Orta Asya’da Türk-Çin Kültürel Etkileşim Sürecinde Çalgılar ve Pipa

Year 2025, Volume: 89 Issue: 314, 101 - 130, 08.04.2025

Funda Esin

Abstract

İpek Yolu’nun geçtiği bir bölge olan Orta Asya, tarih boyunca farklı medeniyetlerin buluşma noktası olmuş, Türk-Çin kültürel etkileşimi bu coğrafyada ortaya çıkmıştır. Sadece siyasetin ve ticaretin değil Türk ve Çin halklarının yaşam biçimleri ve özellikle Uygur Türkleri arasında yaygınlaşan Budizm’in de bu kültürel etkileşimde önemli rolü olmuştur. Budist manastırların duvarlarına, elindeki çalgıyı çalar vaziyette çizilen Tanrı ve Tanrıça figürleri o dönemin önemli kalıntıları arasında gösterilebilir. Türklerde müzik, Hunlar döneminden itibaren büyük bir gelişme göstermiştir; Hunların kurduğu ve küvrük (kös), tomruk/ kübürge (davul), borguy (boru), yırağ/sunay (zurna), çeng (zil) gibi çalgılardan oluşan tarihî tuğ takımı başta olmak üzere telli, üflemeli, vurmalı birçok çalgı Çin müzik kültüründe yerini almıştır. Batılı kaynaklar, Orta Asya’nın geleneksel sazlarından saydığı Çin çalgısı pipanın da bir çeşit kopuz olduğu ve kökeninin Hun Türklerine dayandığını belirtmişlerdir. Nitekim VIII ve IX. yüzyıllarda Uygurların kullandığı kopuzun kısa saplısı olan “berbat/barbat”, birtakım değişikliklere uğradıktan sonra Çinceye pipa adıyla geçmiştir. Çin müziğindeki pentatonik ölçeklere benzer melodik yapı ve ritim benzerliklerinin Türk müziğinde de kullanıldığı görülmüştür. Türk-Çin kültürel etkileşim süreçleri boyunca çalgıların görünümleri, ses yapıları ve çalma tekniklerinde birtakım değişiklikler olduğu gözlemlenmiştir. Kültürel etkileşimler devam ettiği müddetçe bu tür değişikliklerin zaman içerisinde farklı kültürlerde de etkileri görülmeye devam etmiştir. Bu makalenin amacı, Orta Asya’da siyasi, ticari, kültürel anlamda köklü geçmişleri olan Türk-Çin uluslarının birlikte yaşadıkları bölgenin geçmişini anlamak, tarihi olayları ve etkileşime bağlı toplumsal evrim süreçlerini izlemek, Orta Asya’nın kültürel çeşitliliğinin modern ilişkilerin temelini oluşturmadaki rolüne değinmektir.

Keywords

Kopuz, Pipa, Barbat, Tuğ Müziği, Dunhuang Müzik Notaları, Türk Müzik Kültürü, Orta Asya Müziği

Instruments and Pipa in Turkish-Chinese Cultural Interaction in Central Asia

Abstract

Central Asia is the point of convergence of the Silk Road. A multitude of civilizations have convened in this region over time, and the cultures of Türkiye and China have also interacted and influenced one another. A variety of factors, including politics, trade, lifestyles, and Buddhism, contributed to this cultural interaction. The walls of Buddhist monasteries often feature depictions of deities engaged in musical activities, often accompanied by instruments. The evolution of Turkish music has been a significant phenomenon since the Hun period. A number of Chinese instruments have been introduced, including the tuğ, which consisted of the kös, drum, pipe, zurna, and cymbal. Western sources indicate that the Chinese instrument pi-pa is a type of kopuz. It is believed to have originated with the Hun Turks. The short-stemmed version of the kopuz used by the Uighurs in the 8th and 9th centuries underwent certain modifications and became the pipa. Turkish music employs comparable melodic and rhythmic structures to Chinese music. As a result of the cultural interaction between Turkey and China, certain instruments have undergone alterations. Throughout history, these changes have manifested in various cultures over time. This article seeks to elucidate the historical development of the region where the Turkish and Chinese nations coexist. It traces historical events and social evolution processes resulting from interaction. Additionally, it addresses the role of cultural diversity in shaping contemporary relations.

Keywords

Kopuz (Lute), Pipa, Barbat, Tuğ Music, Dunhuang Musical Notes, Turkic Music Culture, Central Asian Music

References

• Akıner, İhsan, “Musiki Tarihine Umumi Bir Bakış”, Türk Musikisi Dergisi, C II/S. 14, 1948, s. 2-3.
• Aksoy, Mustafa, “Türklerde At Kültürü ve Kımız”, Türk Dünyası Tarih ve Kültür Dergisi, S.112, 1998, s. 38-44.
• Altheim, Frans, Asya’nın Avrupa’ya Öğrettiği, çev. Emin Türk Elçin, May Yayınları, İstanbul 1967.
• Altınölçek, Semih, XV. Yüzyıllardan XVIII. Yüzyılın İkinci Yarısına kadar Osmanlı Minyatürlerinde Müzik ile İlgili Sahnelerin Kurgu Düzeni, İstanbul Üniversitei Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 1999.
• Arslan, Mustafa-Öger, Adem, “Uygur Türklerinde Bazı Çalgılar ve Çin Kültürüne Etkisi”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, C VIII/S. 2, 2008, s. 9-16.
• Aslanapa, Oktay, İslamiyetten Önceki Türk Sanatı, Türk Dünyası El Kitabı, Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1992.
• Ayazlı, Özlem, Eski Uygurca Din Dışı Metinlerin Karşılaştırmalı Söz Varlığı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2016.
• Baines, Anthony C., Musica Instruments., Oxford University Press., Oxford 1992.
• Bala, Mirza “Kopuz”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C 6, Eskişehir 1997, s. 853-854.
• Baykuzu, Tilla Deniz, “Güney Hunları ve Hun Flütünden On Sekiz Şarkı”, Bilig, S. 33, 2005, s. 101-116.
• Belek, Kayrat, “Eski Türklerde At ve At Kültürü”, Gazi Türkiyat, S. 16, 2015, s.111-128.
• Budak, Ogün Atilla, Türk Müziğinin Kökeni-Gelişimi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2000.
• Burbar, Şükrü, “Şaman ve Müzik”, Z Kültür/Sanat/Şehir Tematik Dergi, S. 4, 2020, s. 35-37.
• Çeçen, Anıl, Türk Devletleri, Fark Yayınları, Ankara 2006.
• Caferoğlu, Ahmet, Uygur Sözlüğü, Burhaneddin Basımevi, İstanbul 1937.
• Cömert, Eray, “Kopuz”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 2 (Ek), İstanbul 2019, s.74-77.
• Deveci, Abdurrahman, “Türk ve Çin Resim Sanatının etkileşimi”, Turkish Studies - Uluslararası Türk veya Türk Dilleri Edebiyatı ve Tarihi Dergisi, C VIII/S. 8, 2013, s.1779-1791.
• Eberhard, Wolfram, Çin Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2022.
• Eberhard, Wolfram, Çin’in Şimal Komşuları, çev. Nimet Ulutuğ, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1996.
• Ekrem, Nuraniye Hidayet, “Dunhuang Müzik Notaları”, Ankara Üniversitesi Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, C IX/S. 1, 2012, s. 101-159.
• Erendil, Muzaffer, Dünden Bugüne Mehter, Genel Kurmay Başkanlığı Yayınları, Ankara 1992.
• Farmer, Henry George, “Ud”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 13, Eskişehir 2001, s. 6-9.
• Farmer, Henry George, Musikgeschihte, Abb., 95-2, “Uygurlarda Musıki”, Hayat Tarih, C II/S. 8, 1965, s. 75-77.
• Gazimihal, Mahmut R., Musiki Sözlüğü, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1961.
• Gazimihal, Mahmut R., Ülkelerde Kopuz ve Tezeneli Sazlarımız, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2001.
• Hamilton, James Russell, İyi ve Kötü Prens Öyküsü, haz. Ş. Ece Korkut-İsmet Birkan, Türk Dil Kurumu Yayını, Ankara 2020.
• İnan, Abdülkadir, Makaleler ve İncelemeler I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2020.
• İnayet, Alimcan, “Türklerin Uzakdoğu Siyasi ve Kültür Tarihine Etkileri”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, C VIII/S.1, 2008, s. 141-147.
• İzgi, Özkan, “Hunlar Göktürkler ve Uygurlarda Geleneksel Festival ve Eğlenceler”, İstanbul Üniversitesi Tarih Dergisi, S. 31, İstanbul 1977, s. 29-36.
• Kafesoğlu, İbrahim, Türk Milli Kültürü, Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1977.
• Kafesoğlu, İbrahim, Eski Türk Dini, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1980.
• Kâşgarlı Mahmud, Divanü Lûgat-it Türk, C I, çev. Besim Atalay, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1941.
• Kâşgarlı Mahmud, Divanü Lûgat-it Türk, C III, çev. Besim Atalay, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1941.
• Kaşgarlı, Sultan Mahmut, Uygur Türkleri Kültürü ve Türk Dünyası, Çağrı Yayınları, İstanbul 2004.
• Kerimov, Rauf, “Geleneksel Çin Müzik Kültüründe Si-Zhy Kavramı”, İnternational Journal of Cultural and Social Studies (İntJCSS), C V/S. 1, 2019, s. 223-236.
• Köprülü, Fuat, “Bahşi” Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi, C 2, İstanbul 1979, s. 233-238.
• Lıu Mau-Tsaı, Çin Kaynaklarına Göre Doğu Türkleri, çev. Ersel Kayaoğlu, Deniz Banoğlu, Selenge Yayınları, İstanbul 2006.
• Ligeti, Lajo, Bilinmeyen İç Asya, çev. Sadettin Karatay, Ankara Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi, İstanbul 1946.
• Mehmet Esad Efendi, Lehçetü’l Lügat, haz. H. Ahmet Kırkkılıç, Türk Dil Kumu Yayınları, Ankara 1999.
• Millward, A. James, “Uyghur Art Music and The Ambiguities of Chinese Silk Roadism in Xinjiang”, The Silk Road Journal, C III/S. 1, 2005, s. 9-15.
• Millward, A. James, “Chordophone Culture in Two Early Modern Societies: a Pipa-Vıhuela Duet”, Journal of World History, C XXIII/S. 2, 2012, s. 237-278.
• Minavarkızı, Adiyeva Pakizat-Turan, Fatma Ahsen, “Türk Halklarının Folklorunda Müzik Aletleri ve Onlarla İlgili Mitik Anlatılar”, Bilig, S.78, 2016, s. 309-326.
• Mütercim Âsım Efendi, Burhân-ı Katı, haz. Mürsel Öztürk, Derya Örs, Türk Dil Kurumu Yayınları, İstanbul 2013.
• Ögel, Bahaeddin, Türk Kültür Tarihine Giriş, C IX, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1987.
• Ögel, Bahaeddin, Türk Mitolojisi, 1-2, Milli Eğitim Yayınevi, İstanbul 1971.
• Ögel, Bahaeddin, Türk Kültür Tarihine Giriş, C VIII, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1987.
• Ögel, Bahaeddin, İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi Orta Asya Kaynak ve Buluntularına Göre, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2018.
• Özalp, M. Nazmi Türk Musiki Tarihi I, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 2000.
• Öztürk, N. Pamuk, “Tang Hanedanlığı Dönemi ve Türk Kavimlerinin Çin Müziğine Etkileri”, Bilig, S. 105, 2023, s. 55-78.
• Özaydın, Abdülkerim, “Nevbet”, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları İslam Ansiklopedisi, C 33, Ankara 2007, s. 38-41.
• Özerdim, Muhaddere N., “M.S. 4-5 inci Asırlarda Çin’in Şimalinde Hanedan Kuran Türklerin Şiirleri”, Ankara Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, C II/S. 1, 1943, s. 89-98.
• Özergin, Muhammer, Türklerde Musiki Aletleri Turkısh Mısıcal Instruments, Akbank Yayınevi, İstanbul 1983.
• Redhouse, J. W., Müntahabat-ı Lûgat-i Osmaniyye, haz. Recep Toprak, Betül Eyövge Yılmaz, Yaşar Yılmaz, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2016.
• Sadi Yang Chao Chun, “Türkiye ve Çin Arasındaki Kültür Mübadelesinin Tarihi Geçmişi”, çev. Tüten Özkaya, Erdem, C V/S. 15, 1989, s. 749-772.
• Sarıtaş, Eyüp, “Bazı Klasik Edebi Çin Metinlerinde Türklerle İlgili Kayıtlar”, Doğu Araştırmaları, S. 8, 2011, s. 37-48.
• Sertkaya, Osman F., Eski Türkçede Mûsikî Terimleri ve Mûsıkî Alet İsimleri, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doçentlik Tezi, İstanbul 1982.
• Sertkaya, Osman F., Köktürk Tarihinin Meseleleri, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1995.
• Taşağıl, Ahmet, Kök Tengri’nin Çocukları, Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2016. Tuğlacı, Pars, Mehterhane’den Bando’ya, Cem Yayınları, İstanbul 1986.
• Uçan, Ali, Geçmişten Günümüze Günümüzden Geleceğe, Türk Müzik Kültürü, Müzik Ansiklopedisi Yayınları, Ankara 2000.
• Ünal, Orçun, “Klasik ve Orta Moğolca Söz Varlığında Türkçe Kökenli Kelimeler I (A-D)”, Journal of Old Turkic Studies, C III/S. 2, 2019, s. 502-615.
• Varış, Y. A., “Viyolada Vibrato Tekniği ve İncelemesi”, e-Journal of New World Sciences Academy, On dokuz Mayıs Universitesi, C VII/S. 2, 2012, s. 165-181.
• Vural, Feyzan Göher, İslamiyetten Önce Türklerde Kültür ve Müzik Hun, Kök Türk ve Uygur Devletleri, Ötüken, İstanbul 2016.
• Vural, Feyzan Göher, “Asya Hun İmparatorluğu’nda Müzik”, Turan Stratejik Araştırmalar Merkezi Dergisi, C III/S. 10, 2011, s. 15-21.
• Yusupcan, Yasin, “Türk Kültürünün Çin Kültürü Üzerindeki Etkileri”, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, C IV/S. 3, 2009, s. 2351-2370.
• Zaychenko, Sofiya, “Müziğin Eski Çin Devlet İdaresindeki Yeri”, Doğu Araştırmaları, S. 16, 2016, s. 75-100.
• Ziyai, Alimcan, “Orijinal Türk Kaynaklarına Göre Hun-Türk Tarihi I. Bölüm: Kudretli Büyük Hun Tanrıkutluğu (Türk Halkının Ataları Hunlar ve Hunların Ortaya Çıkışı)”, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, C XXX/S. 3, 2010, s. 895-912.
• İnternet Kaynakları
• http://guneyturkistan.wordpress.com/2011/01/06/hun-doneminden- gunumuze-ulaşan-500-yılık-saz/,erişim tarihi: 08.07.2023
• https://turkish.cri.cn/882/2011/06/01/1s133565.htm, erişim tarihi: 11.10.2023.
• https://fashion-tr.decorexpro.com/muzykalnye-instrumenty/pipa, erişim tarihi: 28. 06.2023.
• https://anadolutudam.anadolu.edu.tr/yayinlar/calgilar/biba-pipa, erişim tarihi: 9.12.2023.
• Masimhanulı, Duken (2013). “Eski Türk ve Çin Uygarlıkları: Karşılıklı Etkileşim”, TASAM, https://tasam.org/tr-TR/Icerik/25711/eski_turk_ve_cin_ uygarliklari_karsilikli_etkilesim_ve_butunlesme, erişim tarihi: 30.12.2013.
• Özgün Nesim, “Unutulmuş Eski Bir Türk Çalgısı, Eski Türk Udu”, https://bilimdili. com/toplum/unutulmus-eski-bir-turk-calgisi-eski-turk-udu/, erişim tarihi:10.12.2023.