Activities for the Establishment of the Eastern University During the Atatürk Period (1936-1938)

Yıl 2024, Cilt: 40 Sayı: 110, 573 - 604, 12.11.2024

Onur Semiz

https://doi.org/10.33419/aamd.1577705

Öz

In order to reach the level of modern civilizations, the Republic of Türkiye launched a campaign of reforms in every field. Education has been one of the areas where radical changes have taken place. In the aforementioned period, efforts were made to establish contemporary educational institutions that served all segments of society, particularly at the primary level, and met the requirements of the people. The country’s only higher education institution has also had its share of reform movements since the Republic’s early years. In this context, the Darülfünun, which had been inherited from the Ottoman Empire, was closed down and transformed into Istanbul University, while at the same time, the idea of establishing a university in the east of the country came to the fore. This study deals with the eastern university, which is planned to be opened in order to ensure the development of the country and to meet the need for qualified personnel. Thus, it was aimed to reveal the reasons underlying the idea of opening a new university and the activities carried out in this direction.
In this study, while historical research and scanning methods, which are among the qualitative research methods, were used, document analysis technique was preferred as a technique. In this context, since there were not enough documents in the archives, the main source of the study was the press of the period. As a result of a detailed analysis of the newspapers, it was observed that the activities to establish an eastern university had been on the agenda since 1936. In this context, it can be said that the press closely followed the process, tried to create public opinion through news and columns, and contributed positively to the establishment of a university. Moreover, it has been determined that a university is planned to be established in Van in order to reduce the development gap between the east and the west of Türkiye, to train the qualified personnel needed by the eastern regions, and to improve the region in the field of development. However, it was understood that the university could not be established due to reasons such as the circumstances of the country, developments in foreign policy, the death of Mustafa Kemal Atatürk and the outbreak of World War II. As a result, it has been observed that before the speech of Mustafa Kemal Atatürk on November 1, 1937, which is accepted as the milestone, the work to establish an eastern university was started, but after the aforementioned speech, the process accelerated, however; could not be completed due to various reasons.

Anahtar Kelimeler

Development, Eastern University, Education, Press, Van

Atatürk Dönemi’nde Doğu Üniversitesi Kurulmasına Yönelik Yapılan Faaliyetler (1936-1938)

Öz

Türkiye Cumhuriyeti, çağdaş medeniyetler seviyesine ulaşmak maksadıyla her alanda bir inkılap seferberliği başlatmıştır. Köklü değişimlerin yaşandığı alanlardan birisi de eğitim olmuştur. Bahsedilen süreçte ilköğretim kademesi başta olmak üzere toplumun her kesimini kapsayan ve halkın ihtiyaçlarına yönelik modern eğitim kurumları açılmaya çalışılmıştır. Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren yapılan inkılap hareketlerinden ülkenin tek yükseköğretim kurumu da nasibini almıştır. Bu kapsamda Osmanlı Devleti’nden miras alınan Darülfünun kapatılarak İstanbul Üniversitesine dönüştürülürken aynı zamanda ülkenin doğusunda bir üniversite kurulması fikri gündeme gelmiştir. Bu çalışma, ülkenin kalkınmasını sağlamak ve nitelikli eleman ihtiyacını karşılamak maksadıyla açılması düşünülen doğu üniversitesini ele almaktadır. Böylece yeni bir üniversite açılması düşüncesinin altında yatan sebepleri ve bu doğrultuda yapılan faaliyetleri ortaya çıkarmak amaçlanmıştır.
Bu çalışmada, nitel araştırma yöntemlerinden tarihsel araştırma ve tarama yöntemi kullanılırken, teknik olarak doküman analizi tekniği tercih edilmiştir. Bu kapsamda arşivlerde yapılan taramalar sonucunda yeterli belgeye ulaşılmadığı için çalışmanın esas kaynağını dönemin basını oluşturmaktadır. Gazetelerde yapılan detaylı incelemeler neticesinde doğu üniversitesi kurma faaliyetlerinin 1936 yılından itibaren gündeme geldiği görülmüştür. Yine bu bağlamda basının süreci yakından takip ettiği, haber ve köşe yazıları sayesinde kamuoyu oluşturmaya çalıştığı ve üniversite kurma işine olumlu katkı yaptığı söylenebilir. Ayrıca Türkiye’nin doğusu ile batısı arasındaki gelişmişlik farkının azaltılması, doğu bölgelerinin ihtiyaç duyduğu nitelikli elamanın yetiştirilmesi, bölgenin imar alanında kalkındırılması maksadıyla Van’da bir üniversite kurulması düşünüldüğü tespit edilmiştir. Ancak ülkenin içinde bulunduğu şartlar, dış politikadaki gelişmeler, Mustafa Kemal Atatürk’ün vefatı, II. Dünya Savaşı’nın patlak vermesi gibi nedenlerden dolayı düşünülen üniversitenin kurulamadığı anlaşılmıştır. Netice itibariyle milat olarak kabul edilen 1 Kasım 1937 tarihli Mustafa Kemal Atatürk’ün konuşmasından önce doğu üniversitesi kurma çalışmalarına başlandığı, ancak bahsedilen konuşmadan sonra sürecin hızlandığı fakat çeşitli sebeplerden dolayı tamamlanamadığı görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Basın, Doğu Üniversitesi, Eğitim, Kalkınma, Van

Kaynakça

• Asım Us, “Atatürk’ün Güzel Fikirlerinden Biri: Doğu Üniversitesi”, Kurun, Yıl: 20-2, Sayı: 6768-708, 11 İkinciteşrin/Kasım 1936, s.1.
• Asım Us, “Doğu İllerimizde İmar”, Kurun, Yıl: 20-2, Sayı: 6762-702, 5 İkinciteşrin/Kasım 1936, s.1, 7.
• “Atatürk Dün Yıllık Nutku İle Meclisi Açtı”, Cumhuriyet, Yıl: 14, Sayı: 4840, 2 İkinciteşrin/Kasım 1937, s.1, 8-9.
• “Atatürk Üniversitesi: Ankara’da Kurulacak Üniversite Bu Yıl Açılacak”, Cumhuriyet, Yıl: 11, Sayı: 4032, 6 Ağustos 1935, s.1, 7.
• “Atatürk’ün Çok Değerli Nutku”, Yeni Asır, Yıl:43, Sayı: 9665, 2 İkinciteşrin/Kasım 1937, s.1, 3, 7.
• Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri (1919-1938), I, 5. Baskı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1997.
• “Atatürk’ün Tarihi Nutukları”, Kurun, Yıl: 21-3, Sayı: 7117-1207, 2 İkinciteşrin/Kasım 1937, s.1, 4, 8-9.
• B. Dülger, “Doğuda Üniversite Bir İhtiyaçtır: Halkla Yakından Temas Edecek Eleman Lazım”, Cumhuriyet, Yıl: 14, Sayı: 4839, 1 İkinciteşrin/Kasım 1937, s.2.
• “B. Tahsin Uzer’in Beyanatı”, Akşam, Yıl: 19, Sayı: 6489, 9 İkinciteşrin/Kasım 1936, s.1, 5.
• Başgöz, İlhan, Wilson, Howard E., Türkiye Cumhuriyeti’nde Eğitim ve Atatürk, Dost Yayınları, Ankara 1968.
• “Başvekil Celal Bayar’ın Program Nutku”, Kurun, Yıl: 21-3, Sayı: 7125-1215, 10 İkinciteşrin/Kasım 1937, s.9-10.
• “Başvekilimiz Kabine Programını Millet Meclisinde Dün İzah Etti”, Tan, Yıl: 3, Sayı: 910, 9 İkinciteşrin/Kasım 1937, s.6-9.
• “Beynelmilel Tedrisat Toplantıları: Murahhasımız Bayan Afet’in Türkiye’deki Kültür Hareketleri Etrafında Verdiği Malumat Takdirle Karşılandı”, Akşam, Yıl: 20, Sayı: 7101, 24 Temmuz 1938, s.1, 10.
• Bilsel, Cemil, İstanbul Üniversitesi Tarihi, Kenan Matbaası, İstanbul 1943.
• Boran, Zühal, Yerel Basın Çalışmalarına Bir Örnek: Yeni Yurd Van Gazetesi ( 1937-1948), Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Van 2018.
• “Büyük Millet Meclisi Dün Açıldı”, Kurun, Yıl: 22-3, Sayı: 7477-1577, 2 İkinciteşrin/Kasım 1938, s.1, 8.
• “Doğu İllerinin En Büyük İhtiyacı Doktordur”, Anadolu, Yıl: 26, Sayı: 7065, 11 İkinciteşrin/Kasım 1936, s.6.
• Doğu Üniversitesi Hakkında Rapor, Millî Eğitim Basımevi, İstanbul 1952.
• “Doğu Üniversitesi İçin Yapılan Hazırlıklar: Maarif Vekili Saffet Arıkan Mahallinde Tetkik Yapmak Üzere Bugünlere Hareket Ediyor”, Cumhuriyet, Yıl: 14, Sayı: 4843, 5 İkinciteşrin/Kasım 1937, s.1.
• “Doğu Üniversitesi: Bir Heyet Tetkikat Yapmak Üzere Pek Yakında Şarka Gidecek”, Son Telgraf, Sayı: 439, 29 Mayıs 1938, s.3.
• “Doğu Üniversitesi: Maarif Vekili Perşembeye Van’a Gidiyor”, Son Telgraf, Sayı: 468, 27 Haziran 1938, s.1, 6.
• “Doğu Üniversitesi: Maarif Vekili Tetkik Seyahatine Çıkıyor”, Yeni Asır, Yıl: 43, Sayı: 9866, 28 Haziran 1938, s.3.
• “Doğu Üniversitesi”, Akşam, Yıl: 20, Sayı: 6845, 5 İkinciteşrin/Kasım 1937, s.2.
• “Doğu Vilayetleri Mesut Bir İstikbale Hazırlanıyor”, Cumhuriyet, Yıl:11, Sayı: 4488, 9 İkinciteşrin/Kasım 1936, s.5.
• Dölen, Emre, “II. Meşrutiyet Döneminde Darülfünun”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, C X, S 1, 2008, s.1-46.
• “Eğitim Bakanlığı Yandı”, Vakit, Yıl: 31-1, Sayı: 10847-95, 24 Aralık 1947, s.1-2.
• Ergün, Mustafa, Atatürk Devri Türk Eğitimi, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2021.
• “Erzurum’da Bir Doğu Üniversitesi Kurulacak”, Son Posta, Yıl: 8, Sayı: 2523, 9 Ağustos 1937, s.1, 11.
• “Erzurum’da Büyük Bir İplik Fabrikası Kuruluyor: Tahsin Uzer’in Beyanatı”, Türk Sözü (Adana), Yıl: 13, Sayı: 3901, 10 Ağustos 1937, s.1.
• “Erzurum’da Büyük Bir İplik Fabrikası Kuruluyor”, Ulus, Yıl: 18, Sayı: 5760, 10 Ağustos 1937, s.2.
• “Erzurum’da Fabrikalar ve Üniversite Kuruluyor”, Kurun, Yıl: 20-3, Sayı: 7032-1152, 9 Ağustos 1937, s.1, 4.
• “Erzurum’da İplik Fabrikası: Bütün Şark İllerimiz Atatürk’ün Nurlu Yolunda Yürümektedir”, Yeni Asır (İzmir), Yıl: 42, Sayı: 9624, 10 Ağustos 1937, s.3.
• “Erzurum’un İmarı Faaliyeti: Doğu Üniversitesi Bu Şehirde Kurulacak”, Haber (Akşam Postası), Yıl: 6, Sayı: 2000, 9 Ağustos 1937, s.2.
• Etem İzzet Benice, “Şark Üniversitesi Kurulurken”, Son Telgraf, Sayı: 469, 28 Haziran 1938, s.2.
• G.A, “Doğu Üniversitesi”, Ulus, Yıl: 18, Sayı: 5855, 14 İkinciteşrin/Kasım 1937, s.5.
• Hakkı Ocakoğlu, “Atatürk Yüksek Görüşleri İle Yeni Direktifler Verdiler”, Yeni Asır, Yıl: 43, Sayı: 9696, 3 İkinciteşrin/Kasım 1937, s.1-2.
• “Hükümetin Hazırladığı ve Hazırlayacağı Kanunlar”, Son Telgraf, Sayı: 239, 2 İkinciteşrin/Kasım 1937, s.1-2.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin, “Darulfünun Tarihçesibe Giriş: İlk İki Teşebbüs”, Belleten, C LIV, S 210, Ağustos 1990, s.699-746.
• İnan, Afet, Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler, Haz. Arı İnan, 8. Baskı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2009.
• İsmail Hakkı Tonguç Vakfı Belgeliği, “Atatürk Üniversitesi Yazısı”, Dosya: P1 500-125, Sıra: B5983, s.2-3.
• İsmail Hakkı Tonguç: Kitaplaşmamış Yazıları, II, Haz. Mustafa Aydoğan, Köy Enstitüleri ve Çağdaş Eğitim Vakfı Yayınları, Ankara 2000.
• Kanunlar Dergisi, C II, s.381.
• Kanunlar Dergisi, C XII, s.776-777.
• Kardaş, Abdülaziz, “Demokrat Parti İktidarı Döneminde Doğuda Bir Üniversite Kurma Çabaları”, History Studies, C VI, S 6, 2014, s.149-163.
• “Kültür Bakanı Erzincan’a Hareket Etti”, Akşam, Yıl:20, Sayı: 7094, 17 Temmuz 1938, s.2.
• “Kültür Bakanı Van’a Gidiyor”, Anadolu, Yıl: 27, Sayı: 7553, 28 Haziran 1938, s.3.
• “Kültür İşleri: Van Vilayetinde Açılacak Üniversite”, Kurun, Yıl: 21-3, Sayı: 7237-1327, 7 Mart 1938, s.3.
• “Kültür Vaziyetimiz Hakkında Beyanatta Bulundu”, Kurun, Yıl: 21-3, Sayı: 7370-1460, 18 Temmuz 1938, s.4.
• “Maarif Vekili B. Saffet Arıkan Erzurum’a Tetkiklerde Bulundu”, Akşam, Yıl: 20, Sayı: 7093, 16 Temmuz 1938, s.2.
• “Maarif Vekili Bugün Öğleden Sonra Şehrimize Geliyor”, Akşam, Yıl: 20, Sayı: 7102, 25 Temmuz 1938, s.2.
• “Maarif Vekili Diyarbakır’a Gitti”, Haber (Akşam Postası), Yıl: 7, Sayı: 2310, 1 Temmuz 1938, s.3.
• “Maarif Vekili Diyarbakır’da”, Akşam, Yıl: 20, Sayı: 7079, 2 Temmuz 1938, s.2.
• “Maarif Vekili Dün Giresun’dan Ordu’ya Gitti”, Akşam, Yıl: 20, Sayı: 8000, 23 Temmuz 1938, s.2.
• “Maarif Vekili Dün Öğleyin Vapurla İstanbul’a Geldi”, Akşam, Yıl: 20, Sayı: 7013, 26 Temmuz 1938, s.3.
• “Maarif Vekili Erçiş’ten Karaköse Yolu İle Kars’a Gidiyor”, Akşam, Yıl: 20, Sayı: 7089, 12 Temmuz 1938, s.2.
• “Maarif Vekili Erzurum’da Bir Sinemanın Temelini Attı”, Haber (Akşam Postası), Yıl: 7, Sayı: 2324, 16 Temmuz 1938, s.3.
• “Maarif Vekili Gümüşhane’de Mektepleri Gezdi, Bugün Trabzon’a Gidecek”, Akşam, Yıl: 20, Sayı: 7096, 19 Temmuz 1938, s.2.
• “Maarif Vekili İstanbul’da: Oradan Da Şarka Gidecektir”, Anadolu, Yıl: 27, Sayı: 7522, 3 Haziran 1938, s.1.
• “Maarif Vekili Samsun’u Ziyaretten Sonra Vapurla İstanbul’a Geliyor”, Akşam, Yıl: 20, Sayı: 7101, 24 Temmuz 1938, s.2.
• “Maarif Vekili Sarıkamış’ta Elektrik Santralının Temelini Attı ve Erzurum’a Geçti”, Akşam, Yıl: 20, Sayı: 7092, 15 Temmuz 1938, s.2.
• “Maarif Vekili Şark Üniversitesini Kurmaya Gidiyor”, Son Telgraf, Sayı: 357, 6 Mart 1938, s.2.
• “Maarif Vekili Şark Vilayetlerinde Seyahate Çıkıyor”, Haber (Akşam Postası), Yıl: 7, Sayı: 23872, 2 Haziran 1938, s.3.
• “Maarif Vekili Tetkikleri Hakkında Meclise Bir Rapor Verecek”, Akşam, Yıl: 20, Sayı: 7095, 18 Temmuz 1938, s.1, 4.
• “Maarif Vekili Trabzon’da”, Akşam, Yıl: 20, Sayı: 7097, 20 Temmuz 1938, s.2.
• “Maarif Vekili Van Yolunda”, Cumhuriyet, Yıl: 15, Sayı: 5079, 4 Temmuz 1938, s.3.
• “Maarif Vekili Van’a Gitti”, Akşam, Yıl: 20, Sayı: 7078, 1 Temmuz 1938, s.2.
• “Maarif Vekilinin Doğu Seyahati”, Cumhuriyet, Yıl: 15, Sayı: 5090, 15 Temmuz 1938, s.3.
• “Maarif Vekilinin Erzurum Tetkikatı”, Cumhuriyet, Yıl: 15, Sayı: 5091, 16 Temmuz 1938, s.5.
• “Maarif Vekilinin Şarkta Tetkik Seyahati”, Akşam, Yıl: 20, Sayı: 7049, 2 Haziran 1938, s.2.
• “Maarifte Islah Hamleleri: Saffet Arıkan Pek Yakında Van’a Gidecek”, Son Telgraf, Yıl ve Sayı Bulunmamaktadır, 5 İkinciteşrin/Kasım 1937, s.1.
• “Meclis Atatürk’ün Nutku İle Açıldı”, Akşam, Yıl: 21, Sayı: 7202, 2 İkinciteşrin/Kasım 1938, s.1, 6.
• Mustafa Fuad, “Doğu Mektupları: Doğu Üniversitesinin Doğuda Göreceği İşler”, Son Posta, Yıl: 8, Sayı: 2584, 9 Birinciteşrin/Ekim 1937, s.8.
• Namal, Yücel, Karakuzu, Hasan, “Türkiye’de Üniversite Açma Politikasına Bir Örnek: Doğu Üniversitesi Fikrinden Atatürk Üniversitesi’ne”, Tarih Okulu Dergisi, C IX, S 27, 2016, s.481-517.
• Selahattin Güngör, “Uzak Şark Vilayetlerimizde Hızlı Bir İlerleme Hamlesi Var: Tahsin Uzer’le Konuştuk”, Tan, Sayı: 562, 9 İkinciteşrin/Kasım 1936, s.1, 4.
• Soyak, Hasan Rıza, Atatürk’ten Hatıralar, II, Yapı ve Kredi Bankası Yayınları, İstanbul 1973.
• Şahin, Mustafa, Hasan Tahsin Uzer’in Mülki İdareciliği ve Siyasetçiliği, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Erzurum 2010.
• “Şarkta Büyük Kalkınma Hareketi Başlıyor: Tahsin Uzer Yarın Akşam Ankara’ya Gidiyor”, Son Telgraf, Yıl:1, Sayı: 5, 8 Mart 1937, s.3.
• Tekeli, İlhan, “Cumhuriyet Öncesinde Üniversite Kavramının Ortaya Çıkışı ve Gerçekleştirilmesinde Alınan Yol”, Türkiye’de Üniversite Anlayışının Gelişimi ( 1861-1961), I, Ed. Namık Kemal Aras, Emre Dölen, Osman Bahadır, 2. Baskı, Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları, Ankara 2010, s.19-51.
• Tonguç, Engin, Bir Eğitim Devrimcisi: İsmail Hakkı Tonguç (Yaşamı, Öğretisi, Eylemi), I-II, 2. Baskı, Güldikeni Yayınları, Ankara 2004.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Cerideleri, 21 Şubat 1923, XXVII, s.419.
• “Türkiye’de Maarif Hayatı: Prof. Afet’in Cenevre’de Mühim Beyanatı”, Cumhuriyet, Yıl: 15, Sayı: 5099, 24 Temmuz 1938, s.1, 5.
• Vahide, Şükran, Bediüzzaman Said Nursi Entelektüel Biyografisi, Ed.İbrahim M. Abu-Rabi, Etkileşim Yayınları, 2013.
• “Van Gölü Çevresinde Yeni Bir Hayat Uyanıyor”, YeniYol, Yıl: 13, Sayı: 2236, 7 İkinciteşrin/Kasım 1936, s.2.
• “Van Gölü’nde Bir Doğu Üniversitesi Yapılacak”, Anadolu, Yıl: 26, Sayı: 7061, 5 İkinciteşrin/Kasım 1936, s.5.
• “Van Üniversitesi İçin Tetkikat”, Cumhuriyet, Yıl: 15, Sayı: 5072, 27 Haziran 1938, s.3.
• “Van Üniversitesi: Maarif Vekili Siirt’e Vasıl Oldu”, Akşam, Yıl:20, Sayı: 7081, 4 Temmuz 1938, s.2.
• “Van’da Üniversite Açılacak”, Haber (Akşam Postası), Yıl:5, Sayı: 1727, 5 İkinciteşrin/Kasım 1936, s.3.
• “Van’da Yapılacak Doğu Üniversitesi: Maarif Vekili Mütehassıs Bir Heyetle Yakında Tetkikata Çıkacak”, Cumhuriyet, Yıl: 14, Sayı: 4959, 6 Mart 1938, s.1, 8.