II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİNDE AVRUPA’DA OSMANLI VERASET SİSTEMİNİN DEĞİŞİKLİĞİ İDDİALARI

Yıl 2023, Sayı: 49, 23 - 66, 17.07.2023

Semih Sefer

Öz

Osmanlı Devleti’nde tahtın hanedan içerisinden varisini belirleyen veraset sistemi, XVII. yüzyılın hemen başında değişikliğe uğramış ve bu dönemden sonra ekberiyyet kaidesi benimsenmiştir. XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren ise bu sisteminin düzenlenmesi gündeme gelmiştir. Neticeye ulaşmamakla birlikte başından itibaren Avrupa basını tarafından yakından takip edilen konuya dair iddialar, Sultan II. Abdülhamid’in (1876-1909) saltanatı sırasında devam etmiştir. Bu dönemde Avrupa gazetelerine İstanbul’dan aktarılanların merkezinde Sultan II. Abdülhamid’in oğlu Mehmed Burhaneddin Efendi’yi (1885-1949) veliaht tayin etmek istediği söylentileri yer almıştır. II. Abdülhamid’in 1906 senesinde hastalığının duyulması üzerine olası vefatı düşünülerek meseleye olan ilgi daha da artmıştır. Dönemin en önemli iddialarından birisi de Almanya’nın Burhaneddin Efendi lehinde veraset sisteminin değişikliğini destekleyeceğine yöneliktir. Bundan sonra mesele sadece basın üzerinden takip edilen bir gündem olmaktan çıkarak diplomasinin de dâhil olacağı bir hal almıştır. İddialardan en fazla endişe duyan devlet ise bu dönemde Almanya ile rekabet halinde olan Fransa olmuştur. Almanya’nın desteği iddialarına tepki gösteren Fransa Dışişleri Bakanlığı, öncelikle duyumların temelini sorgularken sonrasında diğer hükümetler ile görüşerek konu üzerinde uluslararası bir dış müdahalenin olasılığını tartışmaya açmıştır. Bu makalede, II. Abdülhamid döneminde Osmanlı veraset sisteminin değişikliği üzerine Avrupa basınında yer alan iddialar açıklanacak ve konuya en fazla önem veren Fransa Dışişleri Bakanlığı’nın faaliyetleri çerçevesinde devletlerin yaklaşımları ortaya konacaktır.

Anahtar Kelimeler

Veraset, Hanedan, Avrupa, Basın, Diplomasi.

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Hariciye Siyasi (HR.SYS), 42/52; 42/61.
• Zaptiye (ZP), 20/67; 329/57.
• Maliye Nezareti Emlak-i Emiriyye Nezareti (ML.EEM.), 666/94.
• Yıldız Name-i Hümayunlar (Y.PRK.NMH.), 3/36.
• Yıldız Teşrifat-ı Umumiye Dairesi (Y.PRK.TŞF.), 5/21.
• Yıldız Hususi Maruzat (Y.A.HUS), 520/74.
• Ministère des Affaires Étrangères, Archives diplomatiques, La Courneuve/Fransa (MAE)
• Politique Intérieure, Dossier Général, Jeunes Turcs, IV, 1905-1907.
• Ministère des Affaires Étrangères, Archives diplomatiques, Nantes/Fransa, (MAE)
• Ambassade De France a Constantinople, Série C, Vol. 195-196.
• Basılı Kaynaklar
• Abdülhamid’in Kara Kutusu, Arap İzzet Holo Paşa’nın Günlükleri, Haz. Ahmet Semih Mümtaz, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2019.
• AHMET CEVDET PAŞA, Tezakir 13-20, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1991.
• AKYILDIZ, Ali, “Osmanlı Saltanat Veraseti Usulünü Değiştirme ve Sultan Abdülaziz’in Yusuf İzzeddin Efendi’yi Veliaht Yapma Çabaları”, Deutsch-Türkische Begegnungen, Festschrift für Kemal Beydilli, Alman Türk Tesadüfleri, Kemal Beydilli’ye Armağan, Ed. Hedda Reindl-Kiel, Seyfi Kenan, Berlin, Eb-Verlag 2013, s. 509-537.
• AKYILDIZ, Ali, Kral Öldü Yaşasın Kral, Osmanlı’da Cülus, Veraset ve Meşruiyet, Timaş Yayınları, İstanbul 2021.
• AKYILDIZ, Ali, Yusuf İzzeddin, İkbal, İdbar, İntihar, Timaş Yayınları, İstanbul 2022.
• ALDERSON, A.D., Osmanlı Hanedanının Yapısı, İz Yayıncılık, İstanbul 1998.
• ALP, Ruhat, Kafesten Temsiliyete, Osmanlı Devleti’nde Veliahtlık Kurumu, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2019.
• BAYUR, Yusuf Hikmet, Türk İnkılâp Tarihi, C. 4, Kısım 2, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara 1952
• BRUNSWİK, Benoit, La Succession Au Trône De Turquie, Paris 1872.
• BURMAN, John, Britain’s Relations With The Ottoman Empire During The Embassy Of Sir Nicholas O’Conor To The Porte, 1898-1908, The Isis Press, İstanbul 2010.
• DEMİROĞLU, Faiz, Abdülhamid’e Verilen Jurnaller, İstanbul 1955.
• FESCH, Paul, Abdülhamit’in Son Günlerinde İstanbul, Çev. Erol Üyepazarcı, Pera Yayınları, İstanbul 1999.
• GİESE, Friedrich, “Das Seniorat im osmanischen Herrscherhause”, Mitteilungen zur osmanischen Geschichte, II (1923-1926).
• GÖR, Emre, “II. Abdülhamid Dönemi’nden Bir İstihbaratçı Profili: Serhafiye Fehim Paşa (1873-1908), Stratejik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, Vol. 3, S. 1, 2019, s. 71-84.
• HANİOĞLU, M. Şükrü, “Tunalı Hilmi Bey’in “Devlet Modeli”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 1984, s. 107-144.
• HÜRMEN, Fatma Rezan, Bir Devlet Adamının Mehmet Tevfik Bey’in II. Abdülhamid, Meşrutiyet ve Mütareke Devri Hatıraları, Arma Yayınları, 1993.
• İNALCIK, Halil, “Osmanlılar’da Saltanat Veraseti Usûlü ve Türk Hakimiyet Telâkkisiyle İlgisi”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, XIV/1, Mart 1959, s. 69-94.
• KABADAYI, Yüksel, The Times Gazetesine Göre 1896-1897 Yıllarında Ermeni Sorunu, Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Kanun-ı Esasî, Sabah Matbaası, Dersaadet 1327.
• KARAL, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, IV, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2011.
• KAYNAR, Erdal, “Les Jeunes Turcs Et L’Allemagne Avant 1908”, Turcica, 38, 2006, s. 281-321.
• KORKMAZ, Mehmet, “Bahriye Müze ve Kütüphane İdaresi’nin Kurucu Müdürü Mehmet Hikmet (Salahor) Paşa (1863-1934): Hayatı, Askerî Faaliyetleri ve Eserleri”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 43, İstanbul 2020, s. 109-154.
• KURAN, A. B., Osmanlı İmparatorluğunda İnkılap Hareketleri ve Milli Mücadele, Çelçüt Matbaası, İstanbul 2000.
• LEONCAVALLO, Giuseppe, L’Ordre de Succession au Trône en Turquie, Moures 1873.
• MARDİN, Şerif, Jön Türklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908, İletişim Yayınları, İstanbul 2011.
• MAYAKON, İsmail Müştak, Yıldız’da Neler Gördüm?, Sertel Matbaası, İstanbul 1940.
• MORDTMANN, Andreas David, İstanbul ve Yeni Osmanlılar, Çev. Gertraude Habermann-Songu, Pera Yayıncılık, İstanbul 1999.
• MOURAD, Le Palais De Yıldız et La Sublime Porte, Paris 1895.
• OSMAN BEY, Les Imams et Les Derviches, Paris 1881.
• Osmanlı İmparatorluğu’nun Yükseliş ve Çöküş Tarihi, III, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1980.
• OSMANOĞLU, Ayşe, Babam Sultan Abdülhamid, Hâtıralarım, Selçuk Yayınları, İstanbul 1986.
• PETROSYAN, Yuriy, Sosyalist Açıdan Jön Türk Hareketi, Çev. Mazlum Beyhan ve Ayşe Hacıhasanoğlu, Yordam Kitap, 2021.
• SARICAOĞLU, Fikret, Kendi Kaleminden Bir Padişahın Portresi Sultan I. Abdülhamid (1774-1789), Tarih ve Tabiat Vakfı, İstanbul 2001.
• SOY, Bayram, “Alman Dışişleri Bakanlığı Arşivine Göre II. Wilhelm Döneminde Almanya’nın Osmanlı Ermenilerine Yaklaşımı (1914’e Kadar)”, Karadeniz Araştırmaları, S. 19, 2008, s. 115-128.
• ŞEBER, Nurdan İpek, “Namlunun Ucundaki Padişah: II. Abdülhamid’e Karşı Planlanan Suikastler”, Türkiyat Mecmuası, 22/1, 2012, s. 31-59.
• TAHSİN PAŞA, Abdülhamit ve Yıldız Hatıraları, İstanbul 1931.
• The Queen’s Ambassador To The Sultan, Memoirs of Sir Henry A. Layard’s Constantinople Embassy 1877-1880, The Isis Press, İstanbul 2009.
• UŞAKLIGİL, Halit Ziya, Saray ve Ötesi, Can Yayınları, İstanbul 2019.
• UZUNÇARŞILI, İ. Hakkı, Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilatı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2014.
• YILDIRIM, Nuran - ÖZALTAY, Bülent, “The Kidney Disease of Abdülhamid II in Light of His Urine Analysis”, Ciépo Osmanlı Öncesi ve Osmanlı Araştırmaları Uluslararası Komitesi XVII. Sempozyumu Bildirileri, Haz. K. İnan, Y. Dursun, Trabzon 2011.
• ZİYA PAŞA, Veraset-i Saltanat-ı Seniyye, İstanbul 1326.
• İngiliz Gazeteleri
• The Aberdeen Press and Journal,
• The Bournemouth Daily Echo,
• The Bristol Times and Mirror ,
• The Civil & Military Gazette,
• The Daily News, The Derby Daily Telegraph,
• The Dundee Evening Telegraph,
• The Edinburgh Evening News,
• The Evening Mail,
• The Evening Star, The Globe,
• The Inverness Courier,
• The Lancashire Evening Post,
• The London and China Express,
• The London Evening Standard,
• The Manchester Evening News,
• The Newcastle Courant,
• The Newcastle Evening Chronicle,
• The Northern Whig,
• The Nottingham Evening Post,
• The Orcadian,
• The Pall Mall Gazette, The Sun,
• The Western Mail,
• The Westminster Gazette,
• The Yorkshire Evening Post .
• Fransız Gazeteleri
• L’Aurore, L’Écho de Paris, L’Éclair, L’Étendard, L’Événement, L’Univers, La Dépêche du Berry, La Liberté, La Patrie Créole, La République Française, La Souveraineté Nationale, Le Courrier du Soir, Le Figaro, Le Gaulois, Le Journal du Dimanche, Le Libéral, Le Matin,
• Le Parisien, Le Petit Parisien, Le Peuple Français, Le Public, Le Radical, Le Rappel, Pro Armenia, La Siécle.
• Türk Gazeteleri
• Balkan Doğru Söz, İctihad, Meşveret, Osmanlı.