Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Artvin Bölgesinde İdari Yapı

Year 2025, Issue: 82, 56 - 70, 30.01.2025

Muammer Demirel

Abstract

Gürcü krallıkları yönetiminde olan Artvin bölgesinin ilk fethi Karadeniz sahilinden başlandı. Şehzade Selim’in Trabzon valiliği sırasında Batum’a kadar alındı. Çoruh havzası ise Kanunî Sultan Süleyman’ın İkinci İran Seferi sırasında fethedilmeye başlandı. 1549 yılında Tortum, Nihah, Pertekrek kaleleri fethedildi, ileri harekete devam eden Osmanlı kuvvetleri 1550 yılından Livane ve devamında Ardanuç, İmerhev ve Şavşat fethetti. Yeni fethedilen bu yerler sancak yapılarak Erzurum Beylerbeyliğine başlandı. Başlangıçta sancak beyliklerine yerli Hıristiyan Beyler tayin edildi. Kısa bir zaman sonra bu beyler Müslüman oldu. Bu sancakların bir kısmı yurtluk ve ocaklık olarak verildi.
Ahıska bölgesi 1578 yılında fethedilip Çıldır Eyaleti kurulunca Artvin bölgesindeki Pertekrek, Livane-i Ulya, Nisf-i Livane, Ardanuç, Şavşat sancakları bu eyalete bağlandı. 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşında Çıldır Eyaletinin merkezi olan Ahıska Rusya tarafından işgal edilmiş, Ahıska’nın işgalinden sonra bir müddet daha Çıldır Eyaleti varlığını sürdürdü ise de daha sonra lağvedilerek bağlı Erzurum vilayetlerine bağlandı.
Artvin bölgesinin sahil kesiminde yer olan Hopa yeni kaza yapıldığında Trabzon Vilayeti Batum sancağına bağlandı. Aynı tarihlerde Livane, Ardanuç, Şavşat, Kiskim (Pertekrek) sancakları da kaza idari yapısına dönüştürüldü.
“93 Harbi” sonunda imzalanan Berlin anlaşmaları ile Elviye-i Selasa (Kars, Ardahan, Batum) sancakları savaş tazminatı olarak Rusya’ya terk edildi. Bu sancakların içinde kalan Artvin bölgesinden Livane, Ardanuç ve Şavşat kazları da Rusya’ya bırakıldı.
Millî Mücadele sırasında 1921 yılından Livane (Artvin), Hopa, Ardanuç ve Şavşat Anavatan’a katıldı. 1924 yılında Artvin Vilayeti kuruldu ve bu kurtarılan yerlerle birlikte Yusufeli kazası da Artvin Vilayetine bağlandı. Daha sonra Artvin Vilayetinin ismi Çoruh olup merkezi Rize’ye taşındı ise de 1936 yılından tekrar Artvin’e taşındı ve 1956 yılında yeniden Artvin Vilayeti ismini aldı.

Keywords

Artvin, İdari yapı, Osmanlı, Türkiye Cumhuriyeti

Administrative Structure of the Artvin Region from the Ottoman Empire to the Republic

Abstract

The first conquest of the Artvin region, which was under the rule of the Georgian kingdoms, began on the Black Sea coast. During the governorship of Prince Selim in Trabzon, it was taken as far as Batum. The Çoruh basin began to be conquered during the Second Iranian Campaign of Suleiman the Magnificent. In 1549, Tortum, Nihah, Pertekrek castles were conquered, and the Ottoman forces, continuing their advance, conquered Livane and then Ardanuç, İmerhev and Şavşat in 1550. These newly conquered places were made into sanjaks and the Erzurum Beylerbeylik was started. In the beginning, local Christian Beys were appointed to the sanjak beys. After a short while, these beys became Muslims. Some of these sanjaks were given as yurtluk and ocaklık.
When the Ahıska region was conquered in 1578 and Çıldır Province was established, the Pertekrek, Livane-i Ulya, Nisf-i Livane, Ardanuç, and Şavşat districts in the Artvin region were attached to this province. In the 1828-1829 Ottoman-Russian War, Ahıska, the center of Çıldır Province, was occupied by Russia. After the occupation of Ahıska, Çıldır Province continued to exist for a while, but was later abolished and attached to the Erzurum provinces.
When Hopa, located on the coastal part of the Artvin region, was made a new district, Trabzon Province was attached to Batum district. At the same time, Livane, Ardanuç, Şavşat, and Kiskim (Pertekrek) districts were also converted into district administrative structures.
With the Berlin agreements signed at the end of the “93 War”, Elviye-i Selasa (Kars, Ardahan, and Batum) districts were ceded to Russia as war compensation. Livane, Ardanuç and Şavşat districts from the Artvin region within these districts were also left to Russia.
During the War of Independence, Livane (Artvin), Hopa, Ardanuç and Şavşat were annexed to the Motherland in 1921. Artvin Province was established in 1924 and Yusufeli district was also connected to Artvin Province along with these liberated places. Later, the name of Artvin Province was Çoruh and its center was moved to Rize, but in 1936 it was moved back to Artvin and in 1956 it was renamed Artvin Province again.

Keywords

Artvin, Administrative structure, Ottoman, Republic of Turkey

References

• Arşivler BCA (Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi), 66-441-16.
• BOA, A.} TŞF. (Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi), 1/78.
• BOA, A.MKT.UM, 397/22, 397/76.
• BOA, C.EV.,271.
• BOA, DFE.RZ.d.,1895
• BOA, DH.MKT,371/9.
• BOA, HAT, 6/203-B.
• BOA, İ. DH, 1295-3/102152, 75536.
• BOA, İ. DUİT, 46/118.
• BOA, İ. MMS,128/ 5499.
• BOA, KK, 209, 210, 262, 523, 2413.
• BOA, MAD, II.
• BOA, MVL, 75/59.
• BOA, NFS. d. 2761, 2765, 2766, 2768, 2769, 2771, 2775, 2776, 1165.
• BOA, TD, 190, 525
• BOA, YA. Hus, 175 / 110.
• TBMM Zabıt Ceridesi, Cilt: 10, 17.02.1956.
• Düstur, 3. Tertip, C.14, s.642 /3. Tertip, C.31, s.781, 15.2.1950 /3. Tertip, C.7D, s.2512-2519.
• Salnâme-i Devlet-i Âliyye-i Osmaniye, 1276, 1280, 1283, 1284, 1285, 1287, 1300.
• Salnâme-i Vilâyet-i Erzurum, 1287, 1288, 1291, 1300.
• Salnâme-i Vilâyet-i Trabzon, 1294, Haz. K. Emiroğlu, Ankara, 1993.
• Trabzon Vilayeti Salnâmesi, 1288, Haz. K. Emiroğlu, Ankara, 1993 / Trabzon Vilayeti Salnâmesi, 1296, Haz. K. Emiroğlu, Ankara, 1993.
• Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi, 1926.
• T.C. Resmî Gazete, 24 Nisan 2008, Sayı: 26856 /4 Kânunusani (Ocak) 1936, Sayı: 3197.
• Akbayar, N. (2001). Osmanlı yer adları sözlüğü. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Aydın, D. (1998). Erzurum Beylerbeyliği ve teşkilatı, kuruluş ve genişleme devri (1535-1566). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ayn Ali Efendi. (1280). Kavânin-i Âl-i Osman der hülâs-i mezâmin-i defter-i divân. Matbaa-i Amire.
• Badem, C. (2018). Çarlık yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin (1878-1918). İletişim Yayınları.
• Başar, F. (1997). Osmanlı eyâlet tevcihatı (1717-1730). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Berdzenişvili, N., & Canaşia, S. (1997). Gürcistan tarihi (Başlangıçtan 19. yüzyıla kadar) (H. Hayrioğlu, Çev.). Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Çadırcı, M. (1988). Tanzimat döneminde Türkiye’de yönetim (1839-1856). Belleten, 52(203), 601–626.
• Çiçek, R. (2013). Cumhuriyetin ilk yıllarında Artvin vilayetinin sosyo-ekonomik durumu. Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 14, 133–152.
• Demirel, M. (2009). Yusufeli tarihi. Marmara Üniversitesi Yayınları.
• Demirel, M. (2011). Yusufeli nüfus defteri (1835). Marmara Üniversitesi Yayınları.
• Emecen, F. (1993). Çıldır Eyaleti. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (TDVİA), 8, 300.
• Erim, N. (1953). Devletlerarası hukuku ve siyasi tarih metinleri: Osmanlı İmparatorluğu andlaşmaları (Cilt 1). Türk Tarih Kurumu.
• Evliya Çelebi. (1999). Evliya Çelebi Seyahatnamesi (Cilt 2, Z. Kurşun, S. A. Kahraman, & Y. Dağlı, Haz.). Yapı Kredi Yayınları.
• Gökbilgin, M. T. (1962). XVI. yüzyıl başlarında Trabzon Livası ve Doğu Karadeniz Bölgesi. Belleten, 26(102), 293–337.
• Gümüş, N. (2000). XVI. asır Osmanlı-Gürcistan ilişkileri (Tez No: 97025) [Doktora tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=NVnxMZUH3yeZvaqZpS1Zow&no=IFOGdM4gP7TsqTScg-mvtw
• Güney, T. (2019). 71 numaralı mufassal tahrir defterine göre Ardanuç Sancağı (Tez No: 588648) [Yüksek Lisans Tezi, Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=ov2h50HrycK0GgE9_wzwGw&no=hucizxUQ4A7t62xq72pe4Q
• Hamdullah bin Mustafa (Şehsuvar-zâde). Camiü’l-Cevâhir: Tarih-i Sultan Selim ve Sultan Süleyman (Millet Kütüphanesi, Reşid Efendi, No. 655, vr. 91b–92a).
• İlgürel, M. (1995). Evliya Çelebi. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (TDVİA), 11, 529–533.
• İnbaşı, M. (2008). Osmanlı idaresinde Tortum Sancağı (1549-1650). Türk Tarih Kurumu.
• Karamanlı, H. (1995). Gürcistan: Osmanlı hâkimiyeti dönemi. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (TDVİA), 14, 314–316.
• Kılıç, O. (1997). 18. yüzyılın ilk yarısında Osmanlı Devleti’nin idari taksimatı – Eyalet ve sancak tevcihatı. Fırat Üniversitesi Yayınları.
• Kırzıoğlu, F. (1967). Artvin 1967 İl Yıllığı. Valilik Yayınları.
• Kırzıoğlu, F. (1973). Artvin 1973 İl Yıllığı. Valilik Yayınları.
• Kırzıoğlu, F. (1993). Osmanlıların Kafkas-ellerini fethi (1451-1590). Türk Tarih Kurumu.
• Koca Nişancı Celalzâde Mustafa Çelebi. (2009). Tabaatü’l-Memâlik ve Derecâtü’l-Mesâlik (F. Demirtaş, Haz.). Erciyes Üniversitesi.
• Koca Nişancı Celalzâde Mustafa. Selimnâme (A. Uğur & M. Çuhadar, Haz.). Türk Tarih Kurumu.
• Köylerimiz. (1928). Köylerimiz. Devlet Matbaası.
• Kunt, İ. M. (1978). Sancaktan eyalete: 1550–1650 arasında Osmanlı ümerası ve il idaresi. Boğaziçi Üniversitesi Yayınları.
• Mahmud Celaleddin Paşa. (1983). Mir’ât-i Hakikât (Cilt 1-2-3, İ. Miroğlu, Haz.). Çağdaş Yayınları.
• Muvahhid Z. (2010). Artvin Vilâyeti hakkında malumat-i umumiye (M. Demirel, Yay. Haz.). İletişim Yayınları.
• Orhankazi, S. (2021). Osmanlı Devleti idaresinde Gönye (Gonio) Sancağı. Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 31, 171–188.
• Sevinç, P. (1994). 955-982 / 1548-1574 tarihli Osmanlı Beylerbeyi ve Sancak Beyleri tevcihat defteri (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Tarkan, T. (1973). Orta ve aşağı Çoruh havzası: Beşerî ve iktisadi coğrafya bakımından bir bölge araştırması. Türk Coğrafya Kurumu Yayınları.
• Turan, Ş. (1963). XVII. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun idari taksimatı. Atatürk Üniversitesi 1961 Yıllığı, 201–232.
• Tüncel, M. (1991). Artvin. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (TDVİA), 3, 420–422.