Türkiye’de Cumhuriyet Fikrinin Gelişimi ve Cumhuriyet’in İlanı Süresinde Yaşanan Fikri Tartışmalar

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 12, 339 - 362, 24.10.2023

Saniye Vatandaş , Celalettin Vatandaş

https://doi.org/10.32953/abad.1351235

Öz

Etkisini her geçen gün daha çok hissettiren yasal, askeri, siyasi, ekonomik, kültürel alandaki sorunları, Avrupa’da oluşan ve gelişen sistemi farklı boyutlarıyla ve miktarlarıyla da olsa model alarak çözüme kavuşturma biçiminde başlayan Türk modernleşmesi, zaman içerisinde gelişip olgunlaşmış, bu olgunlaşma sürecinin önemli aşamaları olan Tanzimat ve Meşrutiyet eşiklerini takiben en önemli aşamasına 29 Ekim 1923 günü Cumhuriyet sistemine geçerek sahip olmuştur. Sürecin en önemli konu başlıklarından birini, siyasal sistemin niteliği sorunu oluşturmuştur. Tanzimat döneminde başlayan ve zaman içerisinde daha da belirgin hale gelen siyasal sistemi önceleri revize etme, sonraları ise değiştirip yenisini inşa etme yönünde gelişen fikri çabalar, Mustafa Kemal Paşa’nın önderliğinde 29 Ekim 1923 günü fiili bir devrime dönüşmüştür. Fakat Cumhuriyet’in ilan ediliş biçimi ve Cumhurbaşkanının yetkileri konusu, süreç içerisinde önemli fikri tartışma ve çatışmalara yol açmıştır. Cumhuriyet’in ilanından birkaç ay önce başlayan fikri tartışma ve çatışmalar, Cumhuriyet’in ilanı ile en üst düzeyine erişmiştir. Bu araştırma Cumhuriyet’in ilanını ve bu süreçte yaşanan fikri tartışma ve çatışmaları konu edinmektedir. Cumhuriyetin ilanı öncesinde ve ilanı sonrasında yaşanan fikri tartışma ve çatışmalar eşliğinde söz konusu ilanın gerçekleşme süreci detaylı bir şekilde tespit edilmeye çalışılmıştır. Konu, başta dönem gazetelerinde yer alan makaleler, haberler ve duyurular olmak üzere dönem resmî belgeleri, beyanatları, Meclis tutanakları eşliğinde incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Cumhuriyet, Cumhuriyetin ilanı, Siyasal modernleşme, Atatürk, Cumhuriyet tartışmaları

Kaynakça

• Abdi İpekçi, İnönü Atatürk’ü Anlatıyor, Dünya Yayınları, İstanbul, 2004.
• Afet İnan, Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul, 1984.
• Afet İnan, Medeni Bilgiler ve Mustafa Kemal Atatürk’ün El Yazıları, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1969.
• Ahmet Ağaoğlu, “Teşkilat-ı Esâsiye Kanunu”, Akşam, 24 Teşrin-i Evvel 1339/1923.
• Ahmet Demirel, Birinci Meclis’te Muhalefet, İletişim Yayınları, İstanbul, 1994.
• Ahmet Emin Yalman, Yakın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim, C. I, Yenilik Basımevi, İstanbul, 1972.
• Ahmet Emin, “Bir Tereddüt Devresinden Sonra”, Vatan, 26 Eylül 1339/1923.
• Ahmet Emin, “Gazi Paşa Hazretlerine Maruzat”, Vatan, 5 Teşrin-i Evvel 1339/1923.
• Ahmet Emin, “İlk Cumhuriyet Kabinesi”, Vatan, 1 Teşrin-i Sani 1339/1923.
• Ahmet Emin, “Milli Rehberlik Bahsi”, Vatan, 7 Teşrin-i Evvel 1339/1923.
• Ahmet Emin, “Türkiye Halk Cumhuriyeti”, Vatan, 25 Eylül 1339/1923.
• Ahmet Mumcu, Siyasal Tarihe Giriş, Turhan Kitapevi, Ankara, 1980.
• Ahmet Yeşil, Türkiye Cumhuriyeti’nde İlk Teşkilatlı Cumhuriyet Hareketi Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, Cedit Yayınları, Ankara, 2002.
• Ali Fuad Cebesoy, Sınıf Arkadaşım Atatürk, İnkılap ve Aka Yayınları, İstanbul, 1967.
• Ali Fuat Cebesoy, Siyasi Hatıralar, Doğan Kardeş Yayınları, İstanbul, 1960.
• Ali Güler, “Mustafa Kemal Atatürk (Ailesi, Yetişmesi, Eğitimi, Fikir ve Düşünceleri), Atatürk’ün Düşünce Yapısı ve Türkiye, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara 2006.
• Alime Figen Baranoğlu, Ayşe Cebesoy Sarıalp’in Gözüyle Cebesoy Ailesi ve Yakın Tarih, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yeditepe Üniversitesi, İstanbul, 2014.
• Ankara İstasyon Binası Cumhuriyet Doğurabilecek mi?, Tevhid-i Efkâr, 19 Teşrin-i Evvel 1339/1923.
• Asım Gündüz, Hatıralarım, Kervan Yayınları, İstanbul, 1973.
• Ayfer Özçelik, Ali Fuad Cebesoy, Akçağ Yayınları, Ankara, 1993.
• Bekir Tünay, “Atatürk ve Cumhuriyet”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. III, S. 7, Kasım 1986.
• Bernard Lewis, Berin U. Yurdadoğ, “Cumhuriyeti Hazırlayan Düşünce Akımları”, Atatürk Konferansları 1973-1974, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1977.
• Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1970.
• Bilal N. Şimşir, Ankara, Bir Başkentin Doğuşu, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1998.
• Bülent Dâver, “Atatürk ve Sosyo-Politik Sistem Görüşü”, Çağdaş Düşüncenin Işığında Atatürk, (Ed). Ö. Celal Sarc, Macit Gökberk, T. Zafer Tunaya vd. İstanbul, Nejat F. Eczacıvakfı Yayınları, 1983, ss. 247-279.
• Celal Bayar, Atatürk’ten Hatıralar, Sel Yayınları, İstanbul, 1955.
• Charles H. Sherrill, Bir Elçiden Gazi Mustafa Kemal, Tercüman Yayınları, İstanbul, 1976.
• Cumhuriyet Meselesi Etrafında Hararetli bir Mücadele, Tevhid-i Efkâr, 1 Teşrin-i Evvel 1339/1923.
• Cumhuriyet Terazisinin Hangi Kefesi Ağır Basacak?, Tevhid-i Efkâr, 23 Teşrin-i Evvel 1339/1923.
• Dursun Ali Akbulut, “İkinci Dönem TBMM ve Cumhuriyet’in İlanı”, (Ed). H. Celal Güzel vd, Türkler, ss.XVI/332-337, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002.
• Dün Buhran Günü İdi, Meselenin Bugün Halli Pek Galiptir, Anadolu’da Yeni Gün, 29 Teşrin-i Evvel, 1339/1923.
• Dünkü Tarihi Fırka İçtimaı, Anadolu’da Yeni Gün, 30 Teşrin-i Evvel 1339/1923.
• Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1956.
• Ergün Aybars, İstiklal Mahkemeleri, Milliye Yayınları, İstanbul, 1997.
• Erik Jan Zürcher, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, İletişim Yayınları, İstanbul, 1998.
• Erik Jan Zürcher, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, Çev. Gül Çağalı Güven, İletişim Yayınları, İstanbul, 1992.
• Falih Rıfkı Atay, Çankaya, Bateş Yayınları, İstanbul, 1980.
• Faruk Alpkaya, Türkiye Cumhuriyeti’nin Kuruluşu, İstanbul, İletişim yayınları, 1998.
• Fatih Mehmet Sancaktar, II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Milli Hakimiyet Düşüncesinin Gelişimi Hüseyin Cahit Yalçın Örneği (1908-1925), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2009.
• Feridun Fazıl Tülbentçi, Cumhuriyet Nasıl Kuruldu, Sel Yayınları, İstanbul, 1955.
• Fethi Okyar, Üç Devirde Bir Adam, Tercüman Yayınları, İstanbul, 1980.
• Fırka Cumhuriyet Meselesinden Dolayı İkiye mi Bölünüyor?, Tevhid-i Efkâr, 18 Teşrin-i Evvel 1339/1923.
• Fırka Heyet-i İdaresinin Kabinesini Neden Reddettiler?, Tevhid-i Efkâr, 30 Teşrin-i Evvel 1339/1923.
• Goothard Jaeschke, “Türkiye Cumhuriyeti’nin Kurucusu Atatürk”, Türk Tarih Kongresi, VI. Türk Tarih Kongresi 20-26 Ekim 1961, Ankara, 1967.
• H. Faruk Alpkaya, Cumhuriyet’in İlanından Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’na Türkiye Cumhuriyeti’nin Kuruluşu, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara, 1997.
• Hakkı Naşit Uluğ, Siyasi Yönleriyle Kurtuluş Savaşı, Milliyet Yayınları, İstanbul, 1973.
• Halide Edip Adıvar, Türk’ün Ateşle İmtihanı, Atlas Kitapları, İstanbul, 1987.
• Halil İnalcık, “II. Meşrutiyet: Anayasa Rejimi Geliyor, Cumhuriyet Yolu Açılıyor”, (Ed.) Sina Akşin, Sarp Balcı, Barış Ünlü, 100. Yılında Jön Türk Devrimi, İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2010.
• Halk Fırkasında Mühim Bir Müzakere, Ayın Tarihi, no:3, 3 Teşrin-i Sani 1339/1923.
• Hamza Eroğlu, Atatürk ve Cumhuriyet, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 1989.
• Hasan Rıza Soyak, Atatürk’ten Hatıralar, Yapı ve Kredi Yayınları, İstanbul, 1973.
• Hikmet Özdemir, Atatürk’ten Günümüze Cumhurbaşkanı Seçimleri, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2007.
• Hüseyin Cahit, “Etraflı Düşünelim”, Tanin, 27 Eylül 1339/1923.
• Hüseyin Cahit, “Mühim Bir Münakaşa”, Tanin, 9 Teşrin-i Evvel 1339/1923.
• Hüseyin Cahit, “Ne Var?”, Tanin, 24 Teşrin-i Evvel 1339/1923.
• Hüseyin Cahit, “Yaşasın Cumhuriyet”, Tanin, 31 Teşrin-i Evvel 1339/1923.
• Hüseyin Kazım Kadri, Bir Milletin Dirilişi, İstanbul, Pınar Yayınları, 2008.
• İhsan Eryavuz, Kara Defter Atatürk’ün Silah Arkadaşı İhsan Eryavuz Anlatıyor Millî Mücadele ve Lozan, Haz. Kâmil Maman, Timaş Yayınları, İstanbul, 2014.
• İhsan Sungu, Tanzimat ve Yeni Osmanlılar, Maarif Matbaası, İstanbul, 1940.
• İsmet İnönü, Hatıralar, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1987.
• İsmet İnönü, Hatıralar, Bilgi Yayınları, İstanbul, 1987.
• Jean Deny, Yeni Türkiye, Çev. Sencer Kodalbaş, Doğuş LTD Şirketi, Ankara, 1960.
• Kazım Karabekir, Günlükler (1906-1948), C. II, Haz. Yücel Demirel, Yapı ve Kredi Yayınları, İstanbul, 2009. Kazım Karabekir, İstiklal Harbimiz, Merk Yayıncılık, İstanbul, 1988.
• Kazım Karabekir, Kürt Meselesi, Truva Yayınları, İstanbul, 2019.
• Kazım Karabekir, Nutuk ve Karabekir’den Cevaplar, C. VI, Emre Yayınları, İstanbul, 1997.
• Kazım Karabekir, Paşaların Kavgası, Truva Yayınları, İstanbul, 2020.
• Kemal Karpat, Kısa Türkiye Tarihi, Timaş Yayınları, İstanbul, 2012.
• Kemal Karpat, Türk Siyasi Tarihi, Timaş Yayınları, İstanbul, 2011.
• Mahmut Goloğlu, Cumhuriyete Doğru, Başnur Matbaası, Ankara, 1971.
• Mahmut Goloğlu, Türkiye Cumhuriyeti, Başnur Matbaası, Ankara, 1971.
• Mazhar Müfit Kansu, Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber, 4. Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1997.
• Meclis Bütün Selahiyetini Muhafaza Edebilecek mi?, Tevhid-i Efkâr, 14 Teşrin-i Evvel 1339/1923.
• Mete Tunçay, “Cumhuriyetin 75 Yıllık Düşünce Serüveni”, (Ed). Mete Tunçay, 75 Yılda Düşünceler Tartışmalar, Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul, 1999.
• Mete Tunçay, Eleştirel Tarih Yazıları, Liberte Yayınları, Ankara, 2012.
• Mete Tunçay, T.C.’nde Tek Parti Yönetimi’nin Kurulması (1923-1931), Cem Yayınları, İstanbul, 1992.
• Mustafa Kemal Atatürk, Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri, C. II, Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları, Ankara, 1989.
• Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, Kaynak Yayınları, İstanbul, 2015.
• Mustafa Kemal Paşa’nın Neue Treie Presse Muhabiri Lazar’a Verdiği Demeç, Hakimiyet-i Milliye, 27 Eylül 1339/1923.
• Münir Hayri Egeli, Atatürk’ün Bilinmeyen Hatıraları, Ahmet Halit Kitapevi, İstanbul, 1954.
• Necmettin Sadak, “Ne Oluyoruz?”, Akşam, 11 Teşrin-i Evvel 1339/1923.
• Necmettin Sadak, “Türkiye Cumhuriyeti”, Akşam, 31 Teşrin-i Evvel 1339/1923.
• Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Yapı ve Kredi Yayınları, İstanbul, 2010.
• Ramazan Tosun, Cumhuriyetin İlanının Yankıları, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi, Konya, 1991.
• Rauf Orbay, Cehennem Değirmeni, Emre Yayınları, İstanbul, 1993.
• Reis-i Cumhura, Tevhid-i Efkâr, 19 Teşrin-i Evvel 1339/1923.
• Reşat Kasaba, “Eski Yeni Arasında Kemalim ve Modernizm”, (ed) S. Bozdoğan, R. Kasaba, Türkiye’de Modernleşme ve Ulusal Kimlik, ss. 12-28, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1998.
• Samet Ağaoğlu, Kuvay-ı Milliye Ruhu, Birinci Büyük Millet Meclisi, Nebioğlu Yayınları, İstanbul, 1973.
• Selahattin Yazıcıoğlu, “Gökalp ve Duyulmamış bir eseri, Halk Klasikleri” Cumhuriyet, 23 Mart 1972. s. 5. Sina Akşin, Türkiye’nin Yakın Tarihi, İmaj Yayınları, Ankara, 2001.
• Stanford J. Shaw, Ezel Kural Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, E Yayınları, İstanbul, 1983.
• Suna Kili, Türk Devrim Tarihi, Tekin Yayınevi, İstanbul, 1982.
• Suphi Nuri, “Yaşasın Cumhuriyet”, İleri, 30 Eylül 1339/1923.
• Süleyman Altın, Cumhuriyet’in İlanı sırasında İstanbul Basını, Yüksek Lisans Tezi, Osmangazi Üniversitesi, Eskişehir, 2005.
• Şerafettin Turan, Atatürk’ün Düşünce Yapısını Etkileyen Olaylar, Düşünürler, Kitaplar, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1989.
• Şerif Mardin, Jön Türklerin Siyasi Fikirleri, İletişim Yayınları, İstanbul, 1983.
• Şerif Mardin, Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu, İletişim Yayınları, İstanbul, 1998.
• Şevket Süreyya Aydemir, Tek Adam, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1969.
• Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasi Partiler, Doğan Kardeş Yayınları, İstanbul, 1952.
• Tarih-IV, Devlet Matbaası, İstanbul, 1931.
• Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nda Tadilat Yapılacak, Tevhid-i Efkâr, 6 Ağustos 1339/1923.
• Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nda Tadilat, Tevhid-i Efkâr, 9 Ağustos 1339/1923.
• Teşkilat-ı Esasiye Kanunumuz ve Şekl-i Hükümetimiz, Vatan, 25 Eylül 1339/1923.
• Teşkilat-ı Esasiye ve Cumhuriyet Meselesi, Tevhid-i Efkâr, 15 Teşrin-i Evvel 1339/1923.
• Teşkilat-ı Esasiye, Hakimiyet-i Milliye, 22 Teşrin-i Evvel 1339/1923.
• Teşkilat-ı Esasiye’yi Tetkik Eden Komisyon, Hakimiyet-i Milliye, 19 Teşrin-i Evvel 1339/1923.
• Tevfik Ebuzziya, Yeni Osmanlılar Tarihi, Kervan Yayınları, İstanbul, 1973.
• Toktamış Ateş, Türk Devrim Tarihi, Der Yayınları, İstanbul, 1993.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Gizli Celse Zabıtları (TBMMZC), C 2, Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara, 1985.
• Türkiye Cumhuriyeti’nin Teşkilat ve Esasatı, Hakimiyet-i Milliye, 11 Teşrin-i Evvel 1339/1923.
• Velid Ebuzziya, “Cumhuriyet Bahsi Nereden Çıktı?”, Tevhid-i Efkâr, 25 Eylül 1339/1923.
• Velid Ebuzziya, “Cumhuriyet Bahsi Tavazzuf Ediyor mu?” Tevhid-i Efkâr, 18 Teşrin-i Evvel 1339/1923.
• Velid Ebuzziya, “Cumhuriyet Tesisinde Sülüsan Ekseriyet Meselesi”, Tevhid-i Efkâr, 31 Teşrin-i Evvel 1339/1923.
• Velid Ebuzziya, “Efendiler Devletin Adını Taktınız, İşleri Düzeltebilecek misiniz?”, Tevhid-i Efkâr, 31 Teşrin-i Evvel 1339/1923.
• Velid Ebuzziya, “Efendiler İstical Ediyorsunuz”, Tevhid-i Efkâr, 30 Teşrin-i Evvel 1339/1923.
• Velid Ebuzziya, “Gürültü Çoğalıyor”, Tevhid-i Efkâr, 8 Teşrin-i Evvel 1339/1923.
• Velid Ebuzziya, “Meclis Reisliği ile Bir arada Olamaz; İkisinden Birini Tercih Etmelidir”, Tevhid-i Efkâr, 20 Teşrin-i Evvel 1339/1923.
• Yeni Devletimiz: Türkiye Halk Cumhuriyeti, Vatan, 24 Eylül 1339/1923.
• Yeni Teşkilat-ı Esasiye Kanunu, Vatan, 26 Eylül 1923.
• Yeni Teşkilat-ı Esasiyemizin Esasları, Vatan, 25 Eylül 1339/1923.
• Yusuf Mardin, Namık Kemal’in Londra Yılları, Milliyet Yayınları, İstanbul, 1974.
• Yücel Demirel, CHP Grup Toplantısı Tutanakları (1923-1924), İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2002.