The Thought of Usūl-i Hamse in Ḥākim al-Jushamī's Tafsīr

Year 2024, , 167 - 193, 30.06.2024

Hüseyin Halil

https://doi.org/10.32955/neu.istem.2024.10.1.08

Abstract

Hijri II. Muʿtazila, which emerged in the 16th century, distinguished itself with the idea of usul-i hamse (five principles) and over time seriously influenced the intellectual world of Islam with works based on this idea. Cüşemi, who was born and raised in the Khorasan/Beyhak region where this idea is widespread, was also greatly influenced by it and became one of its important advocates over time. Cüşemi, who took over the Muʿtazili tradition of commentary shaped by this thought, took care to carry it to the next generations both with the students he educated and the works he compiled. The focus of this methodology that he follows in his commentary is based on defending theoretical principles and completely rejecting opposing thoughts. This method, which focuses especially on defense in religious matters, aims to refute rival discourses with theological arguments and foresees the principles of the Mu'tazila sect as the most accurate understanding of religion. Cüşemi, who followed this method, naturally tried to defend the principles of his own sect at all costs and reject the opposing side while interpreting the verses of the Quran in his commentary called et-Tehẕîb fi't-Tefsîr, and did not hesitate to adopt a confrontational style when necessary. In this context, we can express the purpose of the study as investigating how and with what method Muʿtezile handled the Usûl-i Hamse idea in Cüşemi's commentary and how he defended it against his rivals. In addition, it should be noted that this study is important in terms of deciphering how the understanding of tafsir based on the five principles of Mu'tazila was applied within the systematic tafsir method developed by Cüşemi and how the traditional Mu'tazili tafsir understanding was developed for the first time. In addition, we have determined a method for this study in order to ensure a best understanding of Cüşemi's unique methodology and system. In line with this method, firstly, tabaqat sources were examined and the biography of the commentator was included. Then, the commentary in question was discussed in general terms and evaluated in terms of content and form. Then, the five basic principles were analyzed under separate headings and how Cüşemi handled and evaluated the verses according to the iʿtizālī principle in the relevant heading was explained with examples under each heading. In addition, in order for the findings obtained from the research to be valid in the entire commentary, copies containing the commentary of the entire Quran were selected.

Keywords

Tafsir, Ǧušamî, Muʿtazila, al-Tahḏîb fi al-Tafsîr, Usûl-i hamse.

Hâkim el-Cüşemî'nin Tefsirinde Usûl-i Hamse Düşüncesi

Abstract

Hicri II. asırda ortaya çıkan Muʿtezile, usûl-i hamse (beş esas) düşüncesiyle temayüz etmiş ve zaman içinde bu düşünceye dayalı çalışmalarla İslam’ın entelektüel dünyasını ciddi şekilde etkilemiştir. Bu düşüncenin yaygın olduğu Horasan/Beyhak bölgesinde doğup büyüyen Cüşemî de bu düşünceden önemli ölçüde etkilenmiş ve zamanla onun savunucularından biri haline gelmiştir. Bu düşüncenin şekillendirdiği Muʿtezilî tefsir geleneğini devralan Cüşemî, gerek yetiştirdiği öğrencilerle gerekse de telif ettiği eserlerle onu sonraki nesillere taşımaya özen göstermiştir. O, devraldığı bu güçlü geleneği sadece nakletmekle yetinmemiş aynı zamanda geliştirmiştir. Bu sayede Cüşemî, önceki ve sonraki nesiller arasında adeta bir köprü görevi görmüştür. Diğer bir deyişle Kâdî Abdülcebbâr’la ilk şeklini alan usûl-i hamse düşüncesine dayalı Muʿtezilî tefsir anlayışını “et-Tehẕîb fi’t-Tefsîr” adlı tefsiri ile Cüşemî, daha sistematik ve metodolojik hale getirerek geliştirmiştir. Onun tefsirinde takip ettiği bu metodolojinin odak noktasında iʿtizâlî ilkeleri savunmak, muarız düşünceleri ise tümüyle reddetmek vardır. Özellikle itikadi konularda savunmaya ağırlık veren bu metot rakip söylemleri kelâmî argümanlarla çürütmeyi hedefler ve en doğru din anlayışı olarak Muʿtezile mezhebinin ilkelerini kabul eder. Bu metodu takip eden Cüşemî de doğal olarak et-Tehẕîb fi’t-Tefsîr adlı tefsirinde Kur’ân âyetlerini tefsir ederken mezhebinin ilkelerini her durumda müdafaa etme ve karşı tarafı reddetme gayreti içinde olmuş ve gerektiğinde cedelci bir üslup takınmaktan çekinmemiştir. Bu çerçevede, çalışmamızın amacı, Cüşemi'nin tefsirinde Mu‘tezile’nin Usûl-i Hamse düşüncesini nasıl ve hangi yöntemle ele aldığını ve rakiplerine karşı onu nasıl savunduğunu araştırmaktır. Ayrıca Cüşemî tarafından geliştirilen sistemli tefsir yöntemi içerisinde Mu‘tezile’nin beş esasına dayalı tefsir anlayışının nasıl tatbik edildiğini ve geleneksel Muʿtezilî tefsir anlayışının ilk defa nasıl geliştirildiğinin ortaya konulması bakımından bu çalışmanın önem arz ettiğini de belirtmek gerekir. Öte yandan bu makalede Cüşemî’nin kendine has metodoloji ve sisteminin en iyi şekilde anlaşılmasını sağlamak maksadıyla, ilk olarak tabakât kaynaklarını inceleyerek müfessirin biyografisine yer verdik. Ardından söz konusu tefsiri, genel hatlarıyla ele alarak içerik ve biçim yönünden değerlendirdik. Daha sonra beş temel esası ayrı ayrı başlıklarda analiz ederek her bir başlıkta Cüşemî’nin ilgili başlıkta yer alan iʿtizâlî prensibe göre âyetleri nasıl ele aldığı ve değerlendirdiğini örneklerle açıkladık. Ayrıca araştırmadan elde edilecek bulguların tefsirin tamamında geçerli olması için, Kur’an’ın tamamının tefsirini içeren nüshaları seçtik. İncelediğimiz bu nüshalar neticesinde; Cüşemî’nin ayetlere mezhebi ideoloji ile yaklaşması ve bu ideolojiye karşı muhalefet edenleri sert bir dille eleştirmesinin arkasında Muʿtezilî düşünceyi savunma ve hakim kılma anlayışının olduğu görülmüştür. Bununla birlikte onun tefsiri, yorum itibariyle mezhebinin içinde kalmış ve Muʿtezile’nin kaynaklarından biri olmasının yanında diğer mezheplere de kaynaklık eden bir eser olmuştur.

Keywords

Tefsir, Cüşemî, et-Tehẕîb fi’t-Tefsîr, Muʿtezile, Usûl-i Hamse

References

• Bebek, Adil. “Kebire”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/163-164. İstanbul: TDV Yayınları, 2022.
• Çağlayan, Harun. “Teklif Karşısında Çocukların Dünya ve Ahiretteki Durumu”. Kelam Araştırmaları Dergisi 1/12 (2014), 37-60.
• Çağrıcı, Mustafa. “Emir bi’l-Ma‘rûf Nehiy ani’l-Münker”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/138-141. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Çelebi, İlyas. “el-menzile beyne’l-menzileteyn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/161-162. İstanbul: TDV Yayınları, 2004.
• Çelebi. “Mu‘tezile”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/391-401. İstanbul: TDV Yayınları, 2020.
• Çelebi. “Sıfat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/100-106. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Demirci, Selim. “Kelâmî Bazı İhtilafların Kaynağı Olarak Hadisler”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 50 (2016), 137-161.
• Eroğlu, Muhammed.“Hâkim el-Cüşemî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/185-187. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Fuat Seyyid. Fazlu’l-İʿtizâl ve Tabakâtu’l-Muʿtezile. Beyrut: Dâru’l-Farâbî, 2017.
• Gibb, Hamilton A. R.. Studies on the Civilization of Islam. Princeton: Princeton University Press, 1982.
• Hâkim el-Cüşemî, Ebû Sa‘d el-Muhassin. et-Tehẕîb fî’t-Tefsîr. thk. Abdurrahman b. Süleymân es-Sâlimî. Kahire: Dâru’l-Kutubi’l-Mısriyye, 2019/1440.
• Cüşemî. Ebû Sa‘d el-Muhassin. Uyûnu’l-Mesâil fî’l-Usûl. thk. Ramazan Yıldırım. Kâhire: Dâru’l-İhsân, 2018/1439.
• Hayyât, Ebü’l-Hüseyin. Kitâbü’l-İntiṣâr ve’r-red ʿala ibni’r-Râvendî el-mülḥid. Kahire: Dâru’l-Kutubi’l-Mısriyye, 1925.
• İbn Teymiyye, Takiyyüddin. Mecmûʿatü’r-resâʾil. Beyrut: Lecnetu’t-Turâsi’l-Arabî, 1972.
• İbn Teymiyye. Derʾü teʿâruzi’l-ʿaḳl ve’n-naḳl. Riyad: Câmiatu’l-İslâmiyye, 1991.
• Abdülcebbâr, Kâdî. el-Muġnî fî Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl, Kâhire: Dâru İhyâ-i Turâsi’l-Arabî, 1960.
• Abdülcebbâr. Kâdî. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse. çev. İlyas Çelebi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
• Kâsım, İbrahim. Tabakâtu’z-Zeydiyyeti’l-Kübrâ. Amman: Müessesetu’l-İmâm Zeyd b. Ali el-Sekâfiyye, 2001.
• Kutlu, Sönmez. “va’d ve va‘îd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/414-415. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Madelung, Wilferd. “al-Ḥākim al-D̲j̲us̲h̲amī”. Encyclopaedia of Islam. ed. P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs. 12/340-45, Leiden: Brill, 2004.
• Matürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbu’t-Tevhîd. İskenderiyye: Câmiatu’l-Mısriyye, 1990.
• Mourad, Suleiman. “Towards a Reconstruction of the Muʿtazilī Tradition of Qurʾanic Exegesis: Reading to the Tahdhīb of al-Hākim alJishumī and Its Application”. Aims, Method and Context of Qurʾanic Exegesis. ed. Karen Bauer. 1/101-125 London: Oxford University press, 2013.
• Nesefî, Ebu’l-Muîn. Tebṣıratü’l-edille. thk. Claude Slamé. Şam: Institut Français de Damas, 1993/1414.
• Özler, Mevlüt. “Tevhid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/18-20. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Sâbunî, Nûreddîn. el-Bidâye fî Usûli’d-Dîn. İskenderiyye: Dâru’l-Meârif, 2000.
• Sünbül, Cemal. Muʿtezilî Müfessir Hâkim el-Cüşemî ve et-Tehzîb Fi’t-Tefsîr Adlı Eserinin Tefsir Literatüründeki Yeri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn. Kitâbu’l-Milel ve’n-Niḥal. Kahire: Müessesetü’l-Halebî, 1968.
• Taş, Mahsun. Zemahşerî’de Muʿtezile’nin Beş Temel Esası. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Teftâzânî, Sa‘deddin. Şerḥu’l-Maḳāṣıd. nşr. Abdurrahman Umeyre. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1989/1409.
• Topaloğlu, Bekir. “Hudûs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/304-309. İstanbul: TDV Yayınları, 1998,
• Ünverdi, Veysi. “Mu’tezile’nin İnanç Sistemi; Usûl-i Hamse/Beş İlke ve Arka Planı”. Artuklu Akademi Dergisi 2/4 (2017),1-25.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “fâsık”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/202-205. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Yavuz. “Halku’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/371-375. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Yazıcıoğlu, Mustafa Said. “Fiil”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/59-64. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Yücesoy, Hâyettin. “Mihne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/26-28. İstanbul: TDV Yayınları, 2020.
• Zarzûr, Adnân. el-Ḥâkim el-Cüşemî ve menhecühû fi’t-tefsîr. Dımeşk: Müessesetü’r-Risâle, 1971.