Hâss Lafzın Delâleti Çerçevesindeki Tartışmalar Ve Furû Fıkha Yansımaları (Hanefî Ve Şâfî Mezhebi Özelinde)

Yıl 2022, Cilt: 37 Sayı: 37, 31 - 53, 20.05.2022

Salih Güner

Öz

Hâss lafzın delâleti ve beyanı problemi fıkıh usûlünde önemli bir yer teşkil etmektedir. Zira hâss lafzın delâleti ve beyanı hakkında benimsenen usûl, farklı usûl kaidelerine de etki etmekte ve bu da beraberinde usûl ve furû alanında mezhepler arasında görüş farklılığının meydana gelmesine sebep olmaktadır. Hanefî usûl âlimlerine göre hâss lafzın delâleti kat’î olmakla birlikte lafza gelen ziyade nesih kapsamındadır ve Kuran’ın hâss lafzının haber-i vâhid veya kıyas ile beyan edilmesi mümkün değildir. Diğer taraftan Şâfî usûlcülere göre, hâss lafzın delâleti kat’î olmakla birlikte lafza gelen ziyade nesih değil; beyan kapsamındadır ve Kuran’ın hâss lafzının haber-i vâhid ve kıyas ile beyan edilmesi mümkündür. İki mezhep arasındaki bu farklılık, farklı usûl kaidelerinde farklı görüşlerin benimsenmesine neden olmuş ve bu durum furû fıkıhta da kendisini hissettirmiştir. Çalışmamızda, her iki mezhebin hâss lafza bakış açısı incelenecek, bunun akabinde usûl-furû farklılaşmasının sebep ve sonuçları tespit edilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Hâss Lafız, Delâlet, Hüküm, Usûl, Furû.

نقاش حول دلالة اللفظ الخاص وانعكاساته علي فقه الفروع -في المذهبين الحنفي والشافعي

Öz

تحتل مسألة دلالة اللفظ الخاص وبيانها مكانة مهمة في أصول الفقه،لأن الأصول المتبعة في دلالة اللفظ الخاص وبيانه تؤثر في قواعد أصولية مختلفة،وهو ما يتسبب في اختلاف الآراء بين المذاهب في الأصول والفروع،فوفقًا لأصولي الحنفية فإن اللفظ الخاص وإن كانت دلالته قطعية إلا أن الزيادة عليه هي في حكم النسخ، ولا يمكن للخبر الآحاد والقياس بيان اللفظ الخاص في القرآن الكريم،أما أصوليو الشافعية فذهبوا إلى أن اللفظ الخاص قطعي الدلالة وأن الزيادة عليه ليست في حكم النسخ بل هي في حكم البيان، وبالتالي يمكن للخبر الواحد والقياس بيان اللفظ الخاص في القرآن الكريم، وقد ذلك هذا الاختلاف بين المذهبين إلى تبنيهما لآراء مختلفة في قواعد الأصول المختلفة، وهذا الاختلاف يمكن رؤيته كذلك في الفروع الفقهية. في هذا البحث سيتم العمل على دراسة وجهة نظر كلا المذهبين ومن ثم محاولة تحديد أسباب ونتائج الاختلاف في الأصول والفروع.

Anahtar Kelimeler

اللفظ الخاص, دلالة, حكم, اصول, فروع

Discussions Within The Framework Of Has Lafz Dalalat (Signifying) And Its Reflections To Furu Fıqh (Examples Of Hanafi And Shafi Sect)

Öz

The problem of indication and declaration of Has lafz has an important place in Usul- al Fiqh. Because the usûl adopted about indication and declaration of hass lafz also affect different usûl rules and this, in turn, causes a difference of opinion between the sects in the field of both usûl and furû. According to the scholars of Hanafi usûl, the indication of hâss lafz is certain, the excess is within the scope of naskh and it is not possible to declare the hâss lafz of the Qur'an with khabar al-wahid (Single Prophetic Narration) or qiyas. On the other hand, according to scholars of Shafi usul, the indication of hass lafz is certain and the excess is not within the scope of naskh, it is within the scope of declaration and it is possible to declare the hâss lafz of Qur'an with Khabar Al-Wahid or qiyas. This difference between the two sects has led to the adoption of different views in different usûl rules and this situation has also made itself felt in furû fiqh. In our study, the viewpoint of both sects in hâss lafz qill be examined and then the causes and consequences of the usûl-furû differentiation will be tried to be determined.

Anahtar Kelimeler

Hâss Lafız, Dalâlat, Judgment, Usûl, Furû.

Kaynakça

• ʿAbdulʿazîz el-Buḫârî, ʿAlâuddîn ʿAbdulazîz b Aḥmed. Keşfu’l-esrâr Şerḥu Uṣûli’l-Pezdevî. Lübnan: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmiyye, 2. Basım, 2009.
• Abdülkerim Zeydân. el-Vecîz fî usûli'l-fıkh. Beyrût: Müessesetü'r-risâle, 2006.
• Abdülvehâb Abdüsselâm Tavîle. Eseru’l-lüga fî İhtilâfi’l-müçtehidîn, Kâhire: Dâru’s-selâm, 2000.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 8 Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 2. Basım, 1422/2001.
• Cengiz, Mustafa. “Fıkıh Usûlünde Beyan Teorisinin Delâlet Yolları Üzerinde Tatbiki “Has Lafız Özelinde”. Marife 20/2, (Aralık 2020), 511-546.
• Cuveynî, İmâmuʾl-Ḥarameyn. et-Telḫîṣ fî uṣûliʾl-fıḳh. ed. ʿAbdullâh Cevlem en-Nebâli - Beşîr Aḥmed En-ʿAmrî. Beyrut: Daru’l-Beşaʾiri’l-İslamiyye, ts.
• Debûsî, Ebû Zeyd ʿAbdillâh b Muḥammed b ʿÖmer b İsâ. Taḳvîmuʾl-edille. thk. Halil Meyyis. Beyrut: Dâruʾl-Kütübiʾl-ʿİlmiyye, 2. Basım, 2007.
• Ebü’l-Berekât Nesefî, Abdullah b. Ahmed b. Mahmud. Keşfü’l-esrar a’le’l-menâr mea şerhu nûru’l-envâr. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, ts.
• Ebû Yaʿlâ el-Ferrâʾ, Muḥammed b Ḥuseyn b Muḥammed b Ḫalef. el-ʿUddetu fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Aḥmed b ʿAlî el-Mubârekî. b.y.: y.y., 2. Basım, 1990.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019.
• Faḫreddîn er-Râzî, Ebû ʿAbdillâh Muḥammed b. ʿÖmer b. Ḥuseyn. Maḥsûl. ed. Tâhâ Câbir Feyyâż el-ʿAlvânî. Riyaḍ: Müʾessesetüʾr-Risâle, 3. Basım, 1997.
• Gazzâlî, Huccetuʾl-İslâm Ebû Ḥâmid Muḥammed b. Muḥammed. el-Menḫûl min taʿlîkâtiʾl-uṣûl. ed. Muḥammed Ḥasan Heyto. Beyrut: Dâru’l-Fikriʾl-Muʿâṣır, 3. Basım, 1998.
• Gazzâlî, Huccetuʾl-İslâm Ebû Ḥâmid Muḥammed b Muḥammed. Mustaṣfâ fî ʿilmiʾl-uṣûl. thk. Muḥammed ʿAbdusselâm ʿAbduşşâfî. Beyrut: Dâruʾl-Kütübiʾl-ʿİlmiyye, 1993.
• Habbâzî, Celâleddîn Ömer b. Muhammed. el-Muğnî fî usûli’l-fıkh, nşr. Muhammed Mazhar Bekâ. Mekke: Merkezü’l-bahsi’l-ilmî ve ihyâü’t-türâsi’l-İslâmî 1983/1403.
• Ḫaṭîb el-Baġḍâḍî, Ebû Bekir Aḥmed b. ʿAlî b. S̱âbit b. Aḥmed b. Mehdî. el-Faḳīh ve’l-mutefaḳḳih. ed. Ebû ʿAbdurraḥman Âdil b. Yûsuf el-Ġ̇arrâzî. Suudi Arabistan: Dâru İbnuʾl-Cevzî, 2. Basım, 2000.
• el-Hinn, Mustafa Saîd. Eseru'l-ihtilâf fî kavâidi'l-usûliyye fî ihtilâfi'l-fukuhâ. Kâhire: Müessesetü'r-risâle, 1982.
• Ḫüsrev, Molla. Mirkâtü’l-Vusûl. İstanbul: Müallim Neşriyat, 1. Basım, 2019.
• İbn Ḥacer el-ʿAsḳâlânî, Ebû’l-Faḍl Aḥmed b. ʿAlî. ez-Zehru’n-naḍir fî ḥâli’l-Ḫaḍir. ed. Ṣalâhuddîn Maḳbûl Aḥmed. Yeni Delhi: Mecmeʿu’l-Buhûs̱u’l-İslâmiyye, 1988.
• İbn Ḥacer el-ʿAsḳâlânî. Ebû’l-Faḍl Aḥmed b. ʿAli. et-Telhîsu’l-habîr fî tahrîci ehâdisi’râfi’il-kebîr, b.y.; Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, ts.
• İbn Melek, Abdullatif. Şerhu menâri’l-envâr fî usuli’l-fıkh. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2004.
• Ḳarâfî, Ebû ʿAbbâs Şehâbeddîn Aḥmed b. İdrîs. Nefâisu’l-uṣûl fî Şerḥi’l-Maḥṣûl. ed. ʿÂdil Aḥmed ʿAbdulmevcûd ʿAlî Muḥammed Muʿavvaż. b.y.: Mektebetü nizâr Muṣtafâ, ts.
• Kâsânî, Ebû Bekir b. Mesʿûd. Bedâʾiʿu’s-ṣanâʾiʿ fî tertibi’ş-şerâʾiʿ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1986.
• Koca, Ferhat. “Has”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 16/264-267. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Koca, Ferhat, “Mutlak”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/402-405. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Leknevî, Ahmed b. Ebî Saîd b. Abdillâh, Nûru’l-envâr fî şerhi’l-menâr, Karachi: Mektebetü’l-büşrâ, 2011.
• Mâlik, İmâm. el-Muvaṭṭaʾu’l-İmam Mâlik. Beyrut: Dâru İḥyâʾi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî, 1985.
• Muzenî, Ebû İsmâʿîl b. Yaḥyâ. Muḫtaṣaru’l Muzenî. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1990.
• Râzî Ceṣṣâṣ, Ebû Bekr Aḥmed b. ʿAlî. el-Fuṣûl fiʾl-uṣûl. ed. Uceyl Câsim en-Neşemî. Kuveyt: Vizâratüʾl-Evkāfiʾl-Kuveytiyye, 2. Basım, 1994.
• Sâidî, Hamd b. Hamdî. el-Mutlak ve’l-mukayyed. Medine: I’mâdetü’l-bahsi’l-i’lmî, 2003.
• Ṣanʿânî, Keḥlânî Muḥammed b. İsmâʿîl. Sübülü’s-Selâm. b.y.: Dâru’l-Ḥadîs̱, ts.
• Saʿlebî el-Âmidî, Ebûʾl-Hasen Seyfuddîn ʿAlî b. Muḥammed b. Sâlim. el-İhkâm fî uṣûliʾl-aḥkâm. ed. ʿAbdurrezzâḳ Afîfî. Beyrut: el-Mektebuʾl-İslâmî, ts.
• ʿSemerḳandî, Alâuʾd-dîn Ebûbekir Muḥammed b. Aḥmed. Mîzânulʾ-uṣûl fî netâiciʾl-ʿukûl. ed. Muḥammed Zekî ʿAbdilberr. Ḳaṭar: Maṭâbiʿuʾd-Dûhaʾl-hadîs̱e, 1984.
• Seraḫsî, Muḥammed b Aḥmed b Ebî Sehl Şemsuʾl-eimme. Uṣûluʾs-Seraḫsî. thk. Ebû’l-Vefâ el-Efġânî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 3. Basım, 2015.
• Seraḫsî. Muḥammed b Aḥmed b Ebî Sehl Şemsuʾl-eimme, el-Mebsût, ed. M. Cevat Akşit, İstanbul: Gümüşev Yayıncılık, ts.
• Şîrâzî, Cemâluddîn İbrâhim b ʿAlî b Yûsuf Ebû İsḥâḳ. et-Tebṣıra fî uṣûliʾl-fıḳh. thk. Muḥammed Ḥasan Heyto. Şam: Dâru’l-Fikr, 1980.
• Taftâzânî, Saʿdeddîn Mesʿûd b ʿÖmer. Şerḥu’t-telvîḥ ale’t-Tavḍīḥ. b.y.: Mektebetü Ṣubeyḥ Bi Mısr, ts.
• Taḳiyuddîn Subkî, Ebû’l-Hasan ʿAlî b. ʿAbdulkâfî. el-İbhâc fî Şerhi’l Minhâc. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, ts.
• Tirmiẕî, Ebû ʿÎsâ Muḥammed b. ʿÎsâ. Sunen. ed. Beşşar ʿAvvad Maʿrûf. Beyrut: Dâru’l-Ġarbi’l-İslâmî, 1998.
• Türcan, Talip (ed.). Fıkıh Usûlü. Ankara: Grafiker Yayınları, 2019.
• Vehbe Zuhaylî. Usûlü'l-fıkhi'l-İslâmî. Şam: Dâru’l-fikr, 1986.