SERVET-İ FÜNÛN DEVRİNDE EDEBÎ TENKİDİN YÖNTEMİNE DAİR TARTIŞMALAR

Yıl 2023, Sayı: 49, 399 - 420, 17.07.2023

Serkan Özdemir

Öz

“Tenkit”, “seçme”, “ayırma” anlamındaki Arapça “nakd” kökünden türer. Servet-i Fünûn devrinde Fransızca “critique” (edebiyat eleştirisi) sözcüğünün karşılığı olarak kullanılır. Sanat eserlerinin belirli ölçütler çerçevesinde değerlendirilmesi, iyi ve kötü yönlerinin birbirinden ayrılması şeklinde tanımlanır. Servet-i Fünûn devri, tenkidin yeni bir yazınsal tür haline gelmesinde önemli bir aşamadır. Fransız edebî tenkidini takip eden Servet-i Fünûncular tenkidin belirli bir yöntem ve estetik ölçütler dahilinde yapılması için çaba sarfederler. Ferdinant Brunetiere, Sainte-Beuve, Hippolyte Taine, Jules Lemaitre gibi Fransız tenkitçilerinin görüşlerini açıklayarak tartışırlar. Böylece biyografik, romantik, izlenimci, evrimci, bilimsel, toplumbilimsel tenkit yöntemlerini öğrenirler. Mehmet Rauf, tenkidin Avrupa’daki gelişimini, Sainte-Beuve ve Hippolyte Taine’in görüşlerini açıklar. Hüseyin Cahit, Taine’in tenkit hakkındaki görüşlerini çeşitli eserlere tatbik eder. Ahmed Şuayb ise Taine’in toplumbilimsel yaklaşımını eleştirir. Bu dönemde Taine’in etkisiyle edebiyatın toplumun ifadesi olduğu görüşü ağırlık kazanır. Servet-i Fünûncular sanatçı, eser, toplum arasındaki ilişkiye odaklanırlar. Ancak Taine’in gözleme, mantığa, doğabilimlerinin yasalarına dayalı toplumbilimsel yöntemi yerine romantik ve izlenimci tenkidin değerlendirme ölçütlerine bağlı kalırlar. Tenkidin bir sanat olduğu, mutlak kurallarının bulunmadığı, tek bir güzelden söz edilemeyeceği, güzele his ve izlenimlerle ulaşılacağı görüşünü benimserler. Bu dönemdeki tartışmalar Servet-i Fünûn tenkidinin bir yöntem karmaşası içinde olduğunu, farklı tenkit yöntemlerinin benimsendiğini, teori ve pratikte tutarsızlıkların bulunduğunu gösterir. Tenkit alanındaki gelişmelere bağlı bir yöntem sorununun ortaya çıktığı görülür. Ancak buna karşın tenkit çerçevesindeki tartışmalar Servet-i Fünûn edebiyatının teorik ve estetik gelişimine, tenkidin bir edebî tür haline gelmesine olumlu etki eder.

Anahtar Kelimeler

Servet-i Fünûn, tenkit, estetik, biyografik tenkit, romantik-izlenimci tenkit, bilimsel-toplumbilimsel tenkit, yöntem

Kaynakça

• AHMED ŞUAYB. Hayat ve Kitaplar, Hzl. Erdoğan Erbay, Salkımsöğüt Yayınları, Ankara 2005.
• AKAY, Hasan, Servet-i Fünûn Şiir Estetiği, Kitabevi Yayınları, İstanbul 1998.
• AKYÜZ, Kenan, Modern Türk Edebiyatının Ana Çizgileri, İnkılâp Kitabevi, Ankara 1995.
• ALİ KEMAL, Makaleler Peyâm-ı Edebî'deki Dil ve Edebiyat Yazıları, Hzl. Hülya Pala, İstanbul: Kitabevi Yayınları. İstanbul 1997.
• BİLGEGİL, M. Kaya, M. Kaya Bilgegil'in Makaleleri, Hzl. Zöhre Bilgegil, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1993.
• BULUT, Birol, “Cenab Şahabettin’e Göre Edebȋ Tenkitte Usûl”, 2 0 0 9 ’ d a n 201 9 ’ a 10. Yıl Hatıra Kitabı, Ed. Yakup Yılmaz, Akademik Kitaplar, İstanbul 2019.
• CARLONİ, J. – C. ve FİLLOUX, Jean – C., “Fransız Eleştirisine Bir Bakış”, Çev. Salâh Birsel, Türk Dili Eleştiri Özel Sayısı I-II, Ankara 2020.
• CENAB ŞEHABETTİN, “Menâfi-i Edebiyye”, http://www.servetifunundergisi.com/musahabe-i-edebiye-54/ [Erişim Tarihi: 06.06.2022 14:00]
• ______, [RÂİK VECDİ], “Müntekîd-i Hakîkî”, http://www.servetifunundergisi.com/musahabe-i-edebiye-76-2/ [Erişim Tarihi: 06.06.2022 14:00]
• ______, “Menâfi-i Edebiyye”, http://www.servetifunundergisi.com/musahabe-i-edebiye-54/ [Erişim Tarihi: 06.06.2022 14:00]
• ______, Müntekid-i Hakiki, http://www.servetifunundergisi.com/musahabe-i-edebiye-76-2/ [Erişim Tarihi: 06.06.2022 16:00]
• ERCİLASUN, Bilge, Servet-i Fünun’da Edebî Tenkid, MEB Yayınları, İstanbul 1994.
• ______, Bilge, İkinci Meşrutiyet Devrinde Tenkit, Dergâh Yayınları, İstanbul 2013.
• ______, “Servet-i Fünûn Edebiyatında Tenkit”, Servet-i Fünûn Edebiyatı, Akçağ Yayınları, Ankara 2013.
• HÜSEYİN NÂZIM, “Tenkid Hakkında”, http://www.servetifunundergisi.com/sayi/411/ [Erişim Tarihi: 11.10.2021 11:00]
• HENNEQUİN, Emile, “Eleştirinin Gelişimi”, Çev. Salâh Birsel, Türk Dili Eleştiri Özel Sayısı I-II, Ankara 2020.
• MEHMET RAUF, “Şu Tenkid Mes’elesi”, http://www.servetifunundergisi.com/sayi/531/ [Erişim Tarihi: 07.06.2022 17:30]
• ______, “Tevdiat-ı Edebiye”, http://www.servetifunundergisi.com/tevdiat-i-edebiye/ [Erişim Tarihi: 07.06.2022 16:00]
• ______, Tekâmül-i Tenkit Yazıları, Hzl. Halef Nas, Kriter Yayınları, İstanbul 2019.
• MİZANCI MURAT, “Üdebamızın Nümune-i İmtisalleri (Usul-i Tenkid)”, Yeni Türk Edebiyatı Metinleri 4 Eser Tanıtma ve Önsözler (1860 -1923), Hzl. İnci Enginün - Zeynep Kerman, Dergâh Yayınları, İstanbul 2011.
• MUALLİM NÂCÎ, Lügat-i Nacî, Hzl. Ahmet Kartal, TDK, Ankara 2009.
• OKAY, Orhan Batılılaşma Devri Türk Edebiyatı, Dergâh Yayınları, İstanbul 2005.
• ÖZGÜL, M. Kayahan, “Tenkidi Eleştirmek”, Hece, Sayı 77-78-79, Ankara 2003.
• ÖZÖN, Mustafa Nihat, “Türk Eleştirisine Bir Bakış”, Türk Dili Eleştiri Özel Sayısı I-II, Ankara 2020.
• ŞEMSETTİN SÂMİ, Kâmus-i Türkî, İkdam Matbaası, İstanbul 1317.
• ŞERİF, Yusuf, Muhtasar Avrupa Edebiyatı Tarihi, Devlet Matbaası, İstanbul 1935.
• TÂHİR-ÜL MEVLEVÎ, Edebiyat Lügatı, Hzl. Kemâl Edip Kürkçüoğlu, Enderun Kitabevi, İstanbul 1994.
• TARAKÇI, Celâl, Cenâb Şehabeddin’de Tenkid Dili Sanat ve Edebiyat Hakkındaki Görüşleri, Eser Matbaası, Samsun 1986.
• UŞAKLIGİL, Halit Ziya, Sanata Dair, Özgür Yayınları, İstanbul 2014.
• YALÇIN, Hüseyin Cahit, Edebiyat Anıları, Hzl. Rauf Mutluay, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul 1999.
• ______, Kavgalarım, Hzl. İsmail Alper Kumsar, Ötüken Yayınları, İstanbul 2019.
• ______, Servet-i Fünun Yazıları – 1 Estetik (Hikmet-i Bedayi), Hzl. İsmail Alper Kumsar, Ötüken Yayınları, İstanbul 2021.
• YETKİN, Kemal Suut, “İki Eleştiri Akımı, Türk Dili Eleştiri Özel Sayısı I-II, 142/XII, Ankara 2020.