Türk İstiklal Harbinde Batı Cephesi Tayyare Bölükleri

Yıl 2022, Cilt: 38 Sayı: 105, 55 - 100, 10.05.2022

Fatma Rezzan Ünalp

https://doi.org/10.33419/aamd.1114099

Öz

Millî Mücadele sırasında Batı Cephesi’nde cereyan eden Kütahya-Eskişehir Muharebeleri’nden sonra Türk ordusu tüm birliklerini Mustafa Kemal Paşa’nın emriyle 25 Temmuz 1921’den itibaren Sakarya Nehri’nin doğusunda 100 kilometre genişliğinde bir cephe hattında topladı. Bu emir, kesin sonuç alınabilecek bir meydan muharebesi için verilen stratejik bir karar olsa da ordunun geri çekilmesi kamuoyunda ve Mecliste büyük bir hayal kırıklığı yarattı. Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) bu duruma bir çare olarak 5 Ağustos 1921 tarihinde Başkomutanlık Yasasını kabul ederek “Başkomutanlık” unvanıyla birlikte sorumluluk ve yetkiyi Mustafa Kemal Paşa’ya devretti. Sakarya Meydan Muharebesi’nde yaklaşık 100 kilometre boyunca mevzilenen kara birliklerinden başka harbin başından sonuna kadar Pilot Yüzbaşı Fazıl Bey’in (Şehit Binbaşı) idaresinde Malıköy’de konuşlanan Cephe Tayyare Bölüğü, mevcut iki tayyaresiyle yapmış olduğu uçuşlarda düşmanın yaklaşma/çekilme istikametleri, yığınakları, toplanma bölgeleri konularında elde ettikleri bilgileri cepheye ulaştırarak kara harekâtını yürüten komutan ve birliklere önemli destek sağladığı gibi Yunan kuvvetlerini ateş altına alarak verdirdikleri zayiat ile önemli hizmetlerde bulundular.
Büyük zaferin kazanılmasına kadar olan süreçte kara birliklerinin durumuna göre yer değiştiren Cephe Tayyare Bölüğünün faaliyetleri, Batı Cephesi içinde önemli bir yere sahiptir. Bu makalede; Millî Mücadele sırasında Batı Cephesi’nde kara birliklerine havadan destek veren ve kazanılan büyük zafere önemli etkide bulunan Türk havacılık faaliyetlerinin bilinmeyen yönlerinin ortaya konulması ve kahraman havacılarımızın fedakârlıklarının gün yüzüne çıkarılması amaçlanmıştır. Yaşanan tüm zorluklar, büyük yokluklara rağmen havacıların yurdun kurtuluşu için almış oldukları tedbirler ve gayretleri, başta ATASE Arşivi belgeleri olmak üzere mevcut kaynaklar ışığında değerlendirilerek açıklanmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Batı Cephesi, Fazıl Bey, Kartal Müfrezesi, Millî Mücadele, Tayyare Bölükleri

Western Front Aircraft Squadrons in the Turkish War of Independence

Öz

After the “Battles of Kütahya-Eskişehir”, the Turkish Army gathered all its troops on a 100-kilometer-wide front line to the east of the Sakarya River as of 25 July 1921, for a pitched battle that could have a definitive result by the order of Mustafa Kemal Pasha. Altough this order was a strategic decision for a pitched battle with a decisive result, the withdrawal of the army caused a great morale collapse in the country and in the parliament. The Turkish Grand National Assembly accepted the Commander-in-Chief Law on 5 August 1921 and gave the duty of “Commander-in-Chief” to Mustafa Kemal. During the Sakarya Battle, the Front Aircraft Company deployed in Malıköy under the command of Pilot Captain Fazıl Bey (Martyr Major), the Commander of the Kartal Detachment, from the beginning to the end of the war, provided information on the enemy’s approach/withdrawal directions, concentrations, and assembly areas during the flights it made with its two existing aircraft, provided important support to the commanders and troops carrying out the land operation by transporting them to the front, and provided important services with the casualties they caused by bombing the Greek forces as much as possible during their flights.
The activities of the Front Aircraft Company, which moved according to the situation of the ground troops during the period until the victory, had an important place in the Western Front. In this article; it is aimed to reveal the unknown aspects of Turkish aviation activities, which provided aerial support to the ground troops on the Western Front during the National Struggle and had a significant impact on the great victory, and to reveal the sacrifies of our heroic aviators. It has been tried to be explained in the light of existing sources especially ATASE Archive documents.

Anahtar Kelimeler

Aircraft Divisions, Eagle Detachment, Fazil Bey, National Struggle, Western Front

Kaynakça

• Apak, Rahmi, İstiklal Savaşında Garp Cephesi Nasıl Kuruldu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1990.
• Atatürk, Söylev, Cilt II, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1974.
• Atay, Falih Rıfkı, Çankaya, Doğan Kardeş Basımevi, İstanbul 1969.
• “Birinci İnönü Muharebesi (06-11 Ocak 1921)”, Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Belge, S 127, s.17-44, Genelkurmay ATASE Başkanlığı Yayınları, Ankara Haziran 2011.
• Çalışlar, İzzettin, Org. İzzettin Çalışlar’ın Anılarıyla Gün Gün, Saat Saat İstiklal Harbi’nde Batı Cephesi, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul 2009.
• Çetinkaya, Doğan, “Kurtuluş Savaşı Başında Hava Gücü Oluşturma Çabaları ve İlk Hava Harekât Görevleri”, Türk Hava Kuvvetlerinin 100’üncü Yılı Uluslararası Tarih Sempozyumu, Hava Kuvvetleri Komutanlığı Yayını, Ankara 2013.
• Demirci, Hulkiye, Millî Mücadele’de Yeni Şark ve Yeni Şark’a Göre Batı Cephesi, Atatürk Araştırma Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara 2021.
• Deniz Tuncay, Türk Uçak Üretimi, Ertem Matbaa, 2004.
• Edib, Halide, Türkün Ateşle İmtihanı, 11.Baskı, Atlas Kitapevi, Ankara 1994.
• Erdaş, Sadık, “Büyük Taarruz Öncesi Lojistik Faaliyetler”, Büyük Taarruzun 90. Yılında Uluslararası Millî Mücadele ve Zafer Yolu Sempozyumu, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2014.
• Erikan, Celal, Kurtuluş Savaşı Tarihi, Haz. Rıdvan Akın, İş Bankası Yayınları, İstanbul 2014.
• Fırtına, H.İbrahim, Orgeneral Muzaffer Ergüder’in Havacılık Anıları 1922-1930, Kırmızı Kedi Yayınevi, İstanbul 1990.
• Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Arşivi, K.1461, D.1, F.2-9.
• Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Arşivi, K.1461, D.1, F.2-10.
• Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Arşivi, K.2693, D.50, F.4-22, 25.
• Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Arşivi, K.2684, D.145, F.75.
• Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Arşivi, K.26884, D.26, F.16.
• Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Arşivi, K.747, D.165, F.165-1.
• Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Arşivi, K.2688, D.28, F.1-7.
• Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Arşivi, BDH, K.4616, D.33, F.1-3.
• Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Arşivi, BDH, K.4669, D.H-1, F.1-49.
• Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Arşivi, BDH, K.4669, D.H-3, F.1-60.
• Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Arşivi, K.695, D.63, F.3.
• Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Arşivi, K.1192, D.16, F.1.
• Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Arşivi, K.1110, D.72, F.1.
• Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Arşivi, K.2693, D. 50, F.2-14, 22, 30.
• Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Arşivi, K.2687, D. 21, F.1.
• Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Arşivi, K.2687, D.21, F.1-74.
• Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Arşivi, K.2687, D.21, F.1-64.
• Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Arşivi, K.2687, D.21, F.1-3.
• Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Arşivi, K.2687, D.21, F.1-80.
• Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Arşivi, K.2689, D.33, F.16.
• Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Arşivi, K.2689, D.39, F.7-8.
• Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Arşivi, K.1461, D.1, F.2-14.
• Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Arşivi, K.2690, D.37, F.30-5.
• Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Arşivi, K.2690, D.37, F.40-10, 11.
• Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Arşivi, K.1312, D.14, F.1-31.
• Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Arşivi, K.688, D.28, F.1-18.
• Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Arşivi, K.2689, D.34, F.8.
• Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Arşivi, K.2693, D.52, F.1-28.
• Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Arşivi, K.2690, D.28, F.1-10.
• Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Arşivi, K.2690, D.37, F.7, 8, 12.
• Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Arşivi, K.2690, D.38, F.1-2.
• Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Arşivi, K.2690, D.38, F.1-3, 1-15, 1-10, 1-34.
• Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Arşivi, K.1312, D14, F.1-35.
• Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Arşivi, K.1312, D.14, F.1-37.
• Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Arşivi, K.1312, D.14, F.1-38.
• Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Arşivi, K.2693, D.152 F.1-183.
• Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Arşivi, K.1312, D.14, F.1-39.
• Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Arşivi, K.2693, D.52, F.1-180.
• Harp Tarihi Vesikaları Dergisi (HTVD), S 64, Yıl 17, Vesika No.1439, Genelkurmay Harp Tarihi Dairesi Yayınları, Haziran 1968.
• Hazım, Şakir, “Türk Sistemi Bir Tayyâre ve Tayyâreci Vecihi Bey”, Tayyâre Mecmûası, S 3, 1924.
• Kaymaklı, Hulusi, Havacılık Tarihinde Türkler II, Hava Kuvvetleri Komutanlığı Yayını, Etimesgut-Ankara 2006.
• Kuruluşundan Günümüze Türk Hava Kuvvetleri (Harekât ve Teşkilatlanma Tarihi 1911-1922), Cilt I, Hava Kuvvetleri Komutanlığı Yayını, Ankara 2020.
• Müderrisoğlu, Alptekin, Sakarya, Bilgi Yayınevi, Ankara 2018.
• Okar, Avni, Türkiye’de Tayyarecilik 1910-1924, 4. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2021.
• Özalp, Kazım, Millî Mücadele 1919-1922, Cilt I-II, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2020.
• Sarp, İrfan, Türk Hava Kuvvetlerinin Doğuş Yılları, Pozitif Yayınları, İstanbul 2010.
• Seçer, Turhan, Destanlaşan Çanakkale Deniz Kara Hava Savaşları, Kastaş Yayınları, İstanbul 2005.
• Şehidoğlu, Süreyya Hami, “Kurtuluş Savaşı’nda Bir Vatandaşımızın Uçak Bağışı”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C VIII, S 24, Ankara 1992.
• Tanman, Sıtkı-Mazlum Keyüsk, Türk Havacılık Tarihi İstiklal Harbi 1918-1923, Hava Basımevi, Eskişehir 1953.
• Türk Hava Kuvvetleri Komutanlığı Arşivi, Şehit Binbaşı Fazıl Bey’in Şahsi Subay Dosyası.
• Türk Hava Kuvvetleri Komutanlığı Arşivi, Vecihi Hürkuş Dosyası.
• Türk Hava Kuvvetlerinde Akrotim, Türk Hava Kuvvetleri Komutanlığı Tarihçe Şubesi Yayını, Ankara 1995.
• Türk İstiklâl Harbi II. Cilt Batı Cephesi 6 ncı Kısım II nci Kitap Büyük Taarruz (1-31 Ağustos 1922), Genelkurmay ATASE Başkanlığı Yayınları, Ankara 1995.
• Türk İstiklâl Harbi II. Cilt Batı Cephesi 6 ncı Kısım III üncü Kitap Büyük Taarruzda Takip Harekâtı (31 Ağustos-18 Eylül 1922), Genelkurmay ATASE Başkanlığı Yayınları, Ankara 1995.
• Türsan, Nurettin, Sakarya Meydan Muharebesinde Mustafa Kemal Paşa’nın Askeri Dehası, Harp Akademileri Yayını, İstanbul 1994.
• Ünalp, F.Rezzan, “Turkish Air Campaigns during the Battles of Çanakkale March 1915-January 1916”, Airpower in 20 th Century and Employment Doctrines National Experiences, No. 89, ICMH, Roma 2011.
• Vandemir, Baki, Türk İstiklal Savaşında Sakarya’dan Mudanya’ya, Genelkurmay ATASE Başkanlığı Yayınları, Ankara 2006.
• Yılmaz, Mevlut Uluğtekin, Hv. K.K.lığı Tarihçe Şube Müdürlüğü Arşivi, Havacılığa Hizmeti Geçen Personel, “Erzurumlu Nafiz Kotan-Kurtuluş Savaşında Milletimiz (7.Program)”, 20.06.1985 Tarihli TRT Diyarbakır Radyosu Programı, Klasör Nu.79, s.1, Ankara.
• Yüceer, Saime, “Sakarya Zaferine Giden Yolda Önemli Bir Devrim: Mustafa Kemal Paşa’ya Başkomutan Unvanının Verilmesi”, 90. Yıldönümünde Sakarya Zaferi ve Haymana, Ankara Üniversitesi Yayınları, 2012.