Political Life and Leadership Struggle of Kemalist Populist Turkish Cypriot Leader M. Necati Özkan (1926-1953)

Yıl 2024, Cilt: 40 Sayı: 110, 521 - 572, 12.11.2024

Mehmet Balyemez

https://doi.org/10.33419/aamd.1577698

Öz

Cyprus has hosted many states because of its strategic location in the Eastern Mediterranean. The rule of Ottoman Empire in Cyprus began in 1571 and artisans and farmers who were sent from Anatolia were the first representatives of Turkish presence in Cyprus. The Kadi and Mufti chosen by the Sublime Porte were acknowledged as the leaders of the Turkish Cypriots until the first quarter of the 20th century. This was because the Ottoman social structure naturally prevented the Turkish Cypriots from being governed by a political leader. Colonial rule was declared on the island in 1925 shortly after Cyprus was given to England with the Treaty of Lausanne. M. Necati Bey (Özkan), who took Gazi Mustafa Kemal Pasha as his guide and followed Kemalist policies, began to represent the Turkish Cypriot political leadership from the 1930s onwards. This situation continued until the World War II. However, the Turkish Cypriot leadership turned into a conflict between two groups from 1945 onwards. It is important to present M. Necati Özkan, the first political leader of the Kemalist Populist movement in Cyprus, and his struggle in every aspect to understand the roots of the Cyprus Problem which continues today. The purpose of this study is to reveal the political activities and leadership struggle of M. Necati Özkan, an important factor in the Turkish Cypriot Struggle for Existence, and the impacts it created. In order to achieve this goal, archives in Türkiye, the TRNC and England were researched, primary and secondary sources and personal archival documents presented to the scientific world for the first time were used, and the information obtained was complemented with news in the Turkish Cypriot press of the period along with oral history interviews, with the aim of reaching an objective conclusion.

Anahtar Kelimeler

Kemalist, M. Necati Özkan, Oppositional, Political Leadership, Turkish Cypriots

Kemalist Halkçı Kıbrıs Türk Lideri M. Necati Özkan’ın Siyasi Hayatı ve Liderlik Mücadelesi (1926-1953)

Öz

Kıbrıs, Doğu Akdeniz’deki stratejik konumundan dolayı çok sayıda devlete ev sahipliği yapmıştır. Osmanlı Devleti’nin Kıbrıs’taki egemenliği 1571 yılında başlamış ve Anadolu’dan gönderilen çiftçi ve zanaatkârlar Ada’daki Türk varlığının ilk temsilcileri olmuşlardır. Kıbrıs Türkleri Osmanlı toplum yapısının doğal bir sonucu olarak siyasal bir liderin kontrolünde olmamış, Babı Âli tarafından görevlendirilen kadı ve müftüler XX. yüzyılın ilk çeyreğine kadar olan dönemde Kıbrıs Türklerinin önderleri olarak kabul görmüştür. Kıbrıs, Lozan Barış Antlaşması ile İngiltere’ye bırakıldıktan kısa bir sonra 1925 yılında Ada’da sömürge yönetimi ilan edilmiştir. Gazi Mustafa Kemal Paşa’yı kendisine rehber edinen ve Kemalist politikalar takip eden M. Necati Bey (Özkan) 1930’lu yıllardan itibaren Kıbrıs Türk siyasi liderliğini temsil etmeye başlamıştır. Bu durum İkinci Dünya Savaşı sonrasına kadar devam etmiş, ancak 1945 yılından itibaren Kıbrıs Türk liderlik çekişmesinde iki grup öne çıkmıştır: Kemalist Halkçılar ve Sömürgeci Evkafçılar. Kıbrıs’taki Kemalist Halkçı hareketin ilk siyasi lideri olan M. Necati Özkan ve mücadelesinin her yönü ile ortaya konulması günümüzde de devam eden Kıbrıs Sorunu’nun köklerinin anlaşılması açısından önemlidir. Çalışmada Kıbrıs Türklerinin var olma mücadelesinde önemli bir aktör olan M. Necati Özkan’ın siyasi faaliyetleri ve liderlik mücadelesi ile bunun yarattığı siyasal etkilerin ortaya konulması amaçlanmıştır. Hedeflenen amacın gerçekleştirilmesi maksadıyla, nitel araştırma yöntemi doküman tarama tekniği kullanılarak döneme ait birincil ve ikincil kaynakların taranması öngörülmüştür. Bu doğrultuda; Türkiye, KKTC ve İngiltere’deki arşivlerde tarama yapılmış, birincil ve ikincil kaynaklar ile ilk kez bilim dünyasının bilgisine sunulan kişisel arşiv belgelerinden yararlanılmış ve elde edilen bilgiler dönemin Kıbrıs Türk basınındaki haberler ile sözlü tarih görüşmeleri ile tamamlanarak objektif bir sonuca ulaşılması hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kemalist, Kıbrıs Türkleri, M. Necati Özkan, Muhalefet, Siyasi Liderlik

Kaynakça

• Ağaoğulları, Mehmet Ali, Sokrates’ten Jakobenlere Batı’da Siyasal Düşünceler, 6. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul 2015.
• Akşit, Hüseyin, Yönetim ve Yöneticilik, 1. Baskı, Kum Saati Yayınları, İstanbul 2008.
• An, Ahmet, Kıbrıs’ın Yetiştirdiği Değerler (1782-1899), Akçay Yayınları, Ankara 2002.
• Balyemez, Mehmet, “İngiliz Yönetimi Döneminde Kıbrıs’ta Çıkarılan İkinci Rum İsyanı (18- 19 Aralık 1954)”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C XXXVII, S 103, s.126-149.
• Balyemez, Mehmet, “Kıbrıs Türk Halkının Gazi Mustafa Kemal Atatürk ve Millî Gün ve Sembollere Dair Hassasiyetleri (1919’dan Günümüze)”, Atatürk Yolu Dergisi, S 74, s.45-70.
• Balyemez, Mehmet, İngiliz Yönetimi Döneminde Kıbrıs Türklerinin Siyasi Örgütlenmeleri (1923-1960), 2. Baskı, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2024.
• Birinci, Ergin, Necati ÖZKAN (1899–1970), C. I-IV, Necati Özkan Vakfı Yayınları, Lefkoşa 1998.
• Çeçen, Anıl, Kıbrıs Çıkmazı, Toplumsal Dönüşüm Yayınları, İstanbul 2005.
• Debeş, Taçgey, Sir Ronald Storrs’un Kıbrıs Anıları (1926–1932), Mez-Koop Bankası Kültür Yayınları, Mağusa 1993.
• Demiryürek, Mehmet, “Kıbrıs’ta Bir 150’lik:Sait Molla (1925–1930)”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C XIX, S 57, s.1211-1238.
• Dr. Fazıl Küçük Vakfı Arşivi, Tasnif Edilmemiş Belgeler, KATAK Karar Defteri.
• Erdoğru, Mehmet Akif, “Kıbrıs Türkleriyle İlgili Türkçe Bir Rapor”, Halkbilimi Dergisi, 2013-1, Kıbrıs Özel Sayısı-I, s.5-13.
• Fethiye Sanlıkol Kişisel Arşivi, Tasnif Edilmemiş Belgeler.
• Gazioğlu, Ahmet C., İngiliz Yönetiminde Kıbrıs II (1878-1952) Enosis Çemberinde Türkler, CYREP Yayınları, İstanbul 1997.
• Gürel, Şükrü Sina, Kıbrıs Tarihi (1878-1960) Kolonyalizm, Ulusçuluk ve Uluslararası Politika, Cilt 1, Kaynak Yayınları No:38, İstanbul 1984.
• Gürün, Kamuran, Savaşan Dünya ve Türkiye (Savaş 1939-1945), Tekin Yayınevi, İstanbul 2000.
• Halkın Sesi, 08 Nisan 1952.
• Halkın Sesi, 16 Aralık 1943.
• Halkın Sesi, 21 Mart 1951.
• Halkın Sesi, 21 Nisan 1943.
• Halkın Sesi, 27 Ekim 1949.
• Halkın Sesi, 29 Kasım 1951.
• Halkın Sesi, 30 Nisan 1943.
• Hanioğlu, Şükrü, Bir Siyasal Örgüt Olarak Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türkler (1889-1902), Cilt I, İletişim Yayınları, İstanbul 1989.
• Hill, George, A History of Cyprus, Volume IV, The Otoman Province The British Colony, 1571-1948, Ed. Harry Luke, Cambridge at The University Press, England 1952.
• Hür Söz, 8 Haziran 1949.
• İ. Baydü Necati Özkan Sözlü Tarih Görüşmesi, 23 Ağustos 2023, Girne-KKTC.
• İngiliz Ulusal Arşivi (National Archieve/Foreign and Commonwealth Archieve) (FCO), 141-2551, Moslem Community in Cyprus Position of Economic Position.
• İngiliz Ulusal Arşivi (National Archieve/Foreign and Commonwealth Archieve) (FCO), 141-2460, Article on Cpyrus for Annual Survey of the Institute of International Affairs (1932-1933).
• İngiliz Ulusal Arşivi (National Archieve/Foreign and Commonwealth Archieve) (FCO), 141-2460 Article on Cyprus for Annual Survey of the Institute of International Affairs 1932-1933, “Survey of International Affairs 1931, Partic Soulth Eastern Survive, (iii) Cyprus, Great Britain and Greece”, Royal Instıtute of International Affairs, Chatnam House.
• İngiliz Ulusal Arşivi (National Archieve/Foreign and Commonwealth Archieve) (FCO), 141-2465-474-749, Political Situation in Cyprus From October 1934 to the end of April 1935, Secret.
• İsmail, Sabahattin, Birinci, Ergin, Atatürk Döneminde Türkiye-Kıbrıs İlişkileri (1919–1938), KKTC Millî Eğitim ve Kültür Bakanlığı Yayınları, Lefkoşa 1998.
• İsmail, Sabahattin, Birinci, Ergin, Kıbrıs Türkünün Varoluş Savaşımında İki Ulusal Kongre-Meclis-i Millî (1918)- Millî Kongre (1931), Gelişim Ofset, Lefkoşa1987.
• İsmail, Sabahattin, İngiliz Yönetiminde Türk-Rum İlişkileri ve İlk Türk-Rum Kavgaları, Kıbrıs Türk Mücahitler Derneği Yayını: 5, Lefkoşa 1997.
• İsmail, Sabahattin, Kıbrıs Üzerine Bildiriler, Kıbrıs Araştırma ve Yayın Merkezi (CYREP), Lefkoşa 1998.
• İstiklal, 01 Nisan 1951.
• İstiklal, 09 Nisan 1952.
• İstiklal, 1 Aralık 1950.
• İstiklal, 15 Aralık 1950.
• İstiklal, 26 Kasım 1950.
• İstiklal, 28 Kasım 1950.
• İstiklal, 30 Mart 1951.
• İstiklal, 31 Mart 1951.
• İstiklal, 5 Şubat 1950.
• İstiklal, 9 Aralık 1950.
• İstiklal, 9 Şubat 1950.
• Kaba, Hüseyin, Afrika Yazıları-2 Çığlık Çığlığa Lefkoşa 5 Sarayönü ve Çevresi, KA Yayınları, Lefkoşa 2021.
• Katsurides, Yuannos, Kıbrıs Komünist Partisi Tarihi, Sömürgecilik, Sınıf ve Kıbrıs Solu, Khora Yayıncılık, Lefkoşa 2014.
• Kızılyürek, Niyazi, Bir Şiddet ve Hınç Tarihi, Kıbrıs’ta Statü Kavgası ve Etnik Çatışma, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2016.
• KKTC Millî Arşiv ve Araştırma Dairesi (MAAD), Kıbrıs Adası Türk Azınlık Kurumu (KATAK) Dosyası.
• KKTC Millî Arşiv ve Araştırma Dairesi (MAAD), Kıbrıs Türk Yönetimi (KTY) Dosyası.
• Konur, İsmet, Kıbrıs Türkleri (1938), Remzi Kitabevi, İstanbul 1938.
• Korkut, Fadıl Niyazi, Hatıralar, Doğu Akdeniz Üniversitesi Kıbrıs Araştırmaları Merkezi Yayınları, Gazimağusa 2000.
• Kraniotis, Nikos, Zor Yıllar, KKTC Enformasyon Dairesi Yayını, Lefkoşa 1985.
• Mapolar, Hikmet Afif, Aslar, Bir Devre Adını Yazanlar-1987, Necati Özkan Vakfı Yayınları, Lefkoşa 2016.
• Necati Ahmet Özkan Sözlü Tarih Görüşmesi, 23 Ağustos 2023, Girne-KKTC.
• Necati Özkan Vakfı Arşivi, İstiklal Gazetesi Arşivi.
• Öztoprak, İzzet, “Kıbrıs’ta 1931 İsyanı ve Yankıları”, Belleten, TTK, LXII/233, s.207-236.
• Sayıl, Altay, Dr. Fazıl Küçük’ün Anıları ve Siyasal Örgüt Çalışmaları, 1 bs., Yay Ajans Ltd., Lefkoşa 2010.
• Soysal, İsmail, Türkiye’nin Dış Münasebetleriyle İlgili Başlıca Siyasi Andlaşmaları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1965.
• Söz, 12 Mayıs 1932.
• Söz, 14 Ağustos 1944.
• Söz, 14 Teşrinievvel 1930.
• Söz, 17 Mart 1932.
• Söz, 18 Haziran 1938.
• Söz, 2 Teşrinievel 1932.
• Söz, 21 Mayıs 1931.
• Söz, 23 Nisan 1931.
• Söz, 23 Teşrinievvel 1930.
• Söz, 24 Mart 1932.
• Söz, 26 Teşrinisani 1931.
• Söz, 27 Ekim 1932.
• Söz, 28 Mayıs 1931.
• Söz, 28 Nisan 1943.
• Söz, 3 Eylül 1931.
• Söz, 30 Aralık 1943.
• Söz, 31 Mart 1932.
• Söz, 7 Mayıs 1931.
• Söz, 7 Nisan 1932.
• Tekakpınar, Kemal ve Doğansal, Demiray, DR. FAZIL KÜÇÜK (1906-1984), Cilt I, Lefkoşa 1991.
• The Cyprus Gazette, No: 494, 23rd July 1926.
• The Cyprus Gazette, No:1957,14 th December 1928.
• The Times, 6 th November 1914.
• Türk Cemaat Meclis Başkan Vekili Şemsi Kazım ile Yapılan Sözlü Tarih Görüşmesi, 8 Aralık 2023, Lefkoşa-KKTC.
• Türk Tarih Kurumu Arşivi, Faiz Kaymak Kişisel Koleksiyonu, Muhtelif Belgeler.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Başbakanlık Muamelat Genel Müdürlüğü Dosyası, Kutu:295, Gömlek:590, Sıra:35.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Başbakanlık Muamelat Genel Müdürlüğü Dosyası, Kutu: 124, Gömlek: 886, Sıra:14.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Başbakanlık Muamelat Genel Müdürlüğü Dosyası, Kutu: 83, Gömlek:549, Sıra:2.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Başbakanlık Muamelat Genel Müdürlüğü Dosyası, Kutu:124, Gömlek:886, Sıra:18.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Başbakanlık Muamelat Genel Müdürlüğü Dosyası, Kutu: 124 Gömlek:886, Sıra:19.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Başbakanlık Özel Kalem Müdürlüğü Dosyası, Kutu: 36, Gömlek:36, Sıra:218.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Başbakanlık Özel Kalem Müdürlüğü Dosyası, Kutu: 17, Gömlek:98, Sıra:3.
• Ünlü, Cemalettin, Kıbrıs’ta Basın Olayı (1878-1981), T.C. Basın Yayın Genel Müdürlüğü, Ankara 1981.