17. ve 18. Yüzyıllarda İstanköy Adası’nda Ekonomi ve Ticaret

Year 2025, Volume: 89 Issue: 314, 223 - 264, 08.04.2025

Ensar Köse

Abstract

İstanköy Adası tarih boyunca, coğrafî konumu ve korunaklı limanıyla ön plana çıkmıştır. Ada, Mısır-Rodos-İzmir denizyolunun üzerinde yer almaktadır. Anadolu kıyısında Bodrum’a da çok yakındır. Adada ticaretin kalbi Narence Limanı’dır. Limanın korunaklı bir yapısı vardır. Bundan dolayı liman, bölgede seyrüsefer eden gemiler için önemli bir sığınak yeri olagelmiştir. Osmanlı Devleti idaresinde limanın ve genel olarak adanın ticari işletmesi, Gümrük-i İskele-i Narence ve Tevâbii Mukātaası adıyla yapılandırılmıştır. Narence Limanı’na giriş-çıkış yapan ürünlerin gümrük vergisi ve adadaki her türlü vergi bu mukātaa tarafından tahsil ediliyordu. Mukātaaya ait rakamlar, İstanköy Adası’nın ekonomik ve ticari durumu hakkında bilgi sahibi olmamızı sağlamaktadır. Dolayısıyla bu araştırmanın ilk bölümünde, İstanköy Mukātaası’nın, 17. ve 18. yüzyıllardaki mali yapısı gözden geçirilmiştir. Böylece, ada ekonomisinin büyüklüğü ve karakteri hakkında genel bir kanaat oluşturulmaya çalışılmıştır. Sınırlı ziraî toprağa sahip adada, hububat tarımının yeteri kadar gelişmediği açıktır. Buna karşılık bağcılık ve bahçecilik yaygındır. Adada yetiştirilen limon ve turunç gibi narenciye ürünlerinin en büyük alıcısı, Osmanlı saray mutfağıdır (Matbah-ı Âmire). Tarımın yanı sıra adada, canlı bir ticari hayatın olduğunu söylemek mümkündür. Araştırmada, adanın ve Narence Limanı’nın ticari işlevine ve önemine dair de bazı bilgiler verilmektedir. Araştırmanın temel kaynakları, Osmanlı Arşivindeki defter ve belgelerden oluşmaktadır. İlaveten, bazı Osmanlı kroniklerinden ve adayı ziyaret eden yerli ve yabancı seyyahların anlatımlarından da istifade edilmiştir.

Keywords

Osmanlı Devleti, Adalar Denizi, İstanköy Adası, Narence Limanı, Deniz Ticareti

Economy and Trade on the Island of Kos in the 17th and 18th Centuries

Abstract

Throughout history, the island of Kos has attracted attention with its geographical location and sheltered harbour. The island is located on the Egypt-Rhodes-Izmir sea route. It is also very close to Bodrum Port on the Anatolian coast. The heart of trade on the island is Narence Port. The port has become an important place of refuge for sailors navigating in the region. Under the administration of the Ottoman Empire, the island economy and all commercial activities in the port were managed and controlled by the organization called Gümrük-i İskele-i Narence ve Tevâbii Mukātaası. All taxes on the island, including the customs duty on products entering and leaving Narence Port, were collected by this institution (mukātaa). The budget figures of this mukātaa help us to be informed about the economic and commercial situation of the island of Kos. Therefore, in the first part of the research, the financial situation of the Kos mukātaa in the 17th and 18th centuries was reviewed. Due to the lack of land suitable for agriculture on the island, grain agriculture is not sufficiently developed. On the other hand, viticulture and horticulture were common on the island. In this research, some information is also given about the commercial function and importance of the island and Narence Port. The main sources of the research consist of records and documents in the Ottoman Archives. In addition, several Ottoman chronicles and the accounts of local and foreign travelers who happened to visit the island were also utilized.

Keywords

Ottoman Empire, Archipelago, Kos Island, Narence Port, Maritime Commerce

References

• Arşiv Kaynakları
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı (TS.MA.e), 145/5, 193/15, 259/23, 396/65, 899/73, 1140/55.
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Defteri (TS.MA.d), 2194, 3212, 5329, 7290, 10582.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)*
• Atik Şikâyet Defteri (A.DVNS.ŞKT.d), 2, 4, 42, 47, 50, 51, 55, 56, 58, 71, 76, 89, 95, 111, 132, 144, 171, 175.
• Maliyeden Müdevver Defter (MAD.d), 9511.
• Mühimme Defteri (A.DVNS.MHM.d), 42, 46, 98, 114-1.
• Tapu Tahrir Defteri (TT.d), 640. Ali Emiri Tasnifi (AE):
• Mehmed IV (AE.SMMD.IV)
• Ahmed III (AE.SAMD.III)
• Osman III (AE.SOSM.III)
• Mustafa III (AE.SMST.III)
• Abdülhamid I (AE.SABH.I)
• Selim III (AE.SSLM.III)
• Cevdet Tasnifi (C):
• Askeriye (C.AS)
• Bahriye (C.BH)
• Belediye (C.BLD)
• Maliye (C.ML)
• İbnülemin Tasnifi (İE):
• Hariciye (İE.HR)
• Maliye (İE.ML)
• Bab-ı Defteri İrad-ı Cedid Hazinesi Defterleri (D.BŞM.İCH.d), 19225.
• Bab-ı Defteri Haremeyn Mukataası Kalemi (D.HMK.d), 22114.
• Bab-ı Defteri Kefe Mukataası (D.KFM)
• Bab-ı Asafî Divan-ı Hümayun Kalemi (A.DVN)
• Bab-ı Asafî Şikâyet Kalemi (A.DVN.ŞKT)
• Hatt-ı Hümayun (HAT)
• Kaynak Eserler
• Ahmed Vâsıf Efendi, Ahmed Vâsıf Efendi ve Mehâsinü’l-âsâr ve Hakā’iku’l-ahbâr’ı, 1166-1188/1752-1774, (İnceleme ve Metin), haz. Nevzat Sağlam, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2020.
• Beauvau, Henry de, Relation Journaliere du Voyage de Levant, de son Altesse 1615.
• Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, C IX, haz. Yücel Dağlı - Seyit Ali Kahraman - Robert Dankoff, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2005.
• Hezarfen Hüseyin Efendi, Telhîsü’l-Beyân fî Kavânîn-i Âl-i Osman, haz. Sevim İlgürel, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1998.
• Kâtib Çelebi, Tuhfetü’l-Kibâr fî Esfâri’l-Bihâr, haz. İdris Bostan, Türkiye Bilimler Akademisi, Ankara 2018.
• Pîrî Reis, Kitâb-ı Bahriye, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2002.
• Rosaccio, Gioseppe, Viaggio da Venetia, a Costantinopoli Per Mare, e per Terra, C insieme quello di Terra Santra, Venetia 1598.
• Stochove, Sieur de, Le Voyages d’Italie et du Levant: Contenant la description des royaumes, provinces, gouvernemens, villes, bourgs…, 1670.
• Şem’dânî-zâde Fındıklılı Süleyman Efendi Târihi, Mür’i’t-Tevârih, C II/B, haz. Münir Aktepe, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1980.
• Araştırma ve İnceleme Eserler
• Aydın, Yusuf Alperen, “18. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nin Ege (Adalar) Denizi ve Doğu Akdeniz’e Yönelik Güvenlik Parametreleri”, Osmanlı Araştırmaları/The Journal of Ottoman Studies, C XLV, 2015, s. 161-184.
• Bostan, İdris, “Rusya’nın Karadeniz’de Ticarete Başlaması ve Osmanlı İmparatorluğu (1700-1787)”, Belleten, C LIX/S. 225, Ağustos 1995, s. 353-394.
• Bostan, İdris, “Derya Beyi”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DVİA), C 9, İstanbul 1994, s. 200-201.
• Çakır, Baki, Osmanlı Mukataa Sistemi (XVI-XVIII. Yüzyıl), Kitabevi, İstanbul 2003.
• Çelikkol, Zeki, İstanköy’deki Türk Eserleri ve Tarihçe, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1990.
• Darling, Linda T., “Ottoman Customs Registers (Gümrük Defterleri) as Sources for Global Exchange and Interaction”, Review of Middle East Studies, 49/1, 2015, s. 3-22.
• Demircan, Yasemin, Osmanlı İdaresinde Limni Adası (XVI. Yüzyıl), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2014.
• Ege Adalarının Egemenlik Devri Tarihçesi, ed. Cevdet Küçük, Stratejik Araştırma ve Etüdler Milli Komitesi (SAEMK), Ankara 2001.
• Ege Adaları’nın İdarî, Malî ve Sosyal Yapısı, ed. İdris Bostan, Stratejik Araştırma ve Etüdler Milli Komitesi, Ankara 2003.
• Eldem, Edhem, “Kapitülasyonlar ve Batı Ticareti”, Türkiye Tarihi, Geç Osmanlı İmparatorluğu, 1603-1839, C 3, çev. Fethi Aytuna, Kitap Yayınevi, İstanbul 2011, s. 341-396.
• Emecen, Feridun, “İstanköy”, DVİA, C 23, İstanbul 2001, s. 308-310.
• Erdoğru, M. Akif, “Rodos Adasındaki Osmanlı Evkafı (1522-1711)”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C XV/S. 1, 2000, s. 9-30.
• Erinç, Sırrı - Tâlip Yücel, Ege Denizi Türkiye İle Komşu Ege Adaları (İkinci Baskı), Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1988.
• Frangakis-Syrett, Elena, Trade and Money, The Ottoman Economy in the Eighteenth and Early Nineteenth Centuries, The ISIS Press, Istanbul 2010.
• Genç, Mehmet, Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Neşriyat, 5. Baskı, İstanbul 2009.
• Grenet, Mathieu, “Recrutement et service dans les petits consulats français de Méditerranée orientale aux XVIIe et XVIIIe siècles”, Cahiers de la Méditerranée, S. 103, 2021, s. 1-25.
• Gürkan, Emrah Safa, Sultanın Korsanları, Osmanlı Akdenizi’nde Gazâ, Yağma ve Esaret, 1500-1700, Kronik Kitap, İstanbul 2018.
• Hadjikyriacou, Antonis, “Envisioning Insularity in the Ottoman World”, Islands of the Ottoman Empire, ed. Antonis Hadjikyriacou, Marks Wiener Publishers, Princeton 2018, s. vii-xix.
• Kaymakçı, Mustafa - Cihan Özgün, Rodos ve İstanköy Türkleri: Türk Kurtuluş Savaşı’na Katkıları ve Güncel Sorunları, Eğitim Yayınevi, Konya 2020.
• Konuk, Neval, Midilli, Rodos, Sakız ve İstanköy’deki Osmanlı Mimarisi, Stratejik Araştırmalar Merkezi Yayını, Ankara 2008.
• Köse, Ensar, “Kefe Limanı ve Karadeniz Ticareti (18. Yüzyılın İlk Yarısı)”, Türk Denizcilik Tarih Sempozyumu-VII, “Karadeniz Limanları”, Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, S. 12, Temmuz 2015, s. 24-56.
• Kütükoğlu, Mübahat S., “Ahidnâme”, DVİA, C 1, İstanbul 1988, s. 536-450.
• Örenç, Ali Fuat, Yakındönem Tarihimizde Rodos ve Oniki Ada, Doğu Kütüphanesi, İstanbul 2006.
• Özey, Ramazan, “Adalar Denizi ve Batı Anadolu Bölgesi Hakkında”, Marmara Coğrafya Dergisi, C 1/ S. 3, İstanbul 2001, s. 27-36.
• Özvar, Erol, Osmanlı Maliyesinde Malikâne Uygulaması, Kitabevi, İstanbul 2003.
• Panzac, Daniel, Osmanlı Donanması (1572-1923), çev. Ahmet Maden - Sertaç Canpolat, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2. Baskı, İstanbul 2020.
• Şakiroğlu, Mahmut H., “Cezâyir-i Bahr-i Sefîd”, DVİA, C 7, İstanbul 1993, s. 500-501.
• Talbot, Michael, “Separating the Waters from the Sea: The Place of Islands in Ottoman Maritime Territoriality during the Eighteenth Century”, Islands of the Ottoman Empire, ed. Antonis Hadjikyriacou, Marks Wiener Publishers, Princeton 2018, s. 61-85.
• Tuncel, Metin - İdris Bostan, “Dünden Bugüne Ege Adaları”, Coğrafya Dergisi, S. 6, İstanbul 1998, s. 27-58.
• Türk Hakimiyetinde Ege Adaları’nın Yönetimi, ed. Cevdet Küçük, Stratejik Araştırma ve Etüdler Milli Komitesi (SAEMK) Yayını, Ankara 2002.
• Yılmaz, Fehmi, Osmanlı İmparatorluğu’nda Tütün: Sosyal, Siyasî ve Ekonomik Tahlili (1600- 1883), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırma Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2005.
• Zei, Eleftheria, “The Historiography of Aegean Insularity”, Islands of the Ottoman Empire, ed. Antonis Hadjikyriacou, Marks Wiener Publishers, Princeton 2018, s. 37-58.