THE POLITICS FOR THE FIQH AND THE FIQH FOR THE POLITICS: A STUDY OF THE RELATIONSHIP BETWEEN ḤANAFĪ JURISTS AND THE RULERS

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 1, 230 - 241, 30.03.2025

Murat Karacan

https://doi.org/10.47525/ulasbid.1619778

Öz

It is widely known that Abū Ḥanīfa (d. 150/767), the eponymous founder of the Ḥanafī school of law, generally did not maintain cordial relations with political leaders. Despite being repeatedly offered official positions, such as the office of qadi, he consistently declined them. While the primary reason for this stance remains a subject of debate, it is plausible that his sympathy for the members of the Ahl al-Bayt—who held a politically oppositional position—and his commitment to the principle of justice played a significant role in shaping his attitude. Consequently, the tension between him and the rulers led to personal hardships and punitive measures against him. However, not long after his death, his followers became actively involved in the state’s judicial organization. Many of his students, most notably Abū Yūsuf (d. 182/798), Muḥammad al-Shaybānī (d. 189/805), and Zufar b. al-Hudhayl (d. 158/775), served as qadis or chief qadis, applying the legal understanding they had inherited from their teacher. In doing so, they played a crucial role in formalizing Ḥanafī law. This article examines whether the decisions of these jurists were influenced by political authority. Specifically, it addresses whether Ḥanafī jurists, both in the formative period and in subsequent developments, were affected by political pressures, leading them to grant relatively greater administrative authority to rulers. The study aims to explore the relationship between jurists and political leaders from the early development of the Ḥanafī school to the Ottoman period. Although I acknowledge that the period under consideration extends far beyond the scope of this study, I believe that this analysis will contribute to the field by laying a foundation for similar and more specialized research. I argue that the initial generation of Ḥanafī jurists maintained a distinct balance between legal principles and political realities. While safeguarding the boundaries of the law, they did not disregard realpolitik, thereby allowing a necessary fluidity between fiqh and politics. Over time, this dynamic interaction became more pronounced, resulting in a vibrant network of communication between fuqaha and political figures. Although political pressure on the fuqaha was occasionally evident, it can be argued that, in principle, political authority made efforts to uphold the supremacy of the law just as jurisprudence sought to maintain social order.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Early Ḥanafī Jurists, Legal Authority, Political Authority, Fiqh and the State

SİYASET FIKIH, FIKIH SİYASET İÇİN: HANEFÎ FUKAHÂSININ YÖNETİCİLERLE İLİŞKİSİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Öz

Hanefi hukuk ekolüne adını veren Ebû Hanîfe'nin (ö. 150/767) genel olarak devlet adamlarıyla arasının pek iyi olmadığı bilinmektedir. O, kendisine ısrarla teklif edilmesine rağmen kadılık gibi resmi görevleri kabul etmemiştir. Bunun ana sebebi tartışma konusu olmakla birlikte, siyasette muhalif konumda olan Ehl-i Beyt mensuplarına muhabbetinin ve adalet ilkesine bağlılığının söz konusu tutumuna etki ettiği söylenebilir. Yöneticilerle arasındaki gerginlik Ebû Hanîfe’nin sıkıntılar yaşamasına hatta bazı cezai yaptırımlara maruz kalmasına sebep olmuştur. Ancak ölümünden kısa bir süre sonra takipçisi olan hukukçular devletin adli teşkilatında görev almıştır. Ebû Yûsuf (ö. 182/798), Muhammed eş-Şeybânî (ö. 189/805) ve Züfer b. Hüzeyl (ö. 158/775) başta olmak üzere birçok öğrencisi kadı veya başkadı olarak devlet hizmetinde bulunmuş ve hocaları Ebû Hanîfe'den tevarüs ettikleri hukuk anlayışını uygulamışlardır. Böylece Hanefi hukukunun resmilik kazanmasına katkıda bulunmuşlardır. Peki yöneticiler fakihlerin kararlarını etkilemişler midir? Diğer bir ifadeyle, Hanefi fukahası başta ve ilerleyen süreçte siyasi otoritenin etkisinde kalmış mıdır ve buna bağlı olarak idarecilere görece daha fazla idari yetki tanımış mıdır? Bu makale, Hanefî hukuk ekolünün ortaya çıkışının ilk aşamalarından Osmanlı tecrübesine kadar uzanan idareciler ile fukaha arasındaki ilişkiyi incelemeyi amaçlamaktadır. Söz konusu dönemin makalenin sınırlarını aşacak derecede geniş olduğunun farkında olmakla birlikte benzeri ve daha özel çalışmalara zemin oluşturması bakımından alana katkı sağlayacağını düşünmekteyiz. İlk nesil Hanefî fukahası ile siyasi otorite arasında özel bir dengeye dayalı bir etkileşim olduğunu; fukahanın bir yandan hukukun sınırlarını korurken diğer yandan reel siyaseti göz ardı etmediklerini ve bundan dolayı fıkıhla siyaset arasında zorunlu bir geçişkenliğin yaşandığını düşünmekteyiz. Bu durum sonraki dönemlerde daha belirgin bir hal almış, fukaha ile siyasiler arasında canlı iletişime dayalı bir ağ oluşmuştur. Her ne kadar zaman zaman yöneticilerin fukaha üzerindeki baskısı hissedilir olmuşsa da ilkesel olarak fıkhın nizam-ı devleti gözettiği kadar devletin de hukukun üstünlüğünü korumaya çalıştığı söylenebilir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Erken Dönem Hanefî Fakihler, Hukuki Otorite, Siyasi Otorite, Fıkıh ve Devlet

Kaynakça

• Abou El Fadl, Khaled. Rebellion and Violence in Islamic Law. Cambrdige: Cambridge University Press, 2001.
• Abū Zahra, Muḥammad. Abū Ḥanīfah: Ḥayātuh wa-ʿaṣruh ārāʾuh wa-fiqhuh. Cairo: Dār al-Fikr al-ʿArabī, 1947.
• Abū Yūsuf, Yaʿqūb Ibn Ibrāhīm. Kitābu al-Ḫarāj. Cairo: al-Maṭbaʿah as-Salafiyyah, 1962.
• Apaydın, Yunus. “Siyâset-i Şer‘iyye”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 37/299-304. Istanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009.
• Atar, Fahrettin. Fıkıh Usûlü. Istanbul: İFAV Yayınları, 1988.
• Aydın, Ahmet. “Devlet İdaresiyle İlgili Konularda Hanefî Fıkıh Literatüründeki Hükümlerle Ebu Hanife’nin İktidara Yönelik Tavrı Arasındaki Farklılık”. Mîzânü’l-Hak: İslami İlimler Dergisi 11 (December 2020), 57-79.
• Ayoub, Samy. “The Sulṭān Says: State Authority in the Late Ḥanafī Tradition”. In Islamic Law And Society 23 (2016), 239-278.
• Bakkal, Ali İslam Fıkıh Mezhepleri. Istanbul: Rağbet Yayınları, 2007.
• Bedir, Mürteza. Ebu Hanife Entelektüel Biyografi. Ankara: Ay Yayınları, 2018.
• Bedir, Mürteza. “Hanefî Mezhebinin Abbâsî Bağdat’ında Yükselişi ve Zayıflaması”. In İslam Medeniyetinde Bağdat (Medînetü’s-Selâm): Uluslararası Sempozyum. 1/621-632. Istanbul: MÜİF Vakfı yayınları 2008.
• Bedir, Mürteza. “The Ḥanafī View of Siyasa an Sharia Between Idealism and Realism: Al-Hasiri’s Conception of Temporal and Religious Politics”. İslam Tetkikleri Dergisi 10/2, (Sep. 2020). 451-466. https://doi.org/10.26650/iuitd.2020.693785.
• Birsin, Mehmet. “Hanefî Fıkhında Fitne Gerekçesine Dayalı Hükümler ve İstihsan Delili İle İlişkisi”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 22/1, (2011). 55-70.
• Demir, Halis. Devlet Gücünün Sınırlanması: Raşit Halifeler Dönemi. Istanbul: İz Yayıncılık, 2004.
• Duman, Soner - Hoyladı, Adnan. “Hicrî II. Ve III. Asırlarda Yaşayan Hanefî Fakihlerin Resmî Görev Alma Tutumları Açısından Siyasî Otorite İle İlişkileri”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 21/1 (2021). 143-178.
• Efendī, ʿAbdussettār. Medhal-i Fikh. Istanbul: Mahmut Bey Matbaası, 1882.
• Güneş, Hüseyin. “Kutsal Değerlerin Siyasete Alet Edilmesi Bağlamında Abdullah B. Ali İsyanı”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/22 (Aralık 2012), 75-104.
• Jaṣṣāṣ, Abū Bakr. Aḥkām al-qurʾān. Ed. Muḥammad aṣ-Ṣādiq Qamḥāwī. Beyrut: Dār Iḥyāʾ at-Turāṯ al-ʿArabī, 1992. 3 vol.
• Jawziyya, Ibn Qayyim. Iʿlām al-muwaqqiʿīn min rab al-ʿālamīn. Cairo: Maktabat al-Kulliyāt al-Azhariyya, 1968. 4 vol.
• Jurjānī, Sayyid Šarīf. Kitāb at-taʿrīfāt. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya, 1983.
• Juwaynī, ̣Imām al-Ḥaramayn. Ġiyāṯ al-umam fī iltiyāṯ aẓ-ẓulam. Ed. ʿAbd al-ʿAẓīm Maḥmūd ad-Dīb. Jeddah: Dār al-Minhāj, 2011.
• Halm, Heinz Die Ausbreitung der Schafiitischen Rechtsschule von den Anfängen bis zum 8./14. Jahrhundert. Wiesbaden, Dr. Ludwig Reichert, 1974.
• Ibn Khaldun, ʿAbd ar-Raḥmān Ibn Muḥammad. al-Muqaddimah. Beirut, Dār al-Arkam, 2001.
• Karacan, Melek. “Siyâset, Melâmet Ve Şehâdet Döngüsünde Bir Şeyh: İsmâil Mâşûkî”. Sufiyye 15 (Aralık 2023). 139-168
• Kasānī, ʿAlāʾ ad-Dīn. Badāʾiʿ al-ṣanāʾiʿ fī tartīb aš-šarāʾiʿ. Ed. ʿAlī Muḥammad Muʿawwaz & ʿĀdil Aḥmad. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya, 1997. 9 vol.
• Kütük, Şaban. “Ebu’l-Hasen ed-Dîneverî’nin Menâkıbu Ebi Hanîfe Adlı Eserinin Tahkik ve Değerlendirilmesi”. Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi 3/2 (2022), 1-110.
• Marġinānī, Burḥan ad-Dīn. al-Hidāyah šarḥ bidāyat al-mubtadī. Ed. Muḥammad M. Ṭāhir. Cairo: Dār as-Salām, 2000. 2 vol.
• Maqrīzī, Taqīy al-Dīn. al-Mawāʿiẓ wa-l iʿtibār bi-ḏikr al-ḫiṭaṭ wa-l āṯār. Beirut: Dar aṣ-Ṣādir, n.d. 2 vol.
• Māwardī, Abū-l Ḥasan. al-Aḥkām al-sulṭāniyya. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya, 1985.
• Musa, Muhammed Y. Fıkh-ı İslam Tarihi. Istanbul: Arslan Yayınları, 1974.
• Öğüt, Salim. “Ebû Yûsuf”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 10/260-65. Istanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994.
• Qāḍīḫān, Abū l-Maḥāsin Faḫr ad-Dīn: Fatāwā Qāḍīḫān. Cairo: Muḥammad Šāhīn, 1865. 4 vol.
• Saraḫsī, Šams ad-Dīn. Kitāb al-mabsūṭ. Istanbul: Çağrı Yayınları, 1982. 10 vol.
• Sayyid, Riḍwān. „al-Fiqh wa-l fuqahāʾ wa-d dawlah: Ṣirāʿ al-fuqahāʾ alā l-sulṭa wa s-ṣulṭān fī ʿaṣr al-mamlūkī“. Majallat al-Ijtihād 3 (1989).
• Ṭarṣūṣī, Najm ad-Dīn. Tuḥfat al-Turk fī mā yajib an yuʿmal fī al-mulk: taḥqīq wa dirāsa. Ed. Riḍwān as-Sayyid. Beirut: Dār aṭ-Ṭalīʿa (1992).
• Saymarī, Abū ʿAbdallāh Ḥusayn Ibn ʿAlī. Aḫbār Abī Ḥanīfa wa-Aṣḥābih. Beirut: ʿĀlam al-Kutub, 1985.
• Schacht, Joseph. An Introduction to Islamic Law. London: Oxford University Press, 1964.
• Wakīʿ, Muḥammad Ibn Ḫalaf Aḫbār al-quḍāh. Beirut: al-Maktabat at-Tijāriyya al-Kubrā, 1947.
• Winter, Michael. “Inter-Madhhab Competition in Mamlûk Damascus: Al-Tarsûsî’s Counsel for the Turkish Sultans”. Jerusalem Studies in Arabic and Islam 25, (2001). 195-211.
• Yaman, Ahmet. Siyaset ve Fıkıh. Istanbul: İZ Yayıncılık, 2015