Cumhuriyetin Kuruluşuna Kadar Türkiye’de Yardım Cemiyetlerinin Sinema Faaliyetleri Ve Kamuoyunda Sinema Algısı (1910-1923)

Yıl 2014, Cilt: 30 Sayı: 88, 1 - 36, 01.03.2014

Feyza Kurnaz Şahin

Öz

Osmanlı Devleti’nde sinema, II. Meşrutiyet döneminden itibaren yaygınlaşmaya başlamış
ve kısa zaman içerisinde popüler kültürün önemli bir parçası haline gelmiştir. Devletin içinde bulunduğu koşullara paralel olarak sinema, ordunun eğitilmesi ve propaganda amaçlı kullanılmıştır. I. Dünya Savaşı ve sonrasında ise bazı yardım cemiyetleri gelir elde etmek için sinema faaliyetlerine yönelmişlerdir. Bu anlamda Müdâfaa-i Milliye Cemiyeti ve Malûlîn-i Guzât
Muâvenet Heyeti, yaptıkları konulu filmlerin gösterimlerinden elde ettikleri gelirlerle toplumsal
yaraları sarmaya çalışmışlardır. Yardım amaçlı başlayan bu faaliyetler Türk sinema tarihinin ilk
örneklerini oluşturmuştur. Makalenin kaleme alınmasındaki temel düşünce sinemanın yukarıda
ifade edilen pragmatik amaçlı kullanımına vurgu yapmaktır. Zira akademik yazında sinema
ile ilgili yapılmış çeşitli araştırmalar bulunmakla birlikte ifade edilen alan tam olarak ortaya
konmamıştır. Çalışmanın diğer bir vurgusu ise anılan cemiyetlerin sinema faaliyetlerinin kamuoyunda bir sinema algısı oluşmasına sağladığı katkıdır.

Anahtar Kelimeler

I. Dünya Savaşı, Yardım Cemiyetleri, Sinema, Müdâfaa-i Milliye Cemiyeti, Malûlîn-i Guzât Muâvenet Heyeti

Charıtıes’ Actıvıtıes Of Cınema In Turkey And Publıc Perceptıon Of Cınema Untıl The Foundatıon Of Turkısh Republıc

Öz

Cinema started to spread since The Second Constitutional Period, and in a short time,
became an important part of popular culture in the Ottoman Empire. In accordance with the
conditions of the country, cinema was used for military training and propaganda purposes. During World War I and the post-war period, some communities turned to cinema activities in order
to generate income. In this sense, The National Defence Society (Müdâfaa-i Milliye Cemiyeti)
and The Disabled Veterans’ Society (Malûlîn-i Guzât Muâvenet Heyeti), tried to heal the wounds
of society via the revenues obtained from film screenings. These activities established to help
society, exemplify the early prototypes of Turkish cinema. This article was written to emphasize
how Turkish cinema had pragmatic functions as mentioned above, during and after World War
I. Although there are several academic studies on cinema, more fully elucidate early Turkish
cinema. The other emphasis of the study is the effect of Charities’ cinema activities on the public
perception of the cinema in Turkey.

Anahtar Kelimeler

World War I, Charities, Cinema, The National Defence Society (Müdâfaa-i Milliye Cemiyeti), The Disabled Veterans Society (Malûlîn-i Guzât Muâvenet Heyeti).

Kaynakça

• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA), (Fon Kodu/Yer Nr.) Nr. 030.0.010/146.43.1; Nr. 030.0.010/146.43.5; Nr. 030.0.010/146.43.3.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Belgeleri 6. Şube DH.EUM.6.ŞB, (Dosya/Gömlek) Nr. 45/9.
• -, Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Belgeleri Muhasebe Kalemi (DH.EUM.MH.), Nr. 204/21.
• -, Dahiliye Nezareti İdare-i Umumiye Ekleri (DH.İ.UM.EK.), Nr. 21/43.
• -, Dahiliye Nezareti Umûr-ı Mahalliye-i Vilâyât Müdüriyeti Belgeleri 6. Şube (DH.UMVM.6.ŞB.), Nr. 125/28.
• -, Dahiliye Nezareti Umûr-ı Mahalliye-i Vilâyât Müdüriyeti Belgeleri (DH.UMVM.) Nr. 113/51.
• -, İradeler Dosya Usulü (İ.DUİT.), Nr. 17/78, s. 1-2; Nr. 116/19.
• -, Meclis-i Vükela Mazbataları (MV) Nr. 253/78.
• Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı (ATASE) Arşivi, İstiklal Harbi Koleksiyonu Kalemi (İSH), Kutu 1730, Gömlek: 155, Belge Nr. 155-1; İSH, Kutu: 1548, Gömlek: 13, Belge Nr. 13-1; İSH, Kutu: 165, Gömlek: 73, Belge Nr. 73-7a; İSH, Kutu: 165, Gömlek: 73, Belge Nr. 73-3: 4.
• Kızılay Arşivi, (Kutu/Belge) Nr. 157/90; Nr. 157/261; Nr. 156/129; Nr. 28/311; Nr. 395/157; Nr. 395/85; Nr. 171/91; Nr. 71/95.
• Düstur, Tertip 2, C. 11, (10 Teşrinievvel 1334-15 Mart 1336), Evkaf Matbaası, İstanbul 1928.
• Takvim-i Vakayi, Devlet-i Aliye-i Osmâniyenin Cerîde-i Resmîyesi, 27
• Teşrinisani 1335//27 Kasım 1919, Nr. 3709.
• TBMM Zabıt Ceridesi, Dvr. 1, C. 5, İçtima senesi 1, 96. İçt., (9.11.1336).
• TBMM Zabıt Ceridesi, Dvr. 1, C. 11, İçtima senesi 2, 48. İçt., (9.7.1337).
• Cevdet Reşid, “Sinema Hakkında Notlar I”, Yarın, 1 Kanunuevvel 1337/1 Aralık 1921, Nr. 8, s. 12.
• Ertuğrul M., “Memlekette Sinema Hayatı”, Temaşa, 15 Ağustos 1334/15 Ağustos 1918, Nr. 6, s. 7.
• G. A. (Galip Arcan), “Mürebbiye Filmi”, Temaşa, 1 Haziran 1335/1 Haziran 1919, Nr. 17, s. 1-2. İkdam, 9 Nisan 1331/22 Nisan 1915, Nr. 6528, s. 4.
• K. R., “Temaşa Musahabesi”, Temaşa, 1 Kanunusani 1336/1 Ocak 1920, Nr. 18, s. 2-6.
• Kemal Emin, “Bizde Sinemacılık”, Temaşa, 1 Nisan 1335/1 Nisan 1919, Nr. 15, s. 1-2.
• “Müdâfaa-i Milliye Cemiyeti Merkez-i Umumisi, Temaşa Gazetesine”, Temaşa, 17 Teşrinievvel 1334/17 Ekim 1918, Nr.10, ön kapak b yüzü. Sabah, 4 Teşrinisani 1333/4 Kasım 1917, Nr. 10047, s. 2.
• -, 6 Teşrinisani 1333/6 Kasım 1917, Nr. 10049, s. 1. Araştırma ve İnceleme Eserleri
• AKÇURA, Gökhan, Aile Boyu Sinema, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1995.
• AYDIN, Hakan, “Sinemanın Taşrada Gelişim Süreci: Konya’da İlk Sinemalar ve Gösterilen Filmler (1910–1950)”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S: 19, 2008, s. 61-74.
• ÇELİKTEMEL-Thomen, Özde, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Sinema ve Propaganda (1908-1922)”, Online International Journal of Communication Studies, Vol.2, June 2010, s. 1-17. (http://www.kurgu.anadolu.edu.tr/ 03.12.2012).
• EVREN, Burçak, “Türk Sinemasındaki İlk Sansür Ya Da Abdülhamid ve Sinema”, Türk Sinemasında Sansür, Kitle Yayıncılık, Ankara 2000, s. 135-139. , Eski İstanbul Sinemaları: Düş Şatoları, Milliyet Yayınları, İstanbul 1998.
• ODABAŞ, Battal, “Türk Sinemasının Kuruluşunda Ordunun Rolü, Belge(sel) Film ve Kurtuluş Savaşı Filmleri”, İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, S: 24, 2006, s. 205-212.
• ÖZÇELİK, Selahittin, Donanma-yı Osmanî Muâvenet-i Milliye Cemiyeti, TTK Yayını, Ankara 2000.
• ÖZÖN, Nijat, Türk Sineması Kronolojisi (1895–1966), Bilgi Yayınevi, Ankara 1968.
• , Türk Sineması Tarihi 1896-1960, Doruk Yayınları, 3. Baskı, İstanbul 2010.
• POLAT, Nâzım H., Müdâfaa-i Milliye Cemiyeti, Kültür Bakanlığı Yayını, Ankara 1991.
• SCOGNAMILLO, Giovanni, Türk Sinema Tarihi, Kabalcı Yayınevi, 2. Baskı, İstanbul 2003.
• TOLGAY, Ahmet, Sinema Albenisi, Beyaz Perde Üstüne Yazılar, MeralTekin Birinci Vakfı Yayını: 2, Lefkoşa 1996.
• TUNCA, Elif, “Sinemamızın Umutlu Tarihi”, Türk Sinemamızda Yerli Arayışlar, Editör, Abdurrahman Şen, TC Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 2010, s. 13-32.
• YILMAZOK, Levent, “Türk Sinemasının Ulusal Karakterini Etkileyen Öğeler ve Seyirci Sinema İlişkisi”, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2007.