Cumhuriyet’in İlk Yıllarındaki İnhisar Uygulamalarına Bir Örnek: Kibrit İnhisarı (1924-1943)

Yıl 2021, Cilt: 37 Sayı: 103, 179 - 216, 01.05.2021

Ayşe Eryaman

https://doi.org/10.33419/aamd.927037

Cited By: 1

Öz

Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin ilk yıllarında ekonomik koşulların gereği kibrit inhisar altına alınan ürünler arasında yer almıştır. Türkiye’de kibritin inhisar altına alınması 1924 senesi Muvazene-i Umumiye Kanunu (Bütçe Kanunu) ile bütçeye yeni gelir kaynaklarının sağlanması amacıyla gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmada Cumhuriyet’in ilk yıllarının ekonomik şartlarının bir gereği olarak benimsenen inhisar uygulamaları içinde kibrit inhisarı, devletin resmî kaynakları ve dönemin basınına dayalı olarak incelenmeye ve değerlendirilmeye çalışılmıştır. Türkiye Kibrit İnhisarı Türk Anonim Şirketi, Kibrit İnhisarı İşletme İdaresi, Di Amerikan Türkiş İnvestment Korporeşön Şirketi altında olmak üzere üç aşamalı bir süreç içinde geliştiği görülen kibrit inhisarı ile uygulamada bir takım aksaklıklar yaşansa da hem bütçeye yeni gelir kaynakları oluşturulabilmiş hem de ülkede kibrit sanayinin kurulması gerçekleştirilebilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kibrit, İnhisar, Monopol, Ekonomi, Tekel, Sanayi

An Example of Monopoly Applications in the First Years of the Republic: Match Monopoly (1924-1943)

Öz

Match was among the items taken under monopoly due to the economic conditions in the first years of the Republic of Turkey. The match in Turkey was monopolized with the 1924 Budget Law to provide new sources of income for the budget. In this study, match monopoly, which is among the monopoly practices adopted as a requirement of the economic conditions of the first years of the Republic, was tried to be examined and evaluated based on the official sources of the state and the press of the period. Although there were some problems in practice, new revenue streams for the budget were created and the match industry in the country was established with the match monopoly, which seems to have developed in a three-stage process as Turkey Match Monopoly Turkish Incorporated Company, Match Monopoly Business Administration, Di American Turkish Investment Corporation Company.

Anahtar Kelimeler

Match, Monopoly, Economy, Industry

Kaynakça

• “1 Temmuz 1935’ten Başlayarak Yeni Kibrit Fiyatları”, Zaman, 26 Haziran 1935.
• “1 Temmuz 1935’ten Başlayarak Yeni Kibrit Fiyatları”, Zaman, 27 Haziran 1935.
• “20 Milyonluk Bir İstikraz Teklifi”, Cumhuriyet, 29 Nisan 1930.
• Ardıyok, Şahin, Doğal Tekeller ve Düzenleyici Kurumlar, Türkiye İçin Düzenleyici Kurum Modeli, Rekabet Kurumu, Ankara 2002.
• Arol, F. Hasan, “Türkiye’de Kibrit Sanayiinin Gelişimi Işığında İktisadi Siyaset ve Düşüncenin Dönüşümü”, Türklük Araştırmaları Dergisi, S 16, 2004, s.97-170.
• Avcıoğlu, Doğan, Türkiye’nin Düzeni (Dün-Bugün-Yarın), Bilgi Yayınevi, Ankara 1969.
• “Bilumum Kibrit ve Esnaf Tüccarının Nazarı Dikkatine”, Cumhuriyet, 10 Kânunuevvel 1924.
• “Bir Alman Grubu İstikraz Teklif Ediyor”, Cumhuriyet, 7 Mart 1930.
• Boratav, Korkut, Türkiye İktisat Tarihi 1908-1985, Gerçek Yayınevi, İstanbul 1998.
• Boztemur, Recep, “Özel Girişimciliğin Gelişiminde Devletin Rolü: İş Bankası Örneği”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, C 18, S 29, 1996, ss.63-79.
• Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi 1923-1978, Akbank Kültür Yayını, İstanbul 1980.
• “Çakmak ve Çakmak Taşı Niçin Satılmıyor?”, Cumhuriyet, 27 Nisan 1934.
• Çavdar, Tevfik, Türkiye Ekonomisinin Tarihi 1900-1960, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara 2003.
• Demirbilek, Sinan, “Tek Parti Döneminde İnhisarlar (1923-1946)”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, C 12, S 24, 2012, s.203-232.
• Deniz, Önder, İmamoğlu, Hüseyin Vehbi, “Sinop Kibrit Fabrikası”, Karabük Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Özel Sayı 2, 2016, ss.99-110.
• Develioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, 21. Baskı, Aydın Kitabevi, Ankara 2004.
• Dinler, Zeynel, İktisada Giriş, 20. Baskı, Ekin Kitabevi, Bursa 2014.
• Doğruel, Fatma, Doğruel, A. Suut, Osmanlı’dan Günümüze Tekel, Yay. Haz. Nihal Boztekin, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul 2000.
• Eldem, Vedat, Harp ve Mütareke Yıllarında Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomisi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1994.
• Ergin, Koray, “İttihat ve Terakki Döneminde Millî İktisat Anlayışı (1913-1918)”, Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C 1, S 1, 2017, ss.114-127.
• Hükûmet-i Cumhuriye ile 8 Kânunuevvel 1924 tarihinde Mün’akıd Kibrit İnhisarı Mukavelenamesi, Türkiye Kibrit İnhisarı Türk Anonim Şirketi, Cumhuriyet Matbaası, İstanbul 1926.
• İktisadi Tetkikat-ı Neşriyat ve Muamelat, Türk Anonim Şirketi, Türk Ticaret Salnamesi, Birinci Sene 1340-1341 Nüshası, Matbaa-i Ebu’lziya, 1340-1341.
• “İnhisarlarda”, Cumhuriyet Gazetesi, 10 Mart 1931.
• “İstanbul Vilayeti Defterdarlığından”, Cumhuriyet, 8 Teşrinievvel 1924.
• “İstikraz Teklifleri”, Cumhuriyet Gazetesi, 5 Mayıs 1930.
• “İsveçliler İle İhtilaf”, Akşam Gazetesi, 30 Nisan 1928.
• Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, Cilt 7, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2011.
• Kaya, Mutlu, Yılmaz, Cevdet, “Sanayide Yer Seçimini Etkileyen Faktörlere Bir Örnek; Türkiye Kibrit İnhisarı ve Sinop Kibrit Fabrikası”, Doğu Coğrafya Dergisi, C 21, S 35, 2016, ss.107-130.
• “Kibrit Fabrikası Hakkında Henüz Karar Verilmedi”, Akşam, 12 Nisan 1928.
• “Kibrit Fabrikası İnşasına Doğru”, Cumhuriyet, 10 Eylül 1925.
• “Kibrit Fabrikası Sinop’ta Yapılacak ”, Cumhuriyet, 2 Mayıs 1930.
• “Kibrit Fabrikası”, Akşam Gazetesi, 1 Ekim 1927.
• “Kibrit Fabrikası”, Akşam Gazetesi, 8 Nisan 1928.
• “Kibrit Fabrikası”, Cumhuriyet Gazetesi, 2 Mart 1930.
• “Kibrit Fabrikası”, Cumhuriyet Gazetesi, 27 Nisan 1930.
• “Kibrit Fabrikası”, Cumhuriyet Gazetesi, 30 Mayıs 1931.
• “Kibrit Fabrikası”, Hâkimiyet-i Milliye, 19 Şubat 1926.
• “Kibrit Fiyatları Ucuzlamalıdır”, Cumhuriyet, 7 Kânunusani 1934.
• “Kibrit Fiyatları”, Cumhuriyet Gazetesi, 13 Mart 1934.
• “Kibrit Fiyatları”, Cumhuriyet Gazetesi, 19 Şubat 1934.
• “Kibrit Fiyatları”, Zaman Gazetesi, 22 Haziran 1935.
• “Kibrit İnhisarı İçin Fiyat”, Akşam Gazetesi, 10 Mayıs 1924.
• “Kibrit İnhisarı İçin Hazırlıklar”, Cumhuriyet, 23 Haziran 1924.
• “Kibrit İnhisarı Meselesi”, Hâkimiyet-i Milliye, 26 Mayıs 1924.
• “Kibrit İnhisarı Meselesi”, Hâkimiyet-i Milliye, 23 Mayıs 1924.
• “Kibrit İnhisarı Münakasası”, Hâkimiyet-i Milliye, 2 Teşrinisani 1924.
• “Kibrit İnhisarı Şeraiti”, Hâkimiyet-i Milliye, 15 Eylül 1924.
• “Kibrit İnhisarı”, Akşam, 24 Haziran 1930.
• “Kibrit İnhisarı”, Cumhuriyet, 1 Nisan 1925.
• “Kibrit İnhisarı”, Cumhuriyet, 25 Eylül 1924.
• “Kibrit İnhisarı”, Cumhuriyet, 29 Ağustos 1924.
• “Kibrit İnhisarı”, Hâkimiyet-i Milliye, 17 Teşrinisani 1924.
• “Kibrit İnhisarını Şahsı Vahide Vermek Doğru mudur?”, Akşam, 15 Teşrinisani 1924.
• “Kibrit İnhisarının Şirkete Verilmemesi Takarrur Etti”, Akşam, 25 Ağustos 1928.
• “Kibrit İşleri Hakkında Tetkikat”, Cumhuriyet, 9 Mart 1930.
• “Kibrit İthaline Müsaade Edilmesi Lazım Gelecek”, Akşam, 22 Ocak 1928.
• “Kibrit Kutularına Vaz Olunacak Etiket Müsabakası”, Cumhuriyet, 2 Haziran 1924.
• “Kibrit Satanlara!”, Hâkimiyet-i Milliye, 10 Kânunuevvel 1924.
• “Kibrit Satışı”, Cumhuriyet, 15 Şubat 1930.
• “Kibrit Satışları Arttı, Lakin Sosyete Küçük Kutuları Kaldırmaya Çalışıyor”, Cumhuriyet, 3 Eylül 1935.
• “Kibrit Şirketi Çakmaklar Yüzünden Çok Zarar Ediyor”, Cumhuriyet, 18 Kasım 1932.
• “Kibrit Şirketi Heyeti Umumiyesi”, Hâkimiyet-i Milliye, 20 Haziran 1928.
• “Kibrit Şirketi Heyeti Umumiyesi”, Hâkimiyet-i Milliye, 21 Haziran 1928.
• “Kibrit Şirketi ile Çıkan İhtilaf Halledildi”, Cumhuriyet, 13 Kasım 1934.
• “Kibrit Şirketi”, Akşam Gazetesi, 25 Nisan 1928.
• “Kibrit Şirketi”, Akşam, 26 Temmuz 1928, s.1
• “Kibrit Şirketine Tebligat”, Akşam, 4 Haziran 1928.
• “Kibrit Şirketinin Vaziyeti Cumartesi Takarrur Edecek”, Akşam, 27 Nisan 1928.
• “Kibrit ve Tütün İnhisarı İşletme Mukavelesi”, Cumhuriyet, 17 Teşrinisani 1924.
• “Kibriti Memlekette Yapacağız”, Cumhuriyet, 10 Mayıs 1926.
• Lozan Barış Konferansı, Tutanaklar-Belgeler, Takım II, Cilt 2, Çev. Seha L. Meray, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara 1973.
• Malul Gaziler Büyük Ticaret Salnamesi, 1928.
• Müderrisoğlu, Alptekin, Kurtuluş Savaşı’nın Mali Kaynakları, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 1990.
• Ökçün, A. Gündüz, “1923 Yılında İzmir’de Toplanan Türkiye İktisat Kongresinde Kabul Edilen Esaslar”, İktisat Tarihi Yazıları, Sermaye Piyasası Kurulu, Ankara 1997, ss.279-315.
• Ökçün, A. Gündüz, “XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında İmalat Sanayii Alanında Verilen Ruhsat ve İmtiyazların Ana Çizgileri”, İktisat Tarihi Yazıları, Sermaye Piyasası Kurulu, Ankara 1997, ss.59-82.
• Ökçün, A. Gündüz, 1920-1930 Yılları Arasında Kurulan Türk Anonim Şirketlerinde Yabancı Sermaye, 2. Baskı, Sermaye Piyasası Kurulu, Ankara 1997.
• Ökçün, A. Gündüz, Osmanlı Sanayii, 1913, 1915 Yılları Sanayi İstatistikî, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara 1970.
• Ökçün, A. Gündüz, Türkiye İktisat Kongresi 1923-İzmir, Haberler-Belgeler-Yorumlar, 4. Baskı, Sermaye Piyasası Kurulu, Ankara 1977.
• Öztel, Muharrem, II. Meşrutiyet Dönemi Osmanlı Maliyesi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2007.
• “Piyasada Çakmak Niçin Yok?”, Cumhuriyet, 20 Mayıs 1934.
• “Reji, Kibrit İnhisarları Meselesi”, Hâkimiyet-i Milliye, 29 Temmuz 1924.
• Resmî Gazete, Sayı: 1212, 10 Haziran 1929.
• Resmî Gazete, Sayı: 1533, 30 Haziran 1930.
• Resmî Gazete, Sayı: 5417, 31 Mayıs 1943.
• “Sinop Fabrikası Yirmi Güne Kadar Faaliyete Geçiyor”, Akşam, 8 Aralık 1927.
• “Sinop Kibrit Fabrikası”, Akşam Gazetesi, 27 Mart 1928.
• “Sinop’ta Yapılacak Kibrit Fabrikası”, Cumhuriyet, 2 Nisan 1926.
• Suvla, Refii Şükrü, “Osmanlı İmparatorluğu’nda ve Türkiye Cumhuriyeti’nde Tütün, Tuz ve İçki İnhisarları Varidatı”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, C 3, 1937, ss.490-495.
• Sükan, Bige, “İmparatorluk’tan Cumhuriyet’e Türkiye’de Yabancı Sermaye Anlayışı”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S 54, 2014, ss.195-222.
• Tekin, Fazıl, Mali Tekeller ve Türkiye’de Tütün Tekeli, İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi Basımevi, Eskişehir 1974.
• Tezel, Yahya S., Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi (1923-1950), 3. Basım, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1994.
• Toprak, Zafer, “İktisat Tarihi”, Türkiye Tarihi 3, Osmanlı Devleti 1600-1908, 10. Basım, Yay. Yön. Sina Akşin, Cem Yayınevi, 2009, s.219-271.
• Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasal Gelişmeler (1876-1938), Kanun-ı Esasi ve Meşrutiyet Dönemi (1876-1918), 3. Baskı, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2009.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Dönem: II, Cilt: 13, Birleşim: 43, 31.1.1925.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Dönem: II, Cilt: 21, Birleşim: 36, 4.1.1926.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Dönem: II, Cilt: 21, Birleşim: 37, 6.1.1926.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Dönem: II, Cilt: 25, Birleşim: 105, 22.5.1926.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Dönem: II, Cilt: 33, Birleşim: 81, 23.6.1927.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Dönem: II, Cilt: 7, Birleşim: 12, 15.3.1924.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Dönem: II, Cilt: 8, Birleşim: 41, 19.4.1924.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Dönem: III, Cilt: 11, Birleşim: 65, 16.5.1929.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Dönem: III, Cilt: 12, Birleşim: 66, 18.5.1929.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Dönem: III, Cilt: 12, Birleşim: 74, 1.6.1929.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Dönem: III, Cilt: 20, Birleşim: 78, 15.6.1930.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Dönem: III, Cilt: 3, Birleşim: 61, 14.4.1928.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Dönem: III, Cilt: 3, Birleşim: 62, 19.4.1928.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Dönem: IV, Cilt: 9, Birleşim: 66, 20.6.1932.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Dönem: VII, Cilt: 2, Birleşim: 25, 21.5.1943.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Dönem: VII, Cilt: 2, Birleşim: 30, 28.5.1943.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Fon: 30-10-0-0, Kutu: 182, Gömlek: 259, Sıra: 4.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Fon: 30-10-0-0, Kutu: 182, Gömlek: 259, Sıra: 9.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Fon: 30-11-1-0, Kutu: 51, Gömlek: 30, Sıra: 4.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Fon: 30-18-1-1, Kutu: 12, Gömlek: 69, Sıra: 15.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Fon: 30-18-1-1, Kutu: 12, Gömlek: 76, Sıra: 16.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Fon: 30-18-1-1, Kutu: 17, Gömlek: 84, Sıra: 2.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Fon: 30-18-1-1, Kutu: 29, Gömlek: 32, Sıra: 3.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Fon: 30-18-1-2, Kutu: 4, Gömlek: 34, Sıra: 20.
• Türkiye Cumhuriyeti Maliye Vekâleti Rüsumat Müdüriyet-i Umumiyesi İstatistik ve Tetkik Müdüriyeti, 1925 Yılı Senesine Mahsus Ticaret-i Hariciye İstatistikî, Devlet Matbaası, İstanbul 1928.
• “Türkiye Kibrit İnhisarı Türk Anonim Şirketinden”, Akşam, 21 Şubat 1925.
• “Türkiye Kibrit İnhisarı Türk Anonim Şirketinden”, Cumhuriyet, 12 Şubat 1925.
• “Türkiye Kibrit İnhisarı Türk Anonim Şirketinden”, Cumhuriyet, 20 Şubat 1925.
• “Umum Kibrit Acentelerine”, Akşam, 24 Eylül 1934.
• “Yarım Milyon Lira -Kibrit Şirketinin Matlubatına Haciz Vaz Edildi”, Akşam, 13 Ağustos 1928.
• Yenal, Oktay, Cumhuriyet’in İktisat Tarihi, Homer Kitabevi, İstanbul 2003.
• “Yeni Kibrit Fabrikası”, Cumhuriyet, 11 Mart 1930.
• “Yeni Kibrit Fabrikası”, Cumhuriyet, 4 Kânunusani 1932.
• “Yeni Kibrit İnhisarı”, Akşam, 28 Haziran 1930.
• “Yerli Kibritler Çıktı”, Cumhuriyet, 9 Nisan 1932.