İkinci Dünya Savaşı Yıllarında Türkiye’de Beden Eğitimi ve Spor (1939-1945)

Yıl 2022, Cilt: 38 Sayı: 105, 179 - 224, 10.05.2022

Nadir Yurtoğlu

https://doi.org/10.33419/aamd.1114152

Öz

İkinci Dünya Savaşı’nın gerçekleştiği 1 Eylül 1939 ile 2 Eylül 1945 tarihleri arasında Türkiye’de beden eğitimi ve spor alanında yapılan faaliyetler çalışmanın konusunu ortaya koymaktadır. Makale, İkinci Dünya Savaşı Dönemi’nde beden eğitim ve spor çalışmaları adı altında tek dönem dâhilinde ele alınmıştır. Bu dönem: Beden Terbiyesi Genel Müdürlüğünün (BTGM) faaliyetleri; Ülke içerisinde gerçekleştirilen spor müsabakaları; Yurt dışında iştirak edilen müsabakalar; Halkevleri aracılığıyla spora yapılan yardımlar ve bunlarla ilgili yazışmalar; Spora tahsis edilen alanlar olarak beş alt başlık hâlinde toplanmıştır. Savaş döneminde BTGM’nin icraatları sayısal verilerle tespit edilmiştir. Çalışmanın kaynakçasını, Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi Belgeleri; Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi ve kanunlar dergisi; Cumhurbaşkanlığı Resmî Gazetesi ve dönemin süreli yayınları meydana getirmektedir. Bu dönemde yabancı ülkelerle yapılan müsabakalar sayesinde sporda yaşanan gelişmeler belirlenip gerekli açıklamalarda bulunulmuştur. Çalışmanın neticeleri şunlardır: İkinci Dünya Savaşı yıllarında Türk ekonomisi sıkıntılı bir sürece girmesine rağmen BTGM bütçesine her yıl düzenli ödenekler tahsis edilmesi, sporun geliştirilerek yatırımların yapılması yönünde ilk adımı oluşturmuştur. Akabinde ulusal ve uluslararası düzeyde gerçekleştirilen müsabakalarla halkevleri etkinlikleri sporla ilgili ikinci önemli adımı teşkil etmiştir. Dahası dünyada yaşanan ikinci büyük harbin askerlikle sporu ilişkilendirmenin önünü açması ve sağlam zihin sağlam vücutta bulunur anlayışının ülkede hâkim bir unsur hâline gelmesi, Türkiye’de spor faaliyetlerine önem verilip beden ve ruh sağlığı bakımından sıhhatli gençler yetiştirilmesine önemli ölçüde katkı sağlamıştır.

Anahtar Kelimeler

Atletizm, Balkan Oyunları, Beden Eğitimi ve Spor, Beden Terbiyesi Genel Müdürlüğü, İkinci Dünya Savaşı

Physical Education and Sports in Turkey During World War II (1939-1945)

Öz

This study addresses physical education and sports activities in Turkey during the Second World War (from September 1, 1939 to September 2, 1945). The study focuses on one period under six headings: (1) activities of the General Directorate of Physical Training (GDPT), (2) domestic sporting events, (3) competitions attended abroad, (4) promotion of sports through community centers (halk evleri) and related correspondence, and (5) areas allocated to sports. The activities of the GDPT during the Second World War were numerically analyzed. Data were collected from the Presidency Republican Archive Documents, Memorandum Diary of the Grand National Assembly of Turkey, journal on laws, Official Gazette of the Republic of Turkey, and periodicals published during the Second World War. The study focuses on competitions between Turkey and foreign countries during the war and determines the developments in sports in Turkey and makes explanations about them. The results are as follows: Although the Turkish economy was in dire straits during the Second World War, the GDPT was regularly funded every year, resulting in the development of sports and an increase in investments in sports in Turkey. The second important step towards the development of sports in Turkey was national and international sporting events, activities of community centers. Moreover, World War II led to the linking of military activities with sports, and the understanding of “a sound mind in a sound body” became the dominant discourse in Turkey. Consequently, Turkey attached more and more importance to sports and physical activities and focused on turning the youth into a physically and mentally healthy generation.

Anahtar Kelimeler

Athletics, Balkan Games, General Directorate of Physical Training, Physical Education and Sports, World War II

Kaynakça

• “10. Balkan Oyunları”, Cumhuriyet, 9 Ekim 1939, No: 5536, s.1, 6.
• “11. Balkan Oyunları Dün Muvaffakiyetle Neticelendi”, Vakit, 7 Ekim 1940, No: 8170, s.6.
• “12. Balkan Kongresi”, Tasviri Efkâr, 8 Ekim 1940, No: 4509, s.4.
• “12. Balkan Kongresinin Bugünkü Celsesi Münakaşalı Geçti”, En Son Dakika, 7 Ekim 1940, No: 399, s.1-2.
• 1959 İstatistik Yıllığı, Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü (İGM), Yayın No: 380, Ankara 1959.
• Açık Hava Spor Alanları Krokileri ve İzahı, CHP Genel Sekreterliği, Ankara 1945.
• Akgül, L. Hilal, “Cumhuriyet Dönemi Spor Adamlarından: Burhan Felek”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C 17, S 49, Yıl: 2001, s.203-236.
• “Altı Bölge Sporcuları Adana’da Karşılaşacak”, Türksözü, 19 Eylül 1940, No: 4836, s.2.
• “Ankara’da Mühim Spor Temasları Oldu; Edirne Bölgesi Atıcılıkta Birinciliği Kazandı”, Anadolu, 15 Eylül 1941, No: 8650, s.4.
• “Ankara’daki Maç”, Son Telgraf, 30 Kasım 1941, No: 1699, s.4.
• “Ankara-İstanbul Boks Müsabakaları Dün 19 Mayıs Stadında Yapıldı”, Ulus, 15 Eylül 1941, s.5.
• Aşeni, Ahmet Fetgeri, “Serbest Güreş Bize Avrupa’dan Gelmemiştir”, Türkiye Spor Ansiklopedisi, C 1, S 2, 28 Şubat 1943, s.8-9,31.
• Aşeni, Ahmet Fetgeri, “Türk’ün Öz Malı Bu Spordan İki Usül”, Türkiye Spor Ansiklopedisi, C 1, S 1, 31 Ocak 1943, s.6-7.
• Atabeyoğlu, Cem, “Tanzimat’tan Cumhuriyete Spor”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Haz. Murat Belge, Fahri Aral, C 6, İletişim Yayınları, İstanbul 1985, s.1474-1518.
• “Atatürk Ankara Halkevinde”, Ulus, 10 Mart 1938, s.1.
• Atatürk’ün Sırdaşı Kılıç Ali’nin Anıları, Der. Hulusi Turgut, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 20. Basım, İstanbul 2017.
• “Atletlerimiz Atina’ya Hareket Ettiler”, Son Posta, 30 Eylül 1939, No: 3295, s.9.
• Ayerdem, Ali Hikmet, “Sporun Ehemmiyeti”, Türk Spor Kurumu Dergisi (1936-1938) Seçilmiş Spor Makaleleri, Haz. Suat Karaküçük, Ankara 1992, s.2-6.
• Baba, Nüzhet, “Bir Beden Terbiyesi Enstitüsü Esasları”, Ülkü, C 16, S 92, Ekim 1940, s.123.
• “Balkan Oyunları Bitti”, Tan, 9 Ekim 1939, No: 1806, s.1.
• “Balkan Oyunları”, Akşam, 30 Eylül 1939, No: 7523, s.9.
• “Balkan Oyunları”, Yenigün, 9 Ekim 1939, No: 2300, s.2.
• “Balkan Oyunlarına Atina’da Devam Ediliyor”, Ulus, 9 Ekim 1939, s.5.
• “Balkan Oyunlarında Takımımızın Aldığı Teknik Dereceler”, Tan, 9 Ekim 1939, No: 1806, s.6.
• “Başvekilimizin Değerli Nutku”, Cumhuriyet İzcileri Spor ve Gençlik Mecmuası, S 18, Yıl: 2, 28 Şubat 1941, s.1.
• “Beden Terbiyesi Kanunu Hükümleri Tatbik Ediliyor”, Türkdili, 10 Ekim 1939, No: 2503, s.2.
• “Beden Terbiyesi Mükellefleri Arasında Atıcılık Müsabakaları Dün Poligonda Yapıldı”, Ulus, 15 Eylül 1941, s.5.
• Beden Terbiyesi ve Spor, S 1, Ocak 1939.
• Besim, Ömer, “Güreş Birincilikleri Dün Sona Erdi”, Cumhuriyet, 4 Eylül 1944, No: 7206, s.1-2.
• Beynelmilel Amatör Atletizm Federasyonu El Kitabı, Çev. Burhan Felek, Beden Terbiyesi Genel Müdürlüğü (BTGM), İstanbul 1941.
• Boks, Beden Terbiyesi Genel Müdürlüğü (BTGM), Ulusal Matbaa, Ankara 1942.
• Bunle, Henri, Jimnastik ve Spor Cemiyetleri İstatistiği, Çev. Celal Aybar, İstatistik Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1937.
• “Büyük Önder Ankara Halkevindeki Güreş Müsabakalarına Teşrif Ettiler”, Kurun, 10 Mart 1938, No: 7240-1330, s.1, 10.
• Çağlar, Behçet Kemal, “Memlekette Spor”, Türk Spor Kurumu Dergisi, S 6, Yıl: 3 Ağustos 1936, s.2.
• Çağlar, Behçet Kemal, “Spor Lüks Değil İhtiyaç”, Türk Spor Kurumu Dergisi (1936-1938) Seçilmiş Spor Makaleleri, Haz. Suat Karaküçük, Ankara 1992, s.63.
• “Dünkü Müsabakalar”, Son Telgraf, 15 Eylül 1940, Sayı: 1268, s.2.
• “Eminönü Halkevinde Yeniden İnşaata Başlandı”, Akşam, 9 Ekim 1939, No: 7532, s.4.
• Even, Salih, “Ankara’nın Kapalı Salon Derdi”, Tam Spor, S 7, Yıl: 1, 2 Ocak 1950, s.6.
• Germen, Merih, “Kapalı Saha Derdi”, Tam Spor, S 2, Yıl: 1, 28 Kasım 1949, s.6.
• Güven, Özbay, “Atatürk ve Güreş”, Erdem Atatürk Kültür Merkezi Dergisi, C 6, S 18, Yıl: 1990, s.625-658.
• Hassan, Nevin, “Hakikatin Tecellisi”, Haber, 19 Eylül 1940, No: 3084, s.6.
• http://www.balkanpazar.org/spor_2.asp, Erişim Tarihi: 21.12.2020.
• https://www.birgun.net/haber/spor-tarihinin-karanlik-yillari-298702, Erişim Tarihi: 29.06.2020.
• https://www.ntv.com.tr/spor/ikinci-dunya-savasi-ve-spor,zb9YM805b 0SfN5CfF0OaQw, Erişim Tarihi: 29.06.2020.
• İnan, Afet, Mustafa Kemal Atatürk’ten Yazdıklarım, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1981.
• “İngiliz Takımı 1-0 Gençlerbirliği’ni Yendi”, Bugün, 30 Kasım 1941, No: 384, s.1.
• “İstanbul Bölgesi 1942-1943 Programından Atıcılık, Atletizm, Bisiklet, Boks, Dağcılık, Eskrim, Futbol, Güreş, Su Sporları”, Türkiye Spor Ansiklopedisi, C 1, S 3, 31 Mart 1943, s.16, 32.
• İzci, Muzaffer, “İzcilik Ne Demektir ve Bizde İzcilik-II”, Cumhuriyet İzcileri Spor ve Gençlik Mecmuası, S 9, Yıl: 18 Mayıs 1940, s.5-6.
• İzci, Muzaffer, “İzcilik Ne Demektir ve Bizdeki İzcilik-II”, Cumhuriyet İzcileri Spor ve Gençlik Mecmuası, S 5, Yıl: 15 Ocak 1940, s.5-6.
• Jimnastik Salonları Tesis ve Teçhizi İçin Rehber, Beden Terbiyesi Genel Müdürlüğü (BTGM), Ankara 1940.
• Kafesoğlu, İbrahim, Türk Millî Kültürü, Ötüken Yayınları, 16. Basım, İstanbul 1998.
• Karslı, Ferit, “Saha Meselesini Halletmeye Mecburuz”, Tam Spor, S 4, Yıl: 1, 12 Aralık 1949, s.2.
• Kemal, M., “Atletlerimiz En Yüksek Dereceyi Aldılar”, Vatan, 7 Ekim 1940, No: 50, s.2.
• “Kızıltepe Kaymakam Vekili”, Ulus Sesi, 13 Eylül 1939, No: 1325, s.2.
• Koru, Şevki, “Atletizm: Mukavemet Koşuları”, Türkiye Spor Ansiklopedisi, C 1, S 4, 30 Nisan 1943, s.9.
• Köy Spor Sahaları Hakkında Öğütler, Çev. Süleyman Fehmi, Türk Spor Kurumu Yayınları, Ankara 1938.
• “Millî Atletlerimiz Yunanistan’a Gittiler”, Yeni Sabah, 30 Eylül 1939, No: 508, s.2.
• Modern Atletizm, Atletizm Federasyonu, Devlet Matbaası, İstanbul 1935.
• Moran, Naili, “1950 Atletizmi”, Tam Spor, S 1, Yıl: 1, 21 Kasım 1948, s.7.
• Ökakman, Haydar, “Ankara’nın Saha Derdi ile Kulüp Adedi”, Tam Spor, S 9, Yıl: 1, 16 Ocak 1950, s.6-7.
• “Profesyonel Tenis Maçları”, Cumhuriyet, 4 Ağustos 1945, No: 7530, s.2
• Resmî Gazete, Sayı: 2433, 21 Haziran 1933.
• Resmî Gazete, Sayı: 3959, 14 Temmuz 1938.
• Resmî Gazete, Sayı: 3961, 16 Temmuz 1938.
• Resmî Gazete, Sayı: 406, 28 Haziran 1926.
• Resmî Gazete, Sayı: 4825, 4 Haziran 1941.
• Resmî Gazete, Sayı: 5122, 3 Haziran 1942.
• “Safra Köyünde Bir Spor Kulübü Açıldı”, Vakit, 7 Ekim 1940, No: 8170, s.6.
• San, Haluk, “Galatasaray Kulübü Nasıl Kuruldu?-1”, Türkiye Spor Ansiklopedisi, C 1, S 1, 31 Ocak 1943, s.23.
• San, Haluk, “Galatasaray Kulübü Nasıl Kuruldu?-2”, Türkiye Spor Ansiklopedisi, C.1, S 2, 28 Şubat 1943, s.23.
• San, Haluk, Olimpiyatlarda Türk Sporcuları, Hürriyet Ofset Matbaacılık ve Gazetecilik Yayınları, Ankara 1988.
• San, Haluk, Türk Spor Tarihinde Atatürk, Toplumsal Dönüşüm Yayınları, İstanbul 1999.
• Sel, Niyazi, “Ankara’nın Saha Derdi”, Tam Spor, S 8, Yıl: 1, 9 Ocak 1950, s.2.
• Spor İstatistikleri 2002, Devlet İstatistik Enstitüsü (DİE), Yayın No: 2915, Ankara 2004.
• Spor İstatistikleri 2007, Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), Yayın No: 3182, Ankara 2008.
• Spor Kulüpleri İstatistikleri 1997, Devlet İstatistik Enstitüsü (DİE), Yayın No: 2503, Ankara 2001.
• Sporcu İstatistikleri 1983-1984, Devlet İstatistik Enstitüsü (DİE), Yayın No: 1223, Ankara 1986.
• Sporcu İstatistikleri 1992-1993, Devlet İstatistik Enstitüsü (DİE), Yayın No: 1892, Ankara 1996.
• Sporcu İstatistikleri 1997-1998, Devlet İstatistik Enstitüsü (DİE), Yayın No: 2502, Ankara 2001.
• “Su Sporlarına Layık Olduğu Ehemmiyeti Niçin Vermiyoruz”, Türkiye Spor Ansiklopedisi, C 1, S 1, 31 Ocak 1943, s.11, 31.
• Şefik, Eşref, “Bizde İlk Müsabakayı Kim Yaptı”, Türkiye Spor Ansiklopedisi, C 1, S 1, 31 Ocak 1943, s.8-17.
• Şefik, Eşref, “Tarih Sahifelerinde Futbol”, Türkiye Spor Ansiklopedisi, C 1, S 3, 31 Mart 1943, s.5-6, 32.
• Taşçı, Tevfik, “Bizde Tenis”, Türkiye Spor Ansiklopedisi, C 1, S 1, 31 Ocak 1943, s.9, 25.
• Tekil, Firüzan, “Spor Dünyasında Atletizmin Varlığı”, Türkiye Spor Ansiklopedisi, C 1, S 2, 28 Şubat 1943, s.16-17, 26.
• Tezcan, Şazi, “Su Sporlarına Layık Olduğu Ehemmiyeti Niçin Vermiyoruz”, Türkiye Spor Ansiklopedisi, C 1, S 1, 31 Ocak 1943, s.11, 31.
• Tezcan, Şazi, “Türkiye Yüzme Birincilikleri”, Akşam, 19 Eylül 1942, No: 8591, s.2.
• Tokatlıoğlu, Ali Emrah, Biyopolitika Kavramı Çerçevesinde 1938 Beden Terbiyesi Kanunu, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2020.
• Turan, Şerafettin, Mustafa Kemal Atatürk, Bilgi Yayınevi, Ankara 2008.
• “Türk Atletlerinin Kazandığı Büyük Zafer”, Yeni Sabah, 7 Ekim 1940, No: 876, s.1, 4.
• Türkdoğan, Semih, “Sürat Koşuları İçerisinde İstirahat”, Türkiye Spor Ansiklopedisi, C 1, S 12, Aralık 1943, s.23.
• “Türkiye Atletizm Birincilikleri Güzel Oldu”, Hakikat, 15 Eylül 1940, No: 57, s.4.
• “Türkiye Atletizm Birincilikleri”, Yeni Sabah, 15 Eylül 1940, No: 854, s.2.
• “Türkiye Atletizm ve Denizcilik Şampiyonası Başladı”, İkdam Sabah Postası, 15 Eylül 1940, No: 398, s.3.
• “Türkiye Birinciliğini İstanbul Takımı Kazandı”, Cumhuriyet İzcileri Spor ve Gençlik Mecmuası, S 23, Yıl: 2, 31 Temmuz 1941, s.5.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Kanunlar Dergisi, Dönem: 2, C 4, 29.05.1926.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Kanunlar Dergisi, Dönem: 4, C 12, 10.06.1933.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Kanunlar Dergisi, Dönem: 5, C 18, 29.06.1938.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Kanunlar Dergisi, Dönem: 6, C 22, 30.05.1941.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Kanunlar Dergisi, Dönem: 6, C 23, 29.05.1942.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Kanunlar Dergisi, Dönem; 5, C 18, 28.06.1938.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, 1940 Beden Terbiyesi Genel Direktörlüğü Bütçesi, Dönem: 6, Toplantı: 1, C 12, 01.06.1940.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Dönem: 6, Toplantı: Fevkalade, C 2, 21. Birleşim, 30.05.1939.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Dönem: 7, Toplantı: Fevkalade, C 2, 20. Birleşim, 07.05.1943.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Dönem: 7, Toplantı: 1, C 10, 52. Birleşim, 05.05.1944.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Masraf Bütçeleri, Dönem: 6, Toplantı: F, C 2, 22.05.1939.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Masraf Bütçeleri, Dönem: 6, Toplantı: 2, C 18, 26.06.1941.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Masraf Bütçeleri, Dönem: 6, Toplantı: 3, C 25, 25.05.1942.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 30-18-1-2/ 86-17-9.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 30-10-0-0/ 145-37-19.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 490-1-0-0/ 1095-2-4.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 30-18-1-2/ 87-42-11.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 30-18-1-2/ 88-89-19.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 490-1-0-0/ 1099-16-1.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 30-10-0-0/ 145-38-8.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 30-10-0-0/ 145-38-12.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 30-10-0-0/ 229-540-10.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 30-18-1-2/ 92-97-2.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 490-1-0-0/ 1099-16-2.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 490-1-0-0/ 1126-112-2.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 490-1-0-0/ 5-24-1.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 490-1-0-0/ 1300-320-2.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 490-1-0-0/ 1330-416-1.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 490-1-0-0/ 1478-33-1.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 490-1-0-0/ 1121-90-1.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 490-1-0-0/ 1099-18-1.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 490-1-0-0/ 1110-53-1.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 490-1-0-0/ 1100-19-1.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 30-10-0-0/ 175-207-2.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 30-10-0-0/ 190-304-18.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 490-1-0-0/ 1112-61-1.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 490-1-0-0/ 1120-85-3.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 30-18-1-2/ 97-112-12.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 30-10-0-0/ 145-40-14.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 30-10-0-0/ 145-40-15.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 30-18-1-2/ 98-48-10.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 490-1-0-0/ 998-855-2.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 490-1-0-0/ 1003-873-2.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 490-1-0-0/ 1123-99-2.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 490-1-0-0/ 997-853-2.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 490-1-0-0/ 1300-318-4.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 490-1-0-0/ 1115-69-1.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 490-1-0-0/ 1100-20-1.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 30-18-1-2/ 102-64-9.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 490-1-0-0/ 1358-510-1.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 490-1-0-0/ 1001-867-1.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 490-1-0-0/ 5-25-9.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 490-1-0-0/ 1115-70-1.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 30-18-1-2/ 107-93-16.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 490-1-0-0/ 1100-21-1.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 490-1-0-0/ 5-26-19.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 30-18-1-2/ 108-36-4.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 490-1-0-0/ 5-27-2.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 490-1-0-0/ 1115-69-2.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 490-1-0-0/ 1126-110-2.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 490-1-0-0/ 5-27-26.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 490-1-0-0/ 1113-64-1.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 490-1-0-0/ 1119-83-2.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 490-1-0-0/ 1125-108-3.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 490-1-0-0/ 1306-337-1.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 490-1-0-0/ 1302-326-4.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 490-1-0-0/ 1310-348-2.
• Türkmen, Mutlu, Siyasal Toplumsallaşma Aracı Olarak Beden Eğitimi ve Spor; İşçi Sporları ve Türkiye’deki Etkileri (1923-1938), Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2012.
• Uzel, Hakkı, “Üşengenler, Günleri Oturmakla Geçenler”, Milliyet, 18 Nisan 1936, No: 3299, s.4.
• Yen, Ali Sami, “Futbolda İlk Adımı Nasıl Attık”, Türkiye Spor Ansiklopedisi, C 1, S 1, 31 Ocak 1943, s.2-3, 28.
• “Yeni Futbol Müsabaka Talimatnamesi Hazırlandı”, Ulus, 16 Eylül 1941, s.5.
• Yıldız, Doğan, Türk Spor Tarihi, Eko Matbaası, İstanbul 1979.
• Yurtoğlu, Nadir, “Atatürk Dönemi’nde Türkiye’de Spor Politikası (1922-1938)”, Sporda Finansal, Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar, Nobel Yayınları, Ankara 2020.
• Yurtoğlu, Nadir, “II. Dünya Savaşı Döneminde Türk Sporunun Önemli Bir Kuruluşu: Beden Terbiyesi Genel Müdürlüğü (1939-1945)”, Journal of History School, S 49, Yıl: Aralık 2020, s.4245-4278.