsrev’e duyduğu gönül bağı ile onun makamının bulunduğu Afganistan sınırlarında olan Yumgan’a gitmiş ve oradan aldığı ilhamla Nasır-ı Hüsrev’in Saʻâdetnâme isimli eserini Türkçeye aktarmıştır. Bu çalışmada, Nasır-ı Hüsrev ile Seher Abdal arasındaki ilişkisi ortaya konulmuş ve onları ortak paydada buluşturan derin Hz. Ali sevgisi ekseninde şekillenen, Hz. Ali’nin kerametlerinin aktarıldığı bir eser olan olan Velâyetnâme-i Ali Kerrema’llâhu Vechehû Deşt-i Erzene içerik bakımından incelenmiştir. Çalışmanın ikinci bölümünde İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Bölümünde 03695 numarada kayıtlı yazmanın 23b-28b yaprakları arasında bulunan 123 beyitlik Velâyetnâme metni Latin harflerine aktarılarak bilim dünyasına sunulmuştur.

Keywords

Velayetnâme, Seher Abdal, Hz. Ali, Hz. Muhammed, Selman-ı Farisi, İsmaililik

An Ali Velāyet-nāme By Seher Abdal: Deşt-i Erzene

Abstract

Long political conflicts, especially the Karbala tragedy, and the narrative-oriented belief system trying to hold on to new geographies have created a new cultural basin in the Islamic geography and heterodox lifestyles caused by social differences, mostly under the influence of the Imamiye cult, which fell relatively far from the institutionalized Islamic perspective on Sufism, sects and creeds, revealed the "Ali cult", which turned into a myth from time to time. The historical development, sociological interaction and the forms they transform of the frame stories that make up the more painful narrative in the cenk, miraç and grief trilogy have revealed an important literature. In the narrative universe that constitutes this literature, Literary genres such as velayetname/menakıpname, gazavatname, cenkname, futüvvetname were formed around Ali. Velâyetnâme-i Ali Kerrema’llâhu Vechehû Deşt-i Erzene, which is the subject of the study and written by Seher Abdal, is an important indicator of how similar subjects and motifs seen in Shiite oral and written culture and Buyruk have repercussions in the Anatolian geography. It contains content that will contribute to the literature around Ali. While the work reveals the miraculous story of Ali in the narrative universe, it first brings Salman al-Farisi and then Muhammed to the stage with him. Seher Abdal tells the story of how Ali rescued Salman al-Farisi from a difficult situation in the language of Selman al-Farisi. In the continuation of the narrative, the miraj event is conveyed from the language of Muhammad. Velâyetnâme was written by Seher Abdal, who lived in the second half of the 15th century and the beginning of the 16th century. Seher Abdal went to Yumgan, which is in the borders of Afghanistan, where his office is located, with the love he felt for Nasır al-Hüsrev, one of the important names of the Ismailism tradition, and with the inspiration he received from there, he translated the work of Nasır al-Hüsrev named Saʻâdet-nâme into Turkish. In this study, the relationship between Nasır al-Hüsrev and Seher Abdal has been revealed and the narrative of Velâyetnâme-i Ali Kerrema’llâhu Vechehû Deşt-i Erzene, which is a work in which Ali's miracles are brought to the narrative stage, shaped on the axis of deep love for Ali that brings them together on a common ground. In the second part of the study, the 123 couplet Velâyetnâme, which is between leaves 23b-28b of the manuscript registered at 03695 in the Turkish Manuscripts Department of the Rare Books Library of Istanbul University, was used for the first time in Latin letters presented to the world.

Keywords

Velayetname, Seher Abdal, Ali, Muhammad, Salman al-Farisi, Ismailism.

References

• Ay, Zahide. Moğol İstilası Öncesi ve Sonrasında Orta Asya’da Ezoterist Bir İslam Toplumu: 10-15. Yüzyıllarda Bedahşan İsmailileri. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Ay, Zahide. Nasır-ı Hüsrev ve Sonrasında Bedahşan İsmailileri. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2014.
• Aydın, Mehmet Âkif. “İmâmet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 22/203-207. İstanbul: TDV Vakfı Yayınları, 2000.
• Azamat, Nihat. “Nâsır-ı Hüsrev”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 32/395-397. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Buyruk. der: Sefer Aytekin. Ankara: Emek Basım-Yayımevi, 1958.
• Buyruk. haz: Fuat Bozkurt. İstanbul: Anadolu Matbaası, 1982.
• Campbell, Joseph - Moyers, Bill. Mitolojinin Gücü. çev. Zeynep Yaman. İstanbul: MediaCat Kitapları, 2010.
• Çoruhlu, Yaşar. Türk Mitolojisinin ABC’si. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 1999.
• Daftary, Farhad. “Klasik İsmaili İnancında Hz. Ali’nin Yeri”. Tarihten Teolojiye Hz. Ali. haz. A. Yaşar Ocak. 53-75. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014.
• Fığlalı, E. Ruhi. “Ali”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 2/375-378. İstanbul: TDV Vakfı Yayınları, 1989.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. 100 Soruda Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatlar. İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1969.
• Harmancı, Meriç. “Seher Abdal’ın Manzum Bir Velayetnamesi: Velâyet-nâme-i Alî Kerrema’llâhu Vechehû Pür-Sûhten-i Cebrâîl Aleyhi’s-selâm”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 100 (2021), 375-396.
• Hatiboğlu, İbrahim. “Selmân-ı Fârisî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 36/441-443. İstanbul: TDV Vakfı Yayınları, 2009.
• Kaplan, Mehmet. Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar 3 Tip Tahlilleri. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1985.
• Karamanlı Aynî Divanı. haz. Ahmet Mermer. Ankara: Akçağ Yayınları, 1997.
• Kutlar, Fatma Sabiha. “Seher Abdal’ın Helvâ vü Nân’ı”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 56 (2010), 269-298.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı Sufiliğine Bakışlar. İstanbul: Timaş Yayınları, 2010.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Menâkıbnâmeler (Metodolojik Bir Yaklaşım). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2010a.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Babaîler İsyanı. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2011.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Sunuş”. Tarihten Teolojiye İslam İnançlarında Hz. Ali. haz. A. Yaşar Ocak. XIV-XVII. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014.
• Ocak, Ahmet Yaşar (ed.). Tarihten Teolojiye İslam İnançlarında Hz. Ali. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014a.
• Öz, Mustafa. “Ca‘fer es-Sâdık”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 7/1-3. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Öz, Mustafa - Mustafa Muhammed Eş-şel’a. “İsmailiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 23/128-133. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Öz, Mustafa - İlhan, Avni. “İmâmet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 22/172-173. İstanbul: TDV Vakfı Yayınları, 2000.
• Özağaç Mustafa. Seher Abdal’ın “Saadet-nâme” İsimli Mesnevîsi (Metin-Muhteva-Tahlili. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Özafşar, Mehmet Emin vd. (ed.). Hadislerle İslâm. 7. Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2020. Erişim 22 Mart 2022. https://hadislerleislam.diyanet.gov.tr/sayfa.php?CILT=7&SAYFA=242&SRC=selm
• Özmen, İsmail. Alevi-Bektaşi Şiirleri Antolojisi. II. Cilt: (16. Yüzyıl). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998.
• Öztelli, Cahit. Bektâşî Gülleri. İstanbul: Millet Yayınları, 1973.
• Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. Cilt: III. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1971.
• Sarıkaya, Saffet. “Bektaşi ve Alevilerde Hz. Ali'nin Tanrılaştırılması iddialarına Dair Bir Değerlendirme”. Hz. Ali Sempozyumu. Deü. İlahiyat Fakültesi, İzmir İlahiyat Fakültesi Vakfı ve Diyanet İşleri Başkanlığı İzmir İl Müftülüğü, 55-73, 2009. Erişim 12 Kasım 2021. http://isamveri.org/pdfdrg/D125021/2007/2007_SARIKAYAMS.pdf
• Schimmel, Annemarie. Ve Hz. Muhammed (S.A.V) O'nun Peygamberi’dir. çev. Okşan Aytolu. İstanbul: Profil Yayıncılık, 2008.
• Şahin, Haşim. “Menâkıbname”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 29/112-114. İstanbul: TDV Yayınları, 2004.
• Taşğın, Ahmet. “Bisatî, Menakıbu’l-Esrar Behcetu’l Ahrar”. İslamiyat 3 (2003), 183-185.
• Taşğın, Ahmet. “Mit ve Gerçeklik Arasında Alevîlikte Ehl-i Beyt”. Marife 3 (2004), 273-281.
• Ünlüsoy, Kamile. Anadolu’da Hz. Ali Tasavvurları (XIII.-XVI. Yüzyıllar). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2020.
• Üzüm, İlyas. “Yeşil Kubbe’de Asılı Kandil: Nur-ı Muhammedî Kültürel Kaynaklarına Göre Alevilik’te Hz. Muhammed Tasavvuru”. Dini Araştırmalar 33 (2009), 205-233.