The First Pilot of the Turkish Air Force: Mehmet Fesa Evrensev

Yıl 2024, Cilt: 40 Sayı: 110, 327 - 360, 12.11.2024

Erdal Korkmaz

https://doi.org/10.33419/aamd.1577585

Öz

With the adaptation of the results of the Industrial Revolution to the aviation sector, the first motorized airplane met the sky. As a reflection of this process, the first states to include airplanes in their military inventory were the USA, France and Italy. In 1911, the Ottoman Ministry of War started initiatives for two members of the personnel to receive pilot training in Europe after the Western States included airplanes in their inventories. As a result of an exam conducted with a circular issued to the armies, Cavalry Captain Mehmet Fesa and Engineer First Lieutenant Yusuf Kenan were awarded the right to study pilot training together.
Mehmet Fesa was the first Turkish officer to receive training at the Flight School of the Bleriot Aircraft Factory in France and to be successful. Thus, he became the first pilot of the Turkish Air Force. He holds the number 780 pilot’s badge in France and the number 1 pilot’s badge in the Turkish Air Force. On his return from France, he made the first flight in Turkish skies as a Turkish pilot. He participated in the Balkan War and contributed to the commanding authorities’ administration and management of the army with his reconnaissance activities.
Although he was assigned to the Caucasus Front at the beginning of World War I, he was captured when the Russians shot down the ship carrying Mehmet Fesa, and he remained in Siberia for six years. In 1920, he returned from captivity and participated in the Turkish War of Independence during the Eastern Front Battles. After the National Struggle, he retired as a major and worked as an interpreter for a while. He died in 1951.
This study will be presented within the framework of the documents obtained from the Archives and Military History Department of the Ministry of National Defense (MSB) and the periodicals as well as memoirs reflecting the period. The research reveals the place and status of Mehmet Fesa Evrensev, who has an exceptional place in the history of Turkish aviation and was the first pilot of the Turkish Air Force.

Anahtar Kelimeler

Airplane, Aviation, Pilot, Mehmet Fesa, The First Turkish Pilot

Türk Hava Kuvvetlerinin İlk Pilotu: Mehmet Fesa Evrensev

Öz

Sanayi İnkılâbının sonuçlarının havacılık sektörüne uyarlanması ile ilk motorlu uçak gökyüzü ile buluşmuştur. Bu sürecin yansıması olarak ordu envanterine uçağı ilk dâhil eden devletler, ABD, Fransa ve İtalya olmuştur. Batılı devletlerin uçakları envanterlerine dâhil etmesi üzerine Osmanlı Harbiye Nezareti, 1911 yılında iki personelin Avrupa’da pilotaj eğitimi görmesi amacıyla girişimlere başlamıştır. Neticede ordulara yayımlanan bir genelge ile yapılan sınav sonucu, Süvari Yüzbaşı Mehmet Fesa Bey ile İstihkâm Üsteğmen Yusuf Kenan Bey, pilotaj öğrenimi almaya hak kazanmıştır.
Mehmet Fesa Bey, Fransa’daki Bleriot Tayyare Fabrikasının Uçuş Okulu’nda eğitim alıp başarılı olan ilk Türk subayıdır. Böylece kendisi Türk Hava Kuvvetlerinin ilk pilotu olmuştur. Kendisi Fransa’nın 780, Türk Hava Kuvvetlerinin 1 numaralı pilot brövesinin sahibidir. Fransa’dan dönüşte, bir Türk pilotu olarak Türk göklerindeki ilk uçuşu icra etmiştir. Balkan Harbi’ne katılmış, yaptığı keşiflerle komuta makamlarının orduyu sevk ve idaresine katkılar sağlamıştır.
Birinci Dünya Harbi’nin başında Kafkas Cephesi’nde görevlendirilmesine karşın, Rusların Mehmet Fesa Bey’i taşıyan gemiyi vurması üzerine esir düşerek, altı yıl süreyle Sibirya’da kalmıştır. 1920 yılında esaretten dönmüş ve Türk İstiklâl Harbi’ne Doğu Cephesi Muharebeleri sırasında katılım sağlamıştır. Millî Mücadele’den sonra binbaşı iken emekli olmuş ve bir süre tercümanlık yapmıştır. 1951 yılında hayatını kaybetmiştir.
Bu çalışma, Millî Savunma Bakanlığı Arşiv ve Askerî Tarih Daire Başkanlığı (Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı) Arşivi’nden (ATASE) temin edilen belgeler ile dönemi yansıtan tetkik eserler, süreli yayınlar ve hatıratlar çerçevesinde ortaya konacaktır. Araştırma, Türk havacılık tarihinde müstesna bir yeri olan ve Türk Hava Kuvvetlerinin ilk pilotu olan Mehmet Fesa Evrensev’in tarihteki yerini ve durumunu ortaya koymuştur.

Anahtar Kelimeler

Havacılık, İlk Türk Pilot, Mehmet Fesa, Pilot, Uçak

Kaynakça

• Adıgüzel, M.Bahattin, Türk Havacılığında İz Bırakanlar, Türk Hava Kurumu Kültür Yayınları, Ankara 2006.
• Akca, Ayşe, “Dünyada Havacılığın Doğuşu”, Türk Hava Kuvvetlerinin 100’üncü Yılı Uluslararası Tarih Sempozyumu, 8-10 Şubat 2011, Ayrıntı Basımevi, Ankara 2013, s.XIV-XVIII.
• Anderton, David A., History of U.S. Air Force, New York Military Press, New York 1989.
• Armaoğlu, Fahir, 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi 1789-1914, 2. Baskı, TTK, Ankara 1999.
• Aydar, Orhan, Uçan Süvariler, Ulus Basımevi, Ankara 1948.
• Aysal, Necdet, “Kurtuluş Savaşı’nda Bir Kadın Örgütü: Sivas Anadolu Kadınları Müdafaa-i Vatan Cemiyeti: Geçmişten Günümüze Şehir ve Kadın”, Geçmişten Günümüze Şehir ve Kadın, Ed. Prof. Dr. Osman Köse, Cilt II, Canik Belediyesi Kültür Yayınları, Samsun 2016, s.941-964.
• Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Yay. Haz. Ahmet Kuyaş, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2002.
• Çolak, İhsan, “Moskova Antlaşmasına Giden Yol: Millî Mücadele Dönemi TBMM Bolşevik İlişkileri”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C 17, S 49, 2001, s.23-48.
• Dalkılınç, Deniz, Kanatlarımdaki Cesaret (Havacılık Tarihinden Notlar), Küçükçekmece Belediyesi Yayını, İstanbul 2021.
• Erdem, Ufuk, “Türkiye Büyük Millet Meclisinin Açılma Süreci ve Meclisin Açılış Günü (23 Nisan 1920)”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C 31, S 2, 2021, s.1055-1068.
• Green, Walter, Flying Colors, Salamander Books Ltd., Londra 1981.
• Gülten, Zeynep, “Havacılık Tarihinde Yeşilköy”, Türk Hava Kuvvetlerinin 100’üncü Yılı Uluslararası Tarih Sempozyumu, 8-10 Şubat 2011, Ayrıntı Basımevi, Ankara 2013, s.74-95.
• Gündüz, Arif Emre, Türk Kartallarının Doğuşu (Osmanlı’da Havacılığın Kısa Tarihi), 1. Baskı, Ketebe Yayınları, İstanbul Mayıs 2018.
• Hava Kuvvetleri Komutanlığı Arşivi, Binbaşı Mehmet Fesa Evrensev’in Şahsi Dosyası, Dosya No: E-14.
• Hava Kuvvetleri Komutanlığı, Ufukların Ötesindekiler, Hava Basımevi, Eskişehir 1967.
• İlmen, Süreyya, Türkiye’de Tayyarecilik ve Balonculuk Tarihi, Hilmi Kitabevi, Ankara 1947.
• Kansu, Yavuz, Şensöz, Sermet, Öztuna, Yılmaz, Havacılık Tarihinde Türkler, Cilt I, Hava Basımevi, Ankara 2006.
• Kapucu, Davud, Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Harbi’nde Hava Harp Gücü (1914-1918), Paradigma Akademi Yayınları, Çanakkale 2022.
• Karacagil, Kürşad, “Balkan Harbi’nde Türk Havacılığı”, Türk Hava Kuvvetlerinin 100’üncü Yılı Uluslararası Tarih Sempozyumu, 8-10 Şubat 2011, Ayrıntı Basımevi, Ankara 2013, s.111-123.
• Karacagil, Kürşad, “Balkan Savaşları’nda Osmanlı Devleti’nde Havacılık Faaliyetleri”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S 200, İstanbul 2012, s.73-90.
• Keleşoğlu, Erhan, “Kafkas Cephesi’nde Hava Harekâtı”, Türk Hava Kuvvetlerinin 100’üncü Yılı Uluslararası Tarih Sempozyumu, 8-10 Şubat 2011, Ayrıntı Basımevi, Ankara 2013, s.188-197.
• Keyüsk, Mazlum, Türk Havacılık Tarihi I (1912-1914), Hava Basımevi, Eskişehir 1951.
• Korkmaz, Erdal, Kurt, Deniz, “Türk Devriminin Egemenliğin Değişimi Açısından Fransız ve Rus Devrimleriyle Mukayesesi”, TBMM’nin Açılışının 100. Yılı: Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türkiye’de Demokrasi Uluslararası Sempozyumu, 12-13 Mart 2020 Edirne, Cilt I, AAM Yayınları, Ankara 2021, s.313-365.
• Köksal, Orhan, Türk Askerî Havacılığının Kuruluş Sürecinde Hava Harp Araçlarının Temini (1911-1914), Yeditepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2023.
• Kundakçı, Deniz, Kavaklı, Sibel, “Türk Havacılığının Gelişiminde Uğrak Noktaları: Hava Sefinesinden Tayyareye, 20. Yüzyıl Başlarında Bir Yolculuk (1909-1914)”, Türk Hava Kuvvetlerinin 100’üncü Yılı Uluslararası Tarih Sempozyumu, 8-10 Şubat 2011, Ayrıntı Basımevi, Ankara 2013, s.57-73.
• Kural, Fethi, Kuruluş Yıllarında Türk Askerî Havacılığı Belgeleri (1909-1913), Hava Basımevi, Ankara 1975.
• Kurt, Deniz, Korkmaz, Erdal, “Yeni Arşiv Belgeleri Işığında Türk Askerî Havacılığının Doğuşu (1911-1912)”, Savunma Bilimleri Dergisi, C 17, S 2, Kasım 2018, s.207-251.
• Kurt, Deniz, Korkmaz, Erdal, Kuruluşundan Günümüze Türk Hava Kuvvetleri (Harekât ve Teşkilatlanma Tarihi 1911-1922), Cilt I, Hava Basımevi, Ankara 2020.
• Kurt, Deniz, Pehlivan, Yavuz, Korkmaz, Erdal, Bayar, Zeynep, Türk İstiklal Harbi’ne Katılan Havacılar, Cilt II, Hava Basımevi, Ankara 2021.
• Kurter, Ajun, Türk Hava Kuvvetleri Tarihi (1910-1914), Cilt I, Hava Basımevi, Ankara 2006.
• Millî Savunma Bakanlığı Arşiv ve Askerî Tarih Daire Başkanlığı (Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı) Arşivi (ATASE), BHK, K: 179, D: 92, F: 13.
• Millî Savunma Bakanlığı Arşiv ve Askerî Tarih Daire Başkanlığı (Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı) Arşivi (ATASE), BHK, K: 178, D: 89, F: 7-1.
• Millî Savunma Bakanlığı Arşiv ve Askerî Tarih Daire Başkanlığı (Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı) Arşivi (ATASE), BHK, K: 178, D: 89, F: 7-1 (2:7).
• Millî Savunma Bakanlığı Arşiv ve Askerî Tarih Daire Başkanlığı (Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı) Arşivi (ATASE), BHK, K: 174, D: 69, F: 1-16.
• Millî Savunma Bakanlığı Arşiv ve Askerî Tarih Daire Başkanlığı (Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı) Arşivi (ATASE), BHK, K: 174, D: 69, F: 1-2 (3:5).
• Millî Savunma Bakanlığı Arşiv ve Askerî Tarih Daire Başkanlığı (Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı) Arşivi (ATASE), BHK, K: 328, D: 2319, F: 2-15.
• Millî Savunma Bakanlığı Arşiv ve Askerî Tarih Daire Başkanlığı (Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı) Arşivi (ATASE), BHK, K: 328, D: 2319, F: 2-19.
• Millî Savunma Bakanlığı Arşiv ve Askerî Tarih Daire Başkanlığı (Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı) Arşivi (ATASE), BHK, K: 328, D: 2319, F: 2-22.
• Millî Savunma Bakanlığı Arşiv ve Askerî Tarih Daire Başkanlığı (Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı) Arşivi (ATASE), BHK, K: 328, D: 2319, F: 2-23.
• Millî Savunma Bakanlığı Arşiv ve Askerî Tarih Daire Başkanlığı (Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı) Arşivi (ATASE), BHK, K: 328, D: 2319, F: 2-23, 2-24.
• Millî Savunma Bakanlığı Arşiv ve Askerî Tarih Daire Başkanlığı (Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı) Arşivi (ATASE), BHK, K: 328, D: 2319, F: 2-25.
• Millî Savunma Bakanlığı Arşiv ve Askerî Tarih Daire Başkanlığı (Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı) Arşivi (ATASE), BHK, K: 178, D: 89, F: 7-5.
• Millî Savunma Bakanlığı Arşiv ve Askerî Tarih Daire Başkanlığı (Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı) Arşivi (ATASE), BHK, K: 3, D: 13, F: 5-17, 5-17a.
• Millî Savunma Bakanlığı Arşiv ve Askerî Tarih Daire Başkanlığı (Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı) Arşivi (ATASE), BHK, K: 328, D: 2319, F: 2-10.
• Millî Savunma Bakanlığı Arşiv ve Askerî Tarih Daire Başkanlığı (Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı) Arşivi (ATASE), BHK, K: 178, D: 89, F: 7, 7-10.
• Millî Savunma Bakanlığı Arşiv ve Askerî Tarih Daire Başkanlığı (Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı) Arşivi (ATASE), BHK, K: 177, D: 83, F: 6-11.
• Millî Savunma Bakanlığı Arşiv ve Askerî Tarih Daire Başkanlığı (Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı) Arşivi (ATASE), BHK, K: 177, D: 83, F: 6-12.
• Okyar, Fethi, Üç Devirde Bir Adam, Tercüman Yayınları, İstanbul 1980.
• Önder, Mehmet, “Atatürk Fransa-Picardie Manevralarında”, Erdem Dergisi, C 11, S 32, 1998, s.527-532.
• Özkurt, Fatih, Gazi Mustafa Kemal Askerî Manevra ve Tatbikatlar (1909-1938), Genelkurmay Basımevi, Ankara 2017.
• Öztaş, Sezai, Koçan, Şenol, “II. Balkan Savaşı’nda Doğu Trakya’nın Bulgar İşgalinden Kurtarılması”, HUMANITAS-Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, C 11, S INCSOS VIII Özel Sayısı, s.273-297.
• Özüçetin, Yaşar, “Millî Mücadele İçerisinde 19 Mayıs 1919”, Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, C 5, S 2, 2004, s.65-74.
• Petit, Edmondt, Historie Mondiale De L’Avition, Editions Hachette, Paris 1967.
• Sabah Gazetesi, 28 Nisan 1912.
• Süer, Hikmet, Balkan Harbi Şark Ordusu İkinci Çatalca Muharebesi ve Şarköy Çıkarması, Genelkurmay ATASE Yayınları, Ankara 1981.
• Şahin, Feyza Kurnaz, “I. Dünya Savaşı Sırasında Sırbistan ile Osmanlı Devleti Arasında Yaşanan Tabiiyet Sorunlarına Dair Bazı Tespitler”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, TAED-65, Mayıs 2019, s.363-379.
• Tanin Gazetesi, 28 Nisan 1912.
• Türkgeldi, Ali Fuat, Görüp İşittiklerim, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1984.
• Türkmen, Zekeriya, “Türkiye’de Havacılık Teşkilatının Kuruluşunda Harbiye Nazırı Mahmut Şevket Paşa ve Döneminde Gerçekleştirilen Faaliyetlere Bir Bakış”, Türk Hava Kuvvetlerinin 100’üncü Yılı Uluslararası Tarih Sempozyumu, 8-10 Şubat 2011, Ayrıntı Basımevi, Ankara 2013, s.28-56.
• Uçarol, Rifat, Hava Harp Okulu Tarihçesi, Hava Harp Okulu Basımevi, İstanbul 1974.
• Vagnini, Alessandro, “İtalyan-Türk Savaşı’nda İtalyan Hava Kuvvetleri: Uzun Süreli Bir Geleneğin İlk Adımı”, Türk Hava Kuvvetlerinin 100’üncü Yılı Uluslararası Tarih Sempozyumu, 8-10 Şubat 2011, Ayrıntı Basımevi, Ankara 2013, s.100-110.