TANZİMAT DÖNEMİ KLASİK VE MODERN KURUMLARINDA RUSÇUKLU ALİ FETHİ EFENDİ

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 10, 491 - 511, 24.10.2022

Zeynep Altuntaş

https://doi.org/10.32953/abad.1161156

Öz

Osmanlı Devleti’nin Tanzimat dönemi sosyal ve siyasi her alanda ıslahatların yapıldığı bir devir olarak bilinir. Bu döneme yani 19. yüzyıla girilmesiyle klasik dönem müesseselerinin yanında modern müesseselerin de kurulmaya başlandığı sıklıkla görülür. Bu çalışmada Sultan Abdülmecid döneminde İstanbul medreselerinde müderrislik yaparak İstanbul’a ve İstanbul medreselerine ve dolayısıyla ilim hayatına katkıda bulunan Rusçuklu Ali Fethi Efendi’nin kısa hayat hikayesini, II. Mahmud döneminde başladığı ve Sultan Abdülmecid döneminde devam ettiği ve aynı zamanda birçok müderristen farklı seyreden müderrislikteki hızlı ilerleyişini ele aldık. Ayrıca birbirinden farklı konularda kitapları da bulunan Ali Fethi Efendi’nin mektep ve meclislerdeki görevlerini ve konumunu inceledik. Böylece Ali Fethi Efendi özelinde mevcut genel bazı kanaatlerin aksine dönemin bir kısım merkez ulemasının yapılan ıslahatların ve modernleşen kurumların karşısında ve dahi dışında değil, ıslahatlar neticesinde kurulan ve kurulmasına karar verilen modern dönem kurumlarında bilfiil yer aldığını ve bu kurumlara katkılar sağladığını göstermeye çalıştık.

Anahtar Kelimeler

Tanzimat, Ulema, Müderris, İstanbul, Rusçuk, Ali Fethi Efendi

Teşekkür

Makale yazım sürecinde gösterdiği her türlü katkıdan dolayı Hale Nur Çebi’ye müteşekkirim.

ALI FETHI EFENDI FROM RUSÇUK IN THE CLASSICAL AND MODERN INSTITUTIONS OF THE TANZİMAT PERIOD

Öz

The Tanzimat period of the Ottoman Empire is known as a period in which reforms were made in all social and political fields. With the entry of this period, namely the 19th century, it is often seen that modern institutions began to be established alongside the classical period institutions. In this study, we discussed the short life story of Ali Fethi Efendi from Ruscuk, who contributed to Istanbul and Istanbul madrasahs and thus to the scientific life by working as a muderris in Istanbul madrasahes during the reign of Sultan Abdulmecid and his rapid progress in the profession of mudarris, which started during the reign of Mahmud II and continued under the rule of Sultan Abdülmecid, and at the same time differed from many muderrises. In addition, we examined the duties and the position of Ali Fethi Efendi who also has books on different subjects in the school and councils. Thus, based on the example of Ali Fethi Efendi, we tried to show that, contrary to some general opinions, some of the central scholars of the period were not against or even outside the reforms and modernizing institutions, but were actively involved in the modern period institutions that were established and decided to be established as a result of the reforms and contributed to these institutions.

Anahtar Kelimeler

Tanzimat, Ulema, Muderris, Istanbul, Rusçuk, Ali Fethi Efendi

Kaynakça

• AKGÜNDÜZ Murat, Osmanlı Dersiâmları, Osmanlı Araştırmaları Vakfı, İstanbul 2010.
• AKYILDIZ Ali, İlk Türk Akademisi Encümen-i Dâniş’in Kuruluşu ve Faaliyetleri (1851-1862), Türkiye Bilimler Akademisi, Ankara 2018.
• ALTUNTAŞ Zeynep, Sultan Abdülmecid Dönemi Osmanlı Ulemâsı, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul 2013.
• ALTUNTAŞ Zeynep, “Osmanlı “İlmiyesi”nde Tekfurdağlılar”, Geçmişten Günümüze Tekirdağ’da Dini ve Kültürel Hayat, Ensar Yayınları, İstanbul 2019, ss. 84-100.
• ANTEL Sadrettin Celâl, “Tanzimat Maarifi”, Tanzimat, Milli Eğitim Bakanlığı, c. I (İstanbul 1999), ss. 441-462. AZAMAT Nihat, “Kuşadalı İbrâhîm Efendi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, c. XXVI (Ankara 2002), ss. 468-470.
• BİRİNCİ Ali, “Mehmed Ali Fethî (Rusçuklu)”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, Yapı Kredi Yayınları, c. II (İstanbul 2008), ss. 104-105.
• BOA, Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi Evrakı (HR.MKT), 30/7; 74/48; 74/60.
• BOA, İrade Dahiliye (İ.DH), 8/349; 165/8641; 177/9555; 256/15807; 316/20390; 391/25866.
• BOA, Sadaret Mektubi Kalemi (A.MKT), 82/72; Sadaret Mektubi Kalemi Deavi Evrakı (A.MKT.DV), 120/21; Sadaret Mektubi Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM), 48/28; 99/76; 103/5; Sadaret Mektubî Kalemi Meclis-i Vâlâ (A.MKT.MVL), 96/30.
• CEYHAN Adem, “Mehmed Ali Fethî’nin Terceme-i Nesâyih-ı Eflâtûn-ı İlâhî İsimli Eseri”, Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, XIII/I (2015), ss. 445-467.
• ERBAY Halil İbrahim, Teachıng And Learning In The Madrasas Of Istanbul During The Late Ottoman Period, A Dissertation Submited For The Degree Of Doctor Of Philosophy In History In School Of Oriental And African Studies, London 2009.
• ERGİN Osman Nuri, Türk Maarif Tarihi, C. I-II, Eser Yayınları, İstanbul 1977.
• ERÜNSAL İsmail, “Osmanlı Vakıf Kütüphanelerinde Yapılan Kataloglama Çalışmaları ve Kataloglar”, Yeni Türkiye, XXII/91 (2016), 843-860.
• ERÜNSAL İsmail, Osmanlılarda Kütüphaneler ve Kütüphanecilik, Timaş Yayınları, 3. Basım, İstanbul 2020.
• GÜLDÖŞÜREN Arzu, II. Mahmud Dönemi Osmanlı Uleması, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul 2013.
• İBNÜLEMİN MAHMUT KEMAL İnal, Son Asır Türk Şairleri, c. I, Dergâh Yayınları, İstanbul 1988.
• İHSANOĞLU Ekmeleddin, “Tanzimat Öncesi ve Tanzimat Dönemi Osmanlı Bilim ve Eğitim Anlayışı”, 150. Yılında Tanzimat, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1992, ss. 335-395.
• İPŞİRLİ Mehmed, “Cihet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, VII (İstanbul 1993), ss. 546-547.
• İPŞİRLİ Mehmet, “Dersiam”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, IX (İstanbul 1994), ss. 185-186.
• KARAÇAVUŞ Ahmet, Tanzimat Dönemi Osmanlı Bilim Cemiyetleri, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara 2006.
• KIRMIZI Abdülhamit, “Şeran Olamadığı Halde Kanunen ve Nizamen: Osmanlı Uleması ve Tanzimat”, Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a: XIX. Yüzyıl Osmanlı’da İlim ve Fikir dünyası: Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler, XIX. Yüzyıl, Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul 2021, ss. 31-71.
• KIEL Machiel, “Rusçuk”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, XXXV (İstanbul 2008), ss. 246-250.
• MAHMUD CEVAD İBNÜŞ-ŞEYH NAFİ, Maarif-i Umûmiye Nezareti Tarihçe-i Teşkilat ve İcraatı, Matbaa-i Amire 1338.
• MARDİN Ebülula, Huzur Dersleri, c. I, İsmail Akgün Matbaası, İstanbul 1951.
• MARDİN Ebülula, Huzur Dersleri, c. II-III, İsmail Akgün Matbaası, İstanbul 1966.
• MEHMED SÜREYYA, Sicill-i Osmanî, c. IV, Matbaa-i Amire, İstanbul.
• SAHHÂFLAR ŞEYHİ-ZÂDE SEYYİD MEHMED ESAD EFENDİ, Vakʻa-nüvîs Esʻad Efendi Tarihi, Haz. Ziya Yılmazer, Osmanlı Araştırmaları Vakfı, İstanbul 2000.
• SOMEL Selçuk Akşin, Osmanlı’da Eğitimin Modernleşmesi (1839-1908), İletişim Yayınları, İstanbul 2010.
• ŞENGÖR A. M. Celal, “Osmanlı’nın İlk Jeoloji Kitabı ve Osmanlı’da Jeolojinin Durumu Hakkında Öğrettikleri”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, XI/1-2 (2009-10), ss. 119-158.
• ŞIRA Hüseyin, Rusçuklu Ali Fethi Efendi, Hayatı, Eserleri ve Hilyesi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2008.
• ŞIRA Hüseyin, “Rusçuklu Ali Fethi Efendi’nin Hilye-i Sultanî Adlı Eserinde İktibas Yöntemlerine Dair Bir Değerlendirme”, darülfünun ilahiyat, XXXI/1 (2020), ss. 137-168.
• Takvim-i Vekâyi, (12 R 1257), sy. 225 s. 1-2; (14 Ca 1257), sy. 227, s. 4; (26 Muharrem 1258), sy. 239, s. 2; (3 R 1260), sy. 269, s. 3; (7 Muharrem 1263), sy. 314, s. 2; (22 R 1263), sy. 329, s. 1; (Selh-i R 1265), sy. 403, s. 3; (Gurre-i Ş 1267), sy. 449, s. 2-4; (26 Rebiulevvel 1272), sy. 534, s. 6.
• Tarik Defterleri, Ali Emiri, no. 56, v. 99b; no. 57, v. 49b-50a; İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, no. TY. 855, v. 343a, 368b; Şerʻiye Sicilleri, no. 16 (4), v. 16b, 74a, 75a; Taksim Atatürk Kitaplığı, Muallim Cevdet (MC), no. 80, v. 44b; no. 94, v. 50a, 107a.
• UÇMAN Abdullah, “Encümen-i Dâniş”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, XI (İstanbul 1995), ss. 176-178.
• UZUN Mustafa İsmet, “Hilye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, TDV Yayınları, XVIII (İstanbul 1998), ss. 44-47.
• YAZICI Tahsin – İPŞİRLİ Mehmet, “Ferrâş”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, TDV Yayınları, XII (İstanbul 1995), ss. 408-409.