Wedding Terms Found in the Southern Dialect of Crimean Tatar Language

Yıl 2024, Sayı: 40, 143 - 170, 31.05.2024

Elvina Er

https://doi.org/10.20427/turkiyat.1386740

Öz

The Crimean Tatars, indigenous people of the Crimean Peninsula, are the result of centuries-long mixture of various Turkic tribes with non-Turkic elements. The mixed structure of this Turkish tribe increased the richness and diversity of its culture and language. As a result, today, the Crimean Tatar language is one of the Turkish dialects that combines the characteristics of historical Oghuz and Kipchak Turkish. Especially the dialect of the southern region of Crimea, due to its geographical location, was influenced greatly culturally and linguistically by the Oghuz Turkish. Thus, the dialect of this region is considered as a separate group from other dialects of Crimean Tatar. Based on research conducted in the villages of Balaklava, Alushta, Yalta, Sudak, Karasubazar and Bahçesaray located in the south of Crimea, this article, focuses on terms about wedding and the influence of both historical dialects in this region and their ties to modern Turkish dialects.

Anahtar Kelimeler

Southern dialect of Crimean Tatar language, Oghuz Turkish, feast, wedding, terms.

KIRIM TATAR TÜRKÇESİNİN GÜNEY AĞZININ DÜĞÜN TERMİNOLOJİSİ

Öz

Kırım Tatar Türkleri, tarihte çeşitli Türk boylarının ve Türk olmayan çeşitli unsurların yüzyıllar içinde karışımı neticesinde meydana gelmiş, Kırım Yarımadası’nın asli unsurudur. Bu Türk boyunun karışık yapısı, kültürünün ve dilinin zenginliğini ve çeşitliliğini arttırmıştır. Bunun neticesinde bugün Kırım Tatar Türkçesi, tarihî Oğuz ve Kıpçak Türkçelerinin özelliklerini bir arada barındıran Türk lehçelerinden biridir. Coğrafi konumundan dolayı özellikle Kırım’ın güney bölgesinde kültürel ve dilsel açıdan Oğuz Türkçesinin etkisi büyük olmuştur. Bu nedenle bu bölgenin ağızları, Türk dilinin tasniflerinde Kırım Tatar Türkçesinin diğer ağızlarından ayrı bir grupta değerlendirilmiştir. Bu makalede hem Kırım’ın güney bölgesinin düğün terminolojisi tespit edilmiş hem de bu bölgedeki her iki tarihî lehçenin etkisi ve modern Türk lehçeleriyle bağları tespit edilmeye çalışılmıştır. Çalışmadaki tespitler, Kırım’ın güneyinde yer alan Balaklava, Aluşta, Yalta, Sudak, Karasubazar ve Bahçesaray’a bağlı köylerden derlenen malzeme üzerine yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kırım Tatar Türkçesinin Güney Ağzı, Oğuz Türkçesi, toy, düğün, terminoloji.

Kaynakça

• Abduvaliyeva, E. (2004). Kırım Türkçesinin Ağızlarının Bugünkü Durumu (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara Üniversitesi. Ankara.
• Abduvaliyeva Er, E. (2007). Kırım Türkçesi Ağız Araştırmalarının Tarihi. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 4(3), 125-132.
• Açkinazi, İ. V. (2003). Krımçaki. (V. A. Tişkov ve S. V. Reşko, Ed.), Tyurkskiye narodı Krıma içinde (ss. 358-418). Moskva: Nauka.
• Aksoy, Ö. A. ve Dilçin, D. (Haz.). (2009). Tarama Sözlüğü. Ankara: TDK.
• Alikayev, R. S. ve Başiyeva, S. K. (2019). Osobennosti nominatsii lingvokul'turnoy informatsii v svadebnoy kartine mira karaçayevtsev i balkartsev. Aktual'nıye problemı filologii i pedagogiçeskoy lingvistiki, 4, 63-69.
• Altındağ, Ü. (1994). Dârüssaâde. İslâm Ansiklopedisi içinde (C. 9, ss. 1-3). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Atasoy, F. O. (2017). Kırım Yurtına ve Ol Taraflarga Dair Bolgan Yarlıglar ve Hatlar (C. 2). Ankara: TDK.
• Bammatov, Z. Z. (Ed.). (1969). Kumukça-Rusça Sözlük. Moskva: Sovetskaya Entsiklopediya.
• Barutçu Özönder, F. S. (2011). Alî Şîr Nevâyî Muhâkemetü’l-Lugateyn: İki Dilin Muhakemesi. Ankara: TDK.
• Baskakov, N. A. (Ed.). (1953). Hakassko-Russkiy Slovar'. Moskva: GİİNS.
• Baskakov, N. A. (Ed.). (1958). Karakalpaksko-Russkiy Slovar'. Moskva: GİİNS.
• Baskakov, N. A. (Ed.). (1963). Nogaysko-Russkiy Slovar'. Moskva: GİİNS.
• Baskakov, N. A. (Ed.). (1973). Gagauzko-Russko-Moldavskiy Slovarʹ. Moskva: Sovetskaya Entsiklopediya.
• Baskakov, N. A., Zayonçkovskiy, A. ve Şapşal, S. M. (Ed.). (1974). Karaimsko-Russko-Pol'skiy Slovar'. Moskva: Russkiy yazık.
• Bayazitova, F., Habibullina L. ve Salimova F. (2016). Sposobı terminotvorçestva i slovoobrazovaniya v tatarskih diyalektah. Aktual'nıye problemı dialektologii yazıkov narodov Rossii, Materialı XVI Vserossiyskoy konferentsii içinde (ss. 15-17). Ufa: İİYL UNTS RAN.
• Bektayev, K. (1999). Bolʹşoy kazahsko-russkiy slovarʹ. Alma-atı: Altın Kazı.
• Bolurova, A. N. (2007). Braçnıy obryad u karaçayevtsev v XIX-naçale XX vv. Omskiy nauçnıy vestnik, 4(58), 210-213.
• Bonç-Osmolovskiy, G. A. (1926). Svadebnıye jilisşa turetskih narodnostey. Materialı po etnografii, Etnografiçeskiy otdel Gosudarstvennogo muzeya. Leningrad: Rus. Muzey, III(1), 110-111.
• Bonç-Osmolovskiy, G. A. (2005). Krımskiye Tatarı. M. A. Aracioni ve A. G. Gertsen (Haz.), Krımskiye Tatarı içinde (ss. 82-123). Simferopol: Dolya.
• Borovkov, A. (Ed.). (1959). Uzbeksko-Russkiy Slovar'. Moskva: GİİNS.
• Budagov, L. Z. (1869). Sravnitelnıy slovar' turetsko-tatarskih nareçiy, so vkluçeniyem upotrebitel'nıh slov arabskih i persidskih i s perevodom na russkiy yazık (C. 1). S. Peterburg: İmperatriçeskaya akademiya nauk.
• Budagov, L. Z. (1871). Sravnitelnıy slovar' turetsko-tatarskih nareçiy, so vkluçeniyem upotrebitel'nıh slov arabskih i persidskih i s perevodom na russkiy yazık (C. 2). S. Peterburg: İmperatriçeskaya akademiya nauk.
• Clauson, G. (1972). An Etimological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford: Oxford University Press.
• Çerkesova, A. (2013). Svadebnıy obryadovıy kompleks kumskih nogaytsev. Yujno-Rossiyskiy muzıkal'nıy almanah, (2), 29-36.
• Çijova, l. V. (2003). Karaimı. V. A. Tişkov ve S. V. Reşko (Red.), Tyurkskiye narodı Krıma içinde (ss. 12-124). Moskva: Nauka.
• Deveyeva, A. A. ve Doduyeva, A. T. (2016). Reprezentatsiya leksiki svadebnogo obryada v karaçayevo-balkarskom yazıke. Vestnik Çelyabinskogo gosudartsvennogo pedagogiçeskogo universiteta, (8), 137-141.
• Devletov, R. ve Seydametov, Z. (2011). Kırım Tatar Tilinin Şive Sözleri: Lugat. Akmescit: Ocak.
• Dilçin, C. (2013). Yeni Tarama Sözlüğü. Ankara: TDK.
• Doerfer, G. (1963). Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen: unter besonderer Berücksichtigung älterer Neupersischer Geschichtsquellen, vor allem der Mongolen- und Timuridenszeit II. Weisbaden: Franz-Steiner.
• Doerfer, G. (1995). Kırım Tatarcası (M. Argunşah, Çev.). Türk Dünyası Araştırmaları, (94), 177-203.
• Düğün ile İlgili Gelenek Görenekler, 18 Haziran 2023 tarihinde http://www.kibriscik.gov.tr/dugun-ile-ilgili-gelenek-ve-gorenekler adresinden erişildi.
• Dyaçenko, P. (2005). Svadebnıye obryadı krımskih tatar. M.A. Aracioni ve A. G. Gertsen (Haz.), Krımskiye Tatarı içinde (ss. 187-203). Simferopol': Dolya.
• Er, E. (2021). Kırım Hanlığı’nın Rus ve Lehistan-Litvanya Devletlerinden Yıllık Tahsil Ettiği Vergi: Hazȋne. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 18(3), 325-357.
• Er, E. (2022). Güney Kırım Tatar Türklerinin Düğün Geleneği. Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 46(2), 236-248.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation, A Functional Approach to the Lexicon I. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Erdal, M. (2015). Ana Oğuzca ve Selçuklu. T. Gündüz ve M. Cengiz (Ed.), Oğuzlar: Dilleri, Tarihleri ve Kültürleri, 5. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri içinde (ss. 369-376). Ankara: Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Eren, H. (1998). Türklük Bilimi Sözlüğü- I. Yabancı Türkologlar. Ankara: TDK.
• Eren, H. (2020). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü (Ş. H. Akalın, Haz.). Ankara: TDK.
• Ergin, M. (2009). Dede Korkut Kitabı -2. Ankara: TDK.
• Fedotov, M. R. (1996). Etimologiçeskiy Slovar' Çuvaşskogo yazıka. Çeboksarı: ÇGİGN.
• Gabain, A. v. (2000). Eski Türkçenin Grameri (M. Akalın, Çev.). Ankara: TDK.
• Gaciyeva, S. Ş. (1979). Oçerki istorii sem'yi i braka u nogaytsev XIX-naçalo XX v.. Moskva: Nauka.
• Gaciyeva, S. Ş. (1985). Sem'ya i brak u narodov Dagestana v XIX-naçale XX veka. Moskva: Nauka.
• Gagua, L. (2012). Svadebnıye obryadı i soprovojdayusşaya ih muzıka u severokavkazskih nogaytsev. Gramota, 1(15/II), 47-49, www.gramota.net/editions/3.html.
• Gemalmaz, E. (1995). Erzurum İli Ağzı (C. III). Ankara: TDK.
• Grönbech, K. (1992). Kuman Lehçesi Sözlüğü, Codex Cumanicus’un Türkçe Sözlük Dizini (K. Aytaç, Çev.). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Gülensoy, T. (2011). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözcüğü-I. Ankara: TDK.
• Hammer, J. (2013). Kırım Hanlığı Tarihi. İstanbul: İnsan.
• Hartahay, F. (1866). İstoriçeskaya Sudba krımskih tatar. Vestnik Yevropı, T. II iyun, Sanktpeterburg, 182-236.
• Işıktaş Sava, I. (2022). Kırım Tatarcada Moğolca Alıntı Kelimeler. Karadeniz Araştırmaları, XIX(75), 933-951.
• İnan, A. (1998a). Güvey. Makaleler ve İncelemeler içinde (C. I, ss. 335-340). Ankara: TTK.
• İnan, A. (1998b). “Adaş” ve “Sağdıç” Kelimelerinin En Eski Anlamları. Makaleler ve İncelemeler içinde (C. I, ss. 295-304). Ankara: TTK.
• Kafesoğlu, İ. (1998). Türk Milli Kültürü. İstanbul: Ötüken
• Karagaşnogay toy adetler, 20 Nisan 2023 tarihinde, https://vk.com/wall-144990171_269 tam adresinden erişildi.
• Karalezli, H. (1992). Starinnıy obıçay tatarskogo zaruçeniya i svadbı v derevnyah: Dereköy, Ay-vasıl' i Autka Yaltinskogo rayona. Zabveniyu ne podlejit içinde (ss. 227-239). Kazan': Tatarskoye knijnoye izdatel'stvo.
• Kâşgarlı Mahmut. (2020). Dîvânu Lugâti’t-Türk (A.B. Ercilasun ve Z. Akkoyunlu, Haz.). Ankara: TDK.
• Kelimetullâh Hâce Pâdişâh. (2019). Çağatayca Manzum Sözlük Nisâb-ı Kutbiyye (F. Turan, Haz.). Ankara: TDK.
• Kincses Nagy, É. (2020). Nine Gifts. I. Zimonyi (Ed.), Ottomans - Crimea - Jochids: Stusies in Honour of Mária Ivanics içinde (215-227). Szeged.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi Grameri- Şekil Bilgisi. Ankara: TDK.
• Kúnos, I. (1902). Šejx Sülejman Efendi's Čagataj-Osmanisches Wörterbuch. Budapest.
• Mirjanova, S. (2006). Severno zapadnıy diyalekt başkirskogo yazıka. Ufa: Kitap.
• Mollova, M. (1968). Opıt fonetiçeskoy (konsonantiçeskoy) klasifikatsii tyurkskiy yazıkov i diyalektov oguzskoy gruppı. Voprosı Yazıkoznaniya, 3 May-iyun.
• Osmanov, M. (Ed.). (1966). Tatarsko-Russkiy Slovar'. Moskva: Sovetskaya Entsiklopediya.
• Osmonova, S. (2018). Obryadı i obıçayı svadebnoy tseremonii v dome nevestı – “kız toyu”, konets XIX-naçalo XX vv.. Vestnik nauki i obrazovaniya, 1(2/38), 39-43.
• Ölmez, Z. (2020). Ebulgazi Bahadır Han, Şecere-yi Terâkime. Ankara: TDK.
• Perçemli, V. (2011). Gagauz Türklerinde Doğum, Evlenme ve Ölüm Adetleri (Basılmamış Doktora Tezi). Ege Üniversitesi, İzmir.
• Poppe, N. (1927). Das mongolische Sprachmaterial einer Leidener Handschrift. İzvestiya Akademii Nauk, (VI), 1009-1274.
• Poppe, N. (2009). Zamahşeri Mukaddimetü’l-Edeb Moğolca-Çağatayca Çevirinin Sözlüğü (S. Kaçalin, Çev.). Ankara: TDK.
• Pyurbeyev, G. (Ed.). (2001). Bolʹşoy akademiçeskiy mongolʹsko-russkiy slovarʹ v çetıryoh tomah. Moskva: Akademiya.
• Radlov, V.V. (1893). Opıt slovarya tyurkskih nareçiy (C. I, II). S. Peterburg: İmperatorskaya Akademiya Nauk.
• Radlov, V.V. (1905). Opıt slovarya tyurkskih nareçiy (C. III). S. Peterburg: İmperatorskaya Akademiya Nauk.
• Radlov, V.V. (1911). Opıt slovarya tyurkskih nareçiy (C. IV). S. Peterburg: İmperatorskaya Akademiya Nauk.
• Ramazanova, D. (2013). Terminı rodstva v altayskih yazıkah: eke, aka, Filologiçeskiye nauki. Voprosı teorii i praktiki, 5(23/II), 175-178.
• Ramstedt, G. J. (1935). Kalmückisches wörterbuch. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
• Räsänen, M. (1957). Materialien zur Morphologie der Türkischen Sprachen, Stuia Orientalia Edidit Societas Orientalis Fennica (C. XXI). Helsinki.
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen wörterbuchs der türksprachen. Helsinki: Suamalais- Ugrilainen Seura.
• Reşetov, E. S. (2016). Fonetiçeskiye i morfologiçeskiye osobennosti yujnoberejnıh govorov krımskotatarskogo yazıka. Voprosı krımskotatarskoy filologii, istorii i kulturı, (3), 54-57.
• Roslavtseva, L. İ. (2003). Sem'ya. V. A. Tişkov ve C. V. Çeşkos (Red.), Tyurkskiye narodı Krıma içinde (ss. 286-302). Moskva: Nauka.
• Ryumina-Sırkaşeva, L. T. ve Kuçigaşeva, N. A. (1995). Teleut Orus Sözlik. Kemerovo: Kemerovskoye Knijnoye İzdatel'stvo.
• Sağlık, G. S. (2006). Türkmen Düğün Geleneği. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 3(2), 71-85.
• Samoyloviç, A. N. (2005). Opıt kratkoy krımsko tatarskoy grammatiki. G. F. Blagov, D. M. Nasilov (Red.), Tyurskoye yazıkoznaniye. Filologiya. Runika içinde (ss. 110-115). Moskva: Vostoçnaya literatura “RAN”.
• Sarıca, B. (2015). Ḳuda / Ġuda Sözcüğü Üzerine. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi (TAED), 54, 85-101.
• Sevortyan, E. V. (1974). Etimologiçeskiy slovar' tyurkskih yazıkov: Obsşetyurkskiye i mejtyurkskiye osnovı na glasnıye. Moskva: Nauka.
• Sevortyan, E. V. (1980). Etimologiçeskiy slovar tyurkskih yazıkov: Obsşetyurkskiye i mejtyurkskiye osnovı na bukvı “V”, “G” i “D”. Moskva: Nauka.
• Sümer, F. (1988). Ağa. İslâm Ansiklopedisi içinde (C. 1, ss. 451-452). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Şerfedinov, Y. (1978). Zvuçit kaytarma. Taşkent: Gafur Gulam.
• Şçerbak, A. (2019). Eski Dönem Türk-Moğol Dil İlişkileri (8.-14. Yüzyıllar) (R. Alimov, Çev.). Ankara: TDK.
• Tağıyev, M. T. (Ed.). (2006). Azerbaycanca-Rusça Lüget (C. 1). Bakı: Şerk-Kerb.
• Tavkul, U. (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK.
• Tekin, T. ve Ölmez, M. (1999). Türk Dilleri-Giriş. İstanbul: Simurg.
• Tekin, T., Ölmez, M., Ceylan, E., Ölmez, Z. ve Eker, S. (Haz.). (1995). Türkmence-Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları.
• Tenişev, E. R. (2001). Sravnitelnaya Grammatika Tyurkskih Yazıkov: Leksika. Moskva: Nauka.
• Tenişev, E. R. (2002). Sravnitel'no-istoriçeskaya grammatika tyurkskih yazıkov: Regional'nıye rekonstruktsii. Moskva: Nauka.
• Toparlı, R. (2000). Ahmet Vefik Paşa, Lehce-i Osmânî. Ankara: TDK.
• Toparlı, R., Vural H. ve Karaatlı, R. (2003). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK.
• Türkçe Sözlük. (2011). Ankara: TDK.
• Useinov, S. M. (2005). Kırımtatarca-Rusça Lugat. Simferopol': Ocak.
• Useyev, N. (2020). Talas Yazıtları’nda Otuz Oglan Sagdıçlar / Sagçılar Kimlerdir? Eski Türklerde Şehzade ve Genç Kahramanların Maiyeti. Modern Türklük Araştırmaları, 17(3), 459-473.
• Usmanova, A. R. (2008). Svadebnıy obryadovo-muzıkal'nıy kompleks yurtovskih tatar i nogaytsev-karagaşey. Kul'turnaya jizn yuga Rossii, 2(27), 128-129.
• Vambéry, H. (1867). Cagataische Sprachstudien. Enthaltend grammatikalischen Umriss. Leipzig: Chrestomathie und Wörterbuch der cagataischen Sprache.
• Verbitskiy, V. (1884). Slovar' Altayskago i aladagskago nareçiy tyurskogo yazıka. Kazan': Pravoslavnoye missionernoye obsşestvo.
• Verbitskiy, V. (1893). Sbornik etnografiçeskih statey i izsledovaniy altayskago missionera (A. A. İvanovskiy, Ed.). Moskva: Moskovskiy universitet.
• Yudahin, K. K. (1985). Kırgızsko-Russkiy Slovar' I-II. Moskva: Sovetskaya Entsiklopediya.
• Yüce, N. (1993). Mukaddimet’ül-edeb: Hvarizm Türkçesi ile tercümeli Şuşter Nüshası. Ankara: TDK.
• Zaripova Çetin, Ç. (2005). Tatar Türklerinin Düğün Geleneği. Modern Türklük