Cumhuriyet Dönemi Arkeoloji Politikaları ve Bir Cumhuriyet Aydını Ekrem Akurgal

Yıl 2024, Cilt: 40 Sayı: 109, 113 - 134, 14.05.2024

Erdal Polat

https://doi.org/10.33419/aamd.1480114

Öz

Türkiye Cumhuriyet’inin kuruluşunun ardından Mustafa Kemal Atatürk, yeni bir devlet/yeni bir uygarlık projesi kapsamında birçok alanda bir dizi yenilik gerçekleştirmeyi ve “Bilim Cumhuriyeti” kurmayı amaçlamıştır. Bu amaç doğrultusunda atılan her bir adımda “bilim, millî egemenlik, millî irade” gibi esaslar yer almıştır. Bilim Cumhuriyeti’nin esasları arkeolojiye de sirayet etmiş, hem Cumhuriyet’in bilim politikaları hem de cumhuriyetçilik ilkesinin esasları neticesinde arkeoloji alanında eğitimden uygulamaya kadar bir dizi yenilik gerçekleşmiştir. Bu dönemde söz konusu yenilikler hem 1930’lu yıllarda kurulan Türk Tarih Kurumu, Türk Arkeoloji Enstitüsü, Dil ve Tarih, Coğrafya Fakültesi gibi kurumlarla hem de uzmanlar aracılığıyla gerçekleşmiştir. Bilim dünyasında Batı’dan yararlanma fikri arkeoloji alanında da fark edilmiş ve bu alanda yetişecek uzmanların yurt dışında eğitim alması devlet tarafından gerekli görülmüştür. Bu dönemde yurt dışına gönderilen öğrenciler arasında çalışmanın konusu olan Ekrem Akurgal da yer almıştır.
Bilindiği üzere 1911-2002 yılları arasında yaşamış olan Akurgal, Türkiye Cumhuriyeti’nde yazılı bir tezle doçentlik unvanını almış olan ilk akademisyendir. Bu çalışma Akurgal’ın hayat öyküsünü, onun arkeoloji dünyasına katkısını ve Türkiye Cumhuriyeti’nin arkeoloji politikalarını kapsamaktadır. Çalışma arkeoloji tarihine katkı sunmayı hedefleyen nitel bir araştırmadır. Araştırma boyunca ele alınan konunun seyrine bağlı olarak genel araştırma tekniklerinden, karşılaştırma, sebep-sonuç ilişkisi kurma ve tümevarım gibi bilimsel araştırma yöntemlerinden yararlanılmıştır. Çalışmanın amacı ise, söz konusu kapsam dahilinde oluşturulmuş, Atatürk’ün “Bilim Cumhuriyeti” idealinden bağımsız olmayan Türkiye Cumhuriyeti’nin arkeoloji politikalarının söz konusu arkeoloğun çalışmalarına ne denli yansıdığı araştırılmıştır. Ekrem Akurgal’ın yaptığı kazılarda ve kaleme aldığı eserlerde bir gayesi olduğu ve bu gayeyi “Bilim Cumhuriyeti” ideali ve cumhuriyetçilik ilkesi ruhuyla gerçekleştirmeyi amaçladığı saptanmıştır. Ayrıca Cumhuriyet’in kurumsallaşma politikalarını arkeolojiye uygulamış, bu alanın kurumsallaşması ve alanda istihdam edilecek uzmanların yetişmesi için girişimlerde bulunmuştur. Bu bağlamda Akurgal, millî bir kültür oluşturabilme ve bir kültürün aydınlatılabilmesinde bir arkeoloğa düşen görevin ne derece büyük olduğunun farkına varan ve çalışmalarını millî bir ruhla yapan bilim insanı olarak tanımlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Cumhuriyet Dönemi, Atatürk ve Arkeoloji, Arkeoloji Politikaları, Ekrem Akurgal

Archaeology Policies of The Republic Period and a Republic Intellectual Ekrem Akurgal

Öz

After the establishment of the Republic of Türkiye, Mustafa Kemal Atatürk aimed to realize a series of innovations in many fields and to establish a "Republic of Science" within the scope of a new state/new civilization project. In every step taken in line with this aim, principles such as "science, national sovereignty, and national will" took place. The principles of the Republic of Science have also spread to archaeology. As a result of both the science policies of the Republic and the principles of republicanism, a number of innovations have taken place in the field of archaeology, from education to practice. In this period, the innovations in question were realized both with institutions such as the Turkish Historical Society, Turkish Archaeology Institute, Faculty of Language and History – Geography, which were established in the 1930s, as well as through experts. The idea of benefiting from the West in the scientific world was also noticed in the field of archaeology, and it was deemed necessary by the state for experts to be trained in this field to receive training abroad. Ekrem Akurgal, the subject of this study, was among the students sent abroad during this period.
Akurgal, who lived between 1911 and 2002, was the first academic in the Republic of Türkiye to be awarded the title of associate professor with a written thesis. This study covers Akurgal's life story, his contribution to the world of archaeology and the archaeological policies of the Republic of Türkiye. The study is a qualitative research that aims to contribute to the history of archaeology. Throughout the research, depending on the course of the subject, general research techniques, scientific research methods such as comparison, establishing a cause-effect relationship and induction were utilized. The aim of the study is to investigate the extent to which the archaeological policies of the Republic of Türkiye, which is not independent from Atatürk's "Republic of Science" ideal, are reflected in the works of the archaeologist in question. It has been determined that Ekrem Akurgal had a purpose in his excavations and in the works he wrote, and that he aimed to realize this goal with the ideal of the "Republic of Science" and the spirit of republicanism. In addition, he applied the institutionalization policies of the Republic to archaeology and took initiatives for the institutionalization of this field and the training of experts to be employed in this field. In this context, Akurgal is defined as a scientist who realizes how great the task of an archaeologist is in creating a national culture and illuminating a culture and doing his work with a national spirit.

Anahtar Kelimeler

Republican Period, Atatürk and Archaeology, Archaeology Policies, Ekrem Akurgal

Kaynakça

• Akurgal, Ekrem, “Anadolu Tarihinin Oluşmasında Jeomorfolojik Özelliklerin Rolü”, Anadolu Araştırmaları, S 10, 1984, s.21-30.
• Akurgal, Ekrem, “Anadolu’nun Dünya Tarihindeki Yeri ve Önemi”, Bilim ve Teknik Dergisi, S 335, Haziran 1997b, s.80-88.
• Akurgal, Ekrem, “Tarih İlmi ve Atatürk”, Belleten, C 20, S 80, Ekim 1956, s.571-584.
• Akurgal, Ekrem, “Türkiye’nin Kültür Sorunları”, Belleten, C 46, S 182, Nisan 1982, s.261-270.
• Akurgal, Ekrem, Anadolu Kültür Tarihi, 17. Baskı, Tübitak Popüler Bilim Kitapları, Ankara 1997.
• Akurgal, Ekrem, Bir Arkeoloğun Anıları, 3. Baskı, Türkiye Bilimler Akademisi, Ankara 2004.
• Akurgal, Ekrem, Ege Batı Uygarlığının Doğduğu Yer, İzmir Yayıncılık, İzmir 2000.
• Arık, M. Oluş, “Türk Kültürüne Yönelik Arkeolojik Çalışmalar ve Sorunları”, Emin Bilgiç Hatıra Kitabı, Yay. Haz. Oktay Aslanapa-Ekmeleddin İhsanoğlu, İsar Yayınevi, İstanbul 2000, s.149-168.
• Başgelen, Nezih, Atatürk’ün Yurt Dışına Öğrenci Gönderme Projesi ve Eskiçağ Bilimleri Alanında İlk Yetişenler, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 2011. Bayşu, Nihat, “Atatürk, Cumhuriyet, Bilim ve Teknoloji”, Erdem Dergisi, C 11, S 32, 1998, s.409-438.
• Çal, Halit, “Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Müzeler”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C 7, S 14, 2009, s.315-334.
• Çal, Halit, Türkiye’nin Cumhuriyet Dönemi Eski Eser Politikası, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 1990.
• Çığ, İlmiye Muazzez, “Mustafa Kemal Atatürk ve Türkiye’de Arkeoloji”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi; Dün/Bugün/Yarın, S 108-119, s.209-212.
• Ergin, Murat, “Erken Cumhuriyet Dönemi Türkiye’sinde Yunan, Roma ve Bizans Dönemlerinin Algılanması ve Arkeoloji”, Cumhuriyet Döneminde Geçmiş Bakış Açıları: Klasik ve Bizans Dönemleri, Der. Scott Redford, Nina Ergin, Koç Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2010, s.23-48.
• Erten, Emel, “Osmanlı İmparatorluğu’nun ve Türkiye Cumhuriyeti’nin Arkeolojiye Bakış Açıları”, Ankara Hacı Bayram Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, (Özel Sayı) Nisan 2023, s.21-33.
• Gülen, Tuğba, “Cumhuriyet ile Birlikte Anadolu’ya Işık Tutanlar; Arif Müfid Mansel, Ekrem Akurgal, Halet Çambel ve Sedat Alp”, Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C 9, S 2, 2016, s.1021-1028.
• Günaltay, Şemseddin, “İslam Medeniyetinde Türklerin Mevkii”, I. Türk Tarih Kongresi 2-11 Temmuz 1932, Ankara 1932, s.289-306. https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/1169.pdf, Erişim Tarihi: 04.03.2023.
• İnan, Afet, “Dil ve Tarih, Coğrafya Fakültesi’nin Kuruluş Hazırlıkları Üzerine”, Tarih Araştırmaları Dergisi, S 1, 1957, s.1-16. İnan, Afet, “Gazi M. Kemal Atatürk ve Kültür Meseleleri”, Belleten, C 20, S 80, Ekim 1956, s.557-563.
• İnan, Afet, “Türk Tarih Kurumu’nun Kuruluşuna Dair”, Belleten, C 11, S 42, Ankara 1947, s.173-179.
• İnan, Afet, “Türk Tarih Kurumunun Arkeoloji Faaliyetleri”, Belleten, C 2, S 5-6, Ocak 1938, s.5-12.
• İnan, Afet, Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1984.
• Mutlu, Serhan, Mutlu Başaran, Meral, “Anadolu’da Arkeolojinin Kurumsallaşma Süreci ve Gelişimi”, Academic Knowledge, C 1, S 1, 2018, s.64-76.
• Özdoğan, Mehmet, 50 Soruda Arkeoloji, Bilim ve Gelecek Kitaplığı, İstanbul 2011.
• Özdoğan, Mehmet, Arkeolojinin Politikası ve Politik Bir Araç Olarak Arkeoloji, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 2006.
• Özdoğan, Mehmet, Türk Arkeolojisinin Sorunları ve Koruma Politikaları, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 2001.
• Özgünel, Coşkun, “Cumhuriyet Arkeolojisi ve Ekrem Akurgal Okulu”, Cumhuriyet Döneminde Geçmiş Bakış Açıları: Klasik ve Bizans Dönemleri, Der. Scott Redford, Nina Ergin, Koç Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2010, s.169-180.
• Özgünel, Coşkun, “Cumhuriyet Dönemi Türk Arkeolojisi”, Belleten, C 50, S 198, Aralık 1986, s.895-914.
• Özgünel, Coşkun, “Ord. Prof. Dr. Ekrem Akurgal Cumhuriyet Kültürüne, Arkeoloji ve Sanatına Kişilik Kazandıran Bilge”, Tüba Günce Dergisi, S 26, Haziran 2003, s.15-16.
• Özodaşık, Mustafa, Cumhuriyet Eğitiminde Yeni Bir Nesil Yetiştirme Çalışmaları (1923-1950), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 1997.
• Sayılı, Aydın, “Ortaçağ Bilim ve Tefekküründe Türklerin Yeri”, Erdem Dergisi, C 1, S 1, Ocak 1985, ss.169-186.
• Sayılı, Aydın, “Atatürk İdeolojisi”, Erdem Dergisi, C 4, S 12, Eylül 1988, ss. 963-993. Sayılı, Aydın, Hayatta En Hakiki Mürşit İlimdir, Gündoğan Yayınları, Ankara 1989.
• Sevin, Veli, Eski Anadolu ve Trakya Başlangıcından Pers Egemenliğine Kadar, İletişim Yayınları, İstanbul 2003.
• Şen, Zeynep, “Türk Çağdaşlaşma Hareketinde (Cumhuriyet Döneminde) Gerçekleştirilen Atılımlar”, Anadolu Bil Meslek Yüksekokulu Dergisi, S 45, Mart 2017, s.147-164.
• Şengör, Ali Mehmet Celal, “İskenderiye Feneri ve Dostum Ekrem Akurgal”, Bilim ve Teknik Dergisi, S 335, Haziran 1997, s.80-88. Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 30.11.1.0.205.15.11.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 30.11.1.0.267.33.15.
• Ulu, Cafer, “1416 Sayılı “Ecnebi Memleketlere Gönderilecek Talebe Hakkında Kanun” Ve Cumhuriyetin İlk Yıllarındaki Uygulamaları”, Tarih Okulu Dergisi, S 26, 2014, s.495-525.
• Ünar, Şükrü, “Atatürk Dönemi’nde Türk Arkeolojisi”, Anasay, S 11, Şubat 2020, s.129-148.