A General Overview of Medical and Pharmaceutical Sciences in the Time of the Ilkhanate

Yıl 2024, Sayı: 63, 1 - 14, 28.03.2024

Özkan Dayı

https://doi.org/10.53568/yyusbed.1383924

Öz

The Near East geography, which entered a new period of change and transformation after the Mongol invasion, entered a different era of development in scientific fields. The scientific situation in this region, which experienced the devastating effects of war, massacres and migration at the beginning of the thirteenth century, began to revive with the Mongols' domination of Asia Minor and the subsequent establishment of the Ilkhanid state, a Mongolian branch state. How the change takes place in the science of medicine and pharmacy in the process constitutes the subject of our study. In this context, it is known that the Mongolian administrations were very interested in medicine and pharmacy throughout the process. Especially during the Ilkhanid period, the physicians among Hâce Nasîrüddîn Tûsî and his assistants, Vizier Sa'dü'd-Devle, Vizier Reşîduddîn Fazlullah and other scholars who grew up during the period caused the development of medicine and pharmacy under the Ilkhanid rule. Again, the hospitals that were rebuilt or reactivated during this period prove that medical science was valued and interested by the Ilkhanid administrators. It is known that institutions providing medical and pharmacy education were established during this period. It is reflected in the source works of the period when research in this field was carried out in the Ilkhanid country and ambassadors were sent to the Indian and Chinese lands outside the Ilkhanid geography to study medicine and pharmacy. Taking this information into consideration in our study, we aim to convey the general situation of medicine and pharmacy during the Ilkhanid period, the medical scholars of the period, the works written in this field, the medical education centers and hospitals of the Ilkhanid country.

Anahtar Kelimeler

Mongols, Ilkhanate, Medicine, Pharmacy, Hospitals, Physicians.

İlhanlılar Zamanında Tıp ve Eczacılık Bilimlerine Genel Bir Bakış

Öz

Moğol istilasından sonra yeni bir değişim ve dönüşüm dönemine giren Ön Asya coğrafyası ilmi alanlarda farklı bir gelişim çağına girmiştir. Bu bölgede on üçüncü yüzyılın başında savaşın, katliamların ve göçün yıkıcı etkisini yaşayan bilimsel durum, Moğolların Ön Asya’ya hâkim olması ve ardından bir Moğol şube devleti olan İlhanlı devletinin tesis edilmesi ile yeniden canlanmaya başlamıştır. Süreç içerisinde tıp ve eczacılık ilminde değişimin nasıl cereyan ettiği çalışmamızın konusunu teşkil etmektedir. Bu bağlamda süreç boyunca Moğol yönetimlerinin tıp ve eczacılık ilmine oldukça ilgili oldukları bilinmektedir. Özellikle İlhanlılar zamanında Hâce Nasîrüddîn Tûsî ve onun yardımcıları arasında bulunan tabipler, Vezir Sa‘dü’d-Devle, Vezir Reşîduddîn Fazlullah ve dönem içerisinde yetişen diğer âlimler İlhanlı tahakkümünde tıp ve eczacılığın gelişmesine sebep olmuşlardır. Yine bu dönemde açıdan veya yeniden faal hale getirilen hastaneler, tıp ilminin İlhanlı yöneticileri nezdinde değer ve ilgi gördüğünü kanıtlamaktadır. Bu dönemde tıp ve eczacılık eğitimi veren kurumların tesis edildiği bilinmektedir. İlhanlı ülkesinde bu alanda araştırmaların yapıldığı, İlhanlı coğrafyasının dışında yer alan Hint ve Çin diyarlarına tıp ve eczacılık incelemeleri için elçilerin gönderildiği dönemin kaynak eserlerine yansımaktadır. Çalışmamızda bu bilgiler dikkate alınarak İlhanlılar zamanında tıp ve eczacılık ilminin genel durumu, dönemin tıp âlimleri, bu alanda yazılan eserleri, İlhanlı ülkesinin tıp eğitim merkezlerini ve hastanelerini aktarmayı amaçlamaktayız.

Anahtar Kelimeler

Moğollar, İlhanlılar, Tıp, Eczacılık, Hastaneler, Tabipler

Teşekkür

İlginiz için teşekkür ederim.

Kaynakça

• Âbâdî, M. N. (1397 hş.). Târîh-i Tıb der Îrân Pes ez İslâm. İntişârât-i Dânişgâh-i Tahrân.
• Abû’l-Farac, G. (1987). Abû’l-Farac Tarihi (Cilt 1-2).. TTK.
• Acıduman, Ahmet. (2010). Dârü’ş-şifalar Bağlamında Kitabeler, Vakıf Kayıtları ve Tıp Tarihi Açısından Önemleri - Anadolu Selçuklu Dârü’ş-şifaları Özelinde. Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası, 63. 9-15
• Âştiyânî, A. İ. (1374 hş.). Târîh-i Mogûl ve Evâyil-i Eyyâm-i Teymûrî (Cilt 1-2). İntişârât-i Nâmek.
• Bağdâdî, İ. B. (1951). Hediyyetu’l-‘Ârîfîn (Cilt 1-2). İstanbul.
• Baron, E. (1351 hş.). Tıb-i İslâmî. Bongâh-i Tercume ve Neşri Kitâb.
• Başar, Zeki. (1971). Harput Maristanı. Dirim Dergisi. 9, İstanbul, 32.
• Benâketî, F. D. (1348 hş.). Târîh-i Benâketî. Tahrân.
• Beyânî, Ş. (1371 hş.). Dîn ve Devlet der ‘Ahd-i Mogûl (Cilt 1-2). Merkez-i Neşr-i Dânişgâhî.
• Beyzâvî, A. Ö. (1382 hş.). Nizâmu’t-Tevârîh. Tahrân.
• Cantay, G. (1992). Anadolu Selçuklu ve Osmanlı Dârü’ş-şifaları. Ankara.
• Ebrû, H. (1317 hş.). Zeyl-i Câmi‘u’t-Tevârîh-i Reşîdî. Tahrân.
• Ebû Usaybia, M. (1965). ‘Uyûnu’l-enbâ’ fî tabakâti’l-etıbbâ. Beyrut.
• Ebû Usaybia, M. (1997). ‘Uyûnu’l-enbâ’ fî tabakâti’l-etıbbâ. Daru’l-Kütübü’l-İlmiyye.
• Eflakî, A.(1986). Menâkıbü’l Ârifîn (Ariflerin Menkıbeleri). 1, Milli Eğitim Basımevi.
• Elgood, C. (1934). Târîh-i Pizeşkî-yi Îrân, İntişârât-i İkbâl.
• Es-Sakkâr, S. ve Bozkurt, N. (2006). Müstansıriyye Medresesi. DİA, 27, Ankara, 121-123.c
• Fuvatî, K. E. (1374 hş.). Mecme‘ul’ Âdâb fî Mu‘cem’ul-Elkâb. (Cilt 1-4). Tahrân.
• Gülşenî, S. ve Gaffârî, E. ve Furûzânî, Z. (1391 hş.). Mekteb-i Pizeşkî Şîrâz ez Al-i Buya tâ Âgâz-i Safevî. Mecelle-i Tıb-i Sonnetî İslâm ve Îrân, 3, 341-350.
• Hândmîr, G. H. (1333 hş.). Habîbu’s-Siyer (Cilt 1-4). Kitâbfurûş-i Hayyâm.
• Hemedânî, R. (1350 hş.). Tenksûknâme yâ Tıb-i Ehl-i Hıtâ. İntişârât-i Dânişgâh-i Tahrân.
• Hemedânî, R. (1358 hş.). Sevânihu’l-Efkâr-i Reşîdî. İntişârât-i Kütübhâne-i Merkezî.
• Hemedânî, R. (1364 hş.). Mekâtib-i Reşîdî. Lahor.
• Hemedânî, R. F. (1356 hş.). Vakıfnâme-i Reb‘i Reşîdî. Tahrân.
• Hemedânî, R. F. (1374 hş.). Câmi‘u’t-Tevârîh. Tahrân.
• Kesik M. (2020). Selçuklularda Sağlık, Sağlık Kurumları ve Tıp Eğitimi. Tarih Dergisi- Turkish Journal of History. 71, İstanbul. 115- 144.
• Kirmânî, N. M. (1328 hş.). Simt-ül ‘Ula lil Hazret-il ‘Ulyâ der Târîh-i Karahitayiyân-i Kirmân. İntişârât-i Esâtîr.
• Kirmânî, N. M. (1338 hş.). Nesâ’imu’l-Ashâr min Letâ’imu’l-Ahbâr der Târîh-i Vuzerâ. İntişârât-i Dânişgâh-i Tahrân.
• Kirmânî, N. M. (1359 hş.). Nesâ’imü’l-Ashâr min Letâ’imü’l-Ahbâr der Târîh-i Vuzerâ. İntişârât-i Dânişgâh-i Tahrân.
• Köker, A. H.(1992). Selçuklu Gevher Nesibe Sultan Tıp Mektebi. Kayseri.
• Kutbî, M. Ş. (1974). Fevâtu’l-Vefeyât (Cilt 1-2). Dâr-i Sâdir.
• Mîrhând, M. H. (1339 hş.). Târîh-i Ravzatu’s-Safâ (Cilt 1-9). Pîrûz.
• Muallim, Cevdet. (1938). Sivas Dârü’ş-şifası Vakfiyesi ve Tercümesi. Vakıflar Dergisi. 1, Cumhuriyet Matbaası. s. 35-38.
• Muhakkik, M. (1374 hş.). Mecmu‘a-i Mutûn ve Makâlât der Târîh ve Ahlâk-i Pizeşkî der İslâm ve Îrân. Surûş.
• Murtazavî, M. Tahkîk-i Derbâre-i Dovre-i Îlhânân-i Îrân. Tahrân.
• Müctehidî, K. (1379 hş.). Medâris-i Dânişgâh-i İslâmî ve Garbî der Kurûn-i Vustâ. İntişârât-i Pejûheşgâh-i ‘Ulûm-i İnsânî.
• Müstevfî, H. K. (1336 hş.). Nuzhet’ul-Kulûb. Donyâ Kitâb.
• Müstevfî, H. K. (1387 hş.). Târîh-i Guzîde. İntişârât-ı Emîr Kebîr.
• Nasr, S. H. (1350 hş.). Mecmu‘a-i Hitâbehâ-yi Tahkîkî Derbâre-i Reşîduddîn Fazlullah Hemedânî. İntişârât-i Dânişgâh-i Tahrân.
• Nefîsî, S. (1363 hş.). Târîh-i Nazm ve Nesr der Îrân ve der Zebân-i Fârsî. İntişârât-i Furûgî.
• Nuveyrî, Ş. M. (1423 h.). Nihâyetu’l-Ereb fî Funûni’l-Edeb. 33. Dâru’l-Kutub.
• Önge, Y. (1962). Çankırı Dârü’ş-şifası. Vakıflar Dergisi. 5. 251-255.
• Özgüdenli, O. G. (2003). Bir İlhânlı Şehir Modeli: Rab‘-i Reşîdî’de Meslekler, Görevliler ve Ücretler. Osmanlı Öncesi İle Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemlerinde Esnaf ve Ekonomi Semineri, Globus Dünya Basımev
• Özgüdenli, O. G. (2008). Reşîdüddîn Fazlullah-i Hemedânî. DİA, 37, 19-21.
• Petruşevsky, I. P. (1344 hş.). Keşâverzî ve Münâsebet-i Erzî der Îrân ‘Ahd-i Mogûl (Cilt 1-2). Tahrân.
• Rezevî, M. M. (1354 hş.). Ahvâl ve Âsâr. İntişârât-i Bunyâd-i Îrân.
• Samur, Tahsin. (1997). Akşehir’deki Türk Mimari Eserleri. İstanbul.
• Semerkandî, K. A. (1372 hş.). Matla‘-i Sa‘adeyn ve Mecma‘-i Bahreyn. Müessese-i Itlâ‘ât ve Tahkîkât-i Ferhengî.
• Sipehsâlâr, F. A. (2011). Mevlânâ ve Etrafındakiler (Sipehsâlâr Risalesi). Pinhan.
• Sunguroğlu, İshak. (1958). Harput Yollarında. 1, İstanbul
• Şerbetçi, A. (2002). Kutbüddîn Şîrâz. DİA, 26, Ankara, 487-489
• Şîrâzî, C. (1364 hş.). Hezâr Mezâr Şeddu’l-İzâr: Mezârât-i Şîrâz. Şîrâz.
• Şîrâzî, Ş. A. F. (1346 hş). Tahrîr-i Târîh-i Vassâf. İntişârât-ı Bonyâd-ı Ferheng-i Îrân.
• Tâcbahş, H. (1375 hş.). Târîh-i Dâmpişeşkî, ve Pizeşkî-yi Îrân (Dovre-yi İslâmî) (Cilt 1-2). Dânişgâh-i Tahrân.
• Ukaylî, S. N. (1337 hş.). Âsâru’l-Vuzerâ. İntişârât-i Dânişgâh-i Tahrân.
• Uslu, R. (1993). Cündişâpûr. DİA, 8, 117-118.
• Ünver, A. S. ( 2014). Selçuk Tababeti. TTK.
• Ünver, A. S. (1972). Anadolu Selçuklularında Sağlık Hizmetleri. TTK.
• Vezîrî Kirmânî, A. A. H. (1352 hş.). Târîh-i Kirmân, İntişârât-i İbn-i Sinâ.
• Yavuz, İ., (2022). Memlukler Döneminde Tıp (2250-1571) (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Hitit Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• Zehebî, A. Ş. A. (1993). Târîhu’l-İslâm ve Vefayâtu’l- Meşâhîri’l-Aʿlâm. 52 . Dâru’l-Kitâbi’l Arabî.
• Zirikli, H. (1969). el-A‘lâm I-(Cilt 1-19). Beyrut.