HASAN-I BASRÎ KIRAATİNİN FIKHÎ HÜKÜMLERLE İLİŞKİSİ

Yıl 2017, Sayı: 63, 173 - 189, 31.10.2017

Bayram Demircigil

Öz

Tefsir literatüründe geniş biçimde yer alan ve yorum faaliyetinde konu edilen kıraat vecihlerinden birisi de Hasan-ı Basrî‟e (ö 110/728) atfedilen okuyuşardır. Bu okuyuşardan bazılarının ahkâ ayetleri ele alınırken zaman zaman fıkhîkonularla ilgili olarak güdeme getirilmek suretiyle işevsel kılındığı müşhede edilmektedir. Bu yaklaşımlarda kimi fıkıh mezheplerine ait görüşlerin delillendirilmesinde ya da desteklenmesinde anılan kıraat vecihlerinden de yararlanıldığı gölenmektedir. Zaman zaman da fıkhîbir değrlendirmenin temellendirilmesinde kullanıldığına dair elimizde herhangi bir bilgi bulunmamakla beraber, anılan kıraatteki kimi okuyuş vecihlerinin içrdiğ hüü açısından fıkıh mezheplerindeki bazı yaklaşımlarla aynı muhtevaya sahip olduğ dikkat çkmektedir. Elinizdeki bu yazıda, mezkur kıraat vecihleri ve bunların tefsirde ifade ettiğ değr hakkında genel bir bilgi verilmiş ardından bu okuyuş biçimleri fıkhîyorumlarla ilişisi açısından incelenmiş ve bu vecihlerin anılan yorumlar çrçvesinde ne tü yansımalarının olduğ önekler üzerinden ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hasan-ı Basrî Kıraati, Vecihler, Fıkhî Yorum, Mezhep

Kaynakça

• Abdulvehhâb b. Ali, Ebû Muhammed (2007). Şerḥu‟r-Risâle (C. 2). yy: Dâru İbn Hazm. el-Ahfeş, Ebu‟l-Hasen Saîd b. Mesʽade (1990). Meʽâni‟l-Kur‟ân (C. 1). tahkik: Hüdâ Mahmud Karrâʽa. Kahire: Mektebetu‟l-Hancî. el-Âlûsî, ġihâbuddîn Mahmud (1415). Rûhu‟l-meʽânî fî tefsîri‟l-Kur‟âni‟l-ʽAzîm ve‟s-sebʽi‟l-meṡânî (C. 2). tahkik: Ali Abdülbârî Atıyye. Beyrut: Dâru‟l-Kütübi‟l-Ġlmiyye. Atar, F. (2005). TDV İslam Ansiklopedisi (DİA). Muhâlea, XXX, 399-402. İstanbul: TDV Yayınları. el-Beğavî, el-Hüseyn b. Mesʽûd (1997). Meʽâlimu‟t-tenzîl fî tefsîri‟l-Kur‟ân (C. 1, 2, 3, 5). tahkik: Muhammed Abdullah en-Nemir, Osman Cumua Damîriyye, Süleyman Müslim el-HırĢ. yy: Dâru Taybe. el-Beydâvî, Nâsıruddîn Abdullah b. Ömer b. Muhammed (1418). Envâru‟t-tenzîl ve esrâru‟t-te‟vîl (C. 1,2, 3). tahkik: Muhammed Abdurrahman el-Merʽaşlî. Beyrut: Dâru İhyâi‟t-Turâsi‟l-Arabî. el-Bursevî, ismâîl Hakkı (ty.). Rûḥu‟l-beyân (C. 6, 7). Beyrut: Dâru‟l-Fikr. el-Bikâî, Ġbrâhim b. Ömer b. Hasan (ty.). Naẓmu‟d-durer fî tenâsübi‟l-âyâti ve‟s-süver (C. 14). Kahire: Dâru‟l-Kitâbi‟l-Ġslâmî. BirıĢık, A. (2004). Kıraat İlmi ve Tarihi. Bursa: Emin Yayınları. el-Cessâs, Ebûbekir (1994). Ahkâmu‟l-Kur‟ân (C. 1). tahkik: Abdüsselam Muhammed Ali ġahin. Beyrut: Dâru‟l-Kütübi‟l-Ġlmiyye. el-Cezîrî, Abdurrahman (2003). el-Fıḳhu ʽale‟l-meẑâhibi‟l-erbaʽa (C. 5). Beyrut: Dârul-Kütübi‟l-Ġlmiyye. el-Cürcânî, Ebûbekir Abdulkâhir b. Abdirrahman Muhammed (2009). Dercu‟d-durer fî tefsîri‟l-âyâti ve‟s-süver (C. 2). tahkik: Talʽat Salâh el-Ferhân, Muhammed Edîb ġekûr Emrîr. Amman: Dâru‟l-Fikr. Dağ, M. (2011). İhticâc Bağlamında Geleneksel Kıraat Algısına Eleştirel Bir Yaklaşım. İstanbul: İSAM Yayınları. Demircigil, B. (2016). Hasan-ı Basrî Kıraati ve Kur‟an Tefsirine Katkısı Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi S. B. E. BasılmamıĢ Doktora Tezi. ed-Dimyâtî, ġihâbuddîn el-Bennâ (2006). İtḥâfu fuḍalâi‟l-beşer fi‟l-ḳırââti‟l-erbaʽate ʽaşar. tahkik: Enes Mühra. Lübnan: Dâru‟l-Kütübi‟l-Ġlmiyye. ed-Dihlevî, ġ. V. (1987). el-Fevzü‟l-kebîr fî usûli‟t-tefsîr. Kahire: Dâru‟s-Sahve. Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf (1420). el-Baḥru‟l-muhîṭ (C. 1, 2, 4, 10). tahkik: Sıdkî Muhammed Cemîl. Beyrut: Dâru‟l-Fikr. Ebussuûd, Muhammed b. Mustafa (ty.). İrşâdu‟l-ʽaḳli‟s-selîm ilâ mezâye‟l-Kitâbi‟l-Kerîm (C. 1). Beyrut: Dâru Ġhyâi‟t-Türâsi‟l-Arabî. Edîb Sâlih, M. (1993). Tefsîru‟n-nuṡûṡ fi‟l-fıḳhi‟l-İslâmî (C. 1). Beyrut-DimaĢk-Amman: el-Mektebu‟l-İslâmî. el-Ehvâzî, Ebû Ali el-Hüseyn b. Ġbrahim (2006). Müfradetu‟l-Haseni‟l-Basrî. tahkik: Omar Hamdan. Amman: el-Mektebu‟l-Ġslâmî. el-Fârisî, E. A. (1985). el-Mesâilu‟l-Baṡriyyât (C. 1). tahkik: Muhammed eĢ-ġâtır. yy: Matbaatu‟l-Medenî. el-Ferrâ, Ebû Zekeriyya Yahya b. Ziyâd (ty.). Meʽâni‟l-Ḳur‟ân (C. 1, 2). tahkik: Ahmed Yûsuf Necâtî. Mısır: Dâru‟l-Mısriyyeti li‟t-Te‟lîf ve‟t-Terceme. el-Halebî, S. (ty.). ed-Dürru‟l-maṡûn fî ʽulûmi‟l-Kitâbi‟l-meknûn (C. 9). tahkik: Ahmed Muhammed el-Harrât. DimaĢk: Dâru‟l-Kalem. Ġbn Acîbe, Ahmed b. Muhammed b. el-Mehdî (1419). el-Baḥru‟l-medîd fî tefsîri‟l-Ḳur‟âni‟l-mecîd (C. 2, 3, 5). tahkik: Ahmed Abdullah el-KuraĢî Raslân. yy:19. Ġbn ÂĢûr, M. T. (1984). et-Taḥrîr ve‟t-tenvîr (C. 1, 2, 6, 17). Tunus: ed-Dâru‟t-Tûnisiyye li‟n-NeĢr. Ġbn Atıyye, Abdülhak b. Ğâlib b. Abdirrahmân (2001). el-Muḥarraru‟l-vecîz fî tefsîri‟l-Kitâbi‟l-ʽAzîz (C. 1, 2, 4). tahkik: Abdüsselâm AbdüĢĢâfî Muhammed. Beyrut: Dâru‟l-Kütübi‟l-Ġlmiyye. Ġbn Cinnî, Ebu‟l-Feth Osman (1994). el-Muḥteseb fî tebyîni vucûhi şevâẑẑi‟l-ḳırââti ve‟l-îḍâḥi anhâ (C. 1, 2). tahkik: Ali en-Necdî Nâsıf. Kahire: Vezâratu‟l-Evkâf. Ġbn Cuzey, Ebu‟l-Kâsım Muhammed b. Ahmed (1416). et-Teshîl li ʽulûmi‟t-tenzîl. tahkik: Abdullah el-Hâlidî. Beyrut: ġeriketü Dari‟l-Erkam b. Ebi‟l-Erkam. Ġbn Ebî Hâtim (1419). Tefsîru‟l-Ḳur‟âni‟l-ʽAzîm (C. 1). tahkik: Esʽad Muhammed et-Tayyib, Suudi Arabistan: Mektebetu Nizâr Mustafa el-Bâz. Ġbn Hâleveyh (1941). İʽrâbu ṡelâṡîne sûra mine‟l-Ḳur‟âni‟l-Kerîm. Mısır: Matbaatu Dâri‟l-Kütübi‟l-Mısriyye. Ġbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn (1968). el-Muḡnî (C. 1, 3). Kahire: Mektebetu‟l-Kâhire. Ġbn Mücâhid, E. (1400). Kitabü‟s-sebʽa fi‟l-ḳırâât. tahkik: ġevkî Dayf. Mısır: Dâru‟l-Meârif. Ġbn Surâka Abdulbâkî b. Abdirrahmân (2009). Ḳavâʽidu naḳdi‟l-ḳırââti‟l-Ḳur‟âniyye. Suudi Arabistan: Dâru Kunûz-i ĠĢbiliyâ. Ġbn Süleyman, M. (1423). Tefsîr. tahkik: Abdullah Mahmud ġehhâte. Beyrut: Daru Ġhyâi‟t-Turâs, Ġbnu‟l-Arabî, Muhammed b. Abdillah Ebûbekir (1424/2003). Aḥkâmu‟l-Ḳur‟ân. tahkik: Muhammed Abdülkâdir Atâ. Beyrut: Dâru‟l-Kütübi‟l-Ġlmiyye. Ġbnu‟l-Arabî, Muhammed b. Abdillah Ebûbekir (1986). Ḳânûnu‟t-te‟vîl. tahkik: Muhammed es-Süleymânî. Cidde: Dâru‟l-Kıble li‟s-Sekâfeti‟l-Ġslâmiyye. Ġbnu‟l-Cevzî, Cemâluddîn Ebu‟l-Ferac (1422). Zâdu‟l-mesîr fi ʽilmi‟t-tefsîr (C. 1, 2). tahkik: Abdurrazzak el-Mehdî. Beyrut: Dâru‟l-Kütübi‟l-Arabiyye. Ġbnu‟l-Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed (1991). Meʽâni‟l-ḳırâât (C. 1). Suudi Arabistan: Câmiatu‟l-Melik Suûd Merkezu‟l-Buhûs fî Külliyyeti‟l-Âdâb. Ġbn Zencele, Ebû Zurʽa Abdurrahman b. Muhammed (1997). Ḥuccetu‟l-ḳırâât. tahkik: Saîd el-Efgânî. Beyrut: Müessesetu‟r-Risâle. el-Îcî, Muhammed b. Abdirrahman (2004). Tefsîru‟l-Îcî Câmiʽu‟l-beyân fî tefsîri‟l-Ḳur‟ân (C. 2). Beyrut: Dâru‟l-Kütübi‟l-Ġlmiyye. el-Kabâkıbî, ġemsuddin Muhammed Ġbn Halil (2003). Îḍâḥu‟r-rumûz ve miftaḥu‟l-künûz fi‟l-ḳırââti‟l-erbaʽa ʽaşra. tahkik: Ahmed Hâlid ġükrî. Amman: Dâru Ammâr. el-Kastallânî, ġihâbuddîn (1972). Leṭâifu‟l-işârât. tahkik: Âmir es-Seyyid Osman, Abdussabûr ġâhîn. Kahire: el-Meclisu‟l-aʽlâ li‟Ģ-Ģuûni‟l-Ġslâmiyye Lecnetu Ġhyâi‟t-Turâsi‟l-Ġslâmî. el-Kefevî, Ebu‟l-Bekâ Eyyûb b. Mûsa (ty.). el-Külliyyât Muʽcemun fi‟l-musṭalahât ve‟l-furûḳu‟l-luḡaviyye. tahkik: Adnân DervîĢ, Muhammed el-Mısrî. Beyrut: Müessesetu‟r-Risâle. el-Kınnevcî, Muhammed Sıddîk Hân Hasen b. Ali (1992). Fetḥu‟l-beyân fî meḳâsıdi‟l-Ḳur‟ân (C. 2, 4). Beyrut: el-Mektebetu‟l-Asriyye. el-Kirmânî, Ebu‟l-Kâsım Burhânuddîn (ty.). Ḡarâibu‟t-tefsîr ve ʽacâibu‟t-te‟vîl (C. 2). Cidde: Dâru‟l-Kıble li‟s-Sekâfeti‟l-Ġslâmiyye. el-KuraĢî, Abdullah b. Hammâd (1430). el-Ḳırââtü‟Ģ-ġâẑẑe ve Eṡeruhâ fi‟t-tefsîr. Mecelletu Maʽhedi‟l-İmami‟ş-Şâṭıbî li‟d-Dirâsâti‟l-Ḳur‟âniyye. S. 7, Suudi Arabistan. el-Kurtubî, Muhammed b. Ahmed (1964). el-Câmiʽ li aḥkâmi‟l-Ḳur‟ân (C. 2, 4, 5, 6, 15, 19, 20). tahkik: Ahmed el-Berdûnî, Ġbrahim ĠtfayyiĢ. Kahire: Dâru‟l-Kütübi‟l-Mısriyye. el-Mâturidî, E. M. (2005). Te‟vîlâtu ehli‟s-sünne (C. 2, 6, 7). tahkik: Mecdî Baslûm. Beyrut: Dâru‟l-Kütübi‟l-Ġlmiyye. el-Mâverdî, Ebu‟l-Hasen Ali b. Muhammed (1999). el-Ḥâvi‟l-kebîr fî fıḳhi meẑhebi‟l-İmâmi‟ş-Şâfiʽî (Cilt 4). tahkik: Ali Muhammed Muavvıd, Adil Ahmed Abdulmevcûd, Beyrut: Dâru‟l-Kütübi‟l-Ġlmiyye. el-Mâverdî, Ebu‟l-Hasen Ali b. Muhammed (ty.). en-Nüketu ve‟l-ʽuyûn (C. 4). tahkik: Ġbn Abdi‟l-Maksûd b. Abdirrahîm. Beyrut: Dâru‟l-Kütübi‟l-Ġlmiyye. el-Mazharî, Muhammed Senâullah (1412). et-Tefsîru‟l-Maẓharî (C. 1). tahkik Ğulam Nebî et-Tûnisî. Pakistan: Mektebetü‟r-RüĢdiye. Mekkî, Ġbn Ebî Tâlib HammûĢ b. Muhammed el-Kaysî (ty.). el-İbâne an meʽâni‟l-ḳırâât. tahkik: Abdülfettâh Ġsmail ġelebî. Mısır: Dâru Nahda. Mekkî, Ġbn Ebî Tâlib HammûĢ b. Muhammed el-Kaysî (1405). Müşkilu iʽrâbi‟l-Ḳur‟ân (C. 1). tahkik: Hâtim Salih ed-Dâmin. Beyrut: Müessesetu‟r-Risâle. en-Nehhâs, E. C. (1421). İʽrâbu‟l-Ḳur‟ân (C. 1). tahkik Abdülmünʽim Halîl Ġbrâhîm. Beyrut: Dâru‟l-Kütübi‟l-Ġlmiyye. en-Nehhâs, E. C. (1408). en-Nâsiḫ ve‟l-mensûḫ (C. 1). tahkik: Muhammed Abdusselam Muhammed. Kuveyt: Mektebetu‟l-Felâh. en-Nesefî, Ebu‟l-Berakât Abdullah b. Mahmud (1998). Medârikü‟t-tenzîl ve haḳâiḳu‟t-te‟vîl. tahkik: Yusuf Ali Bedîvî (C. 1, 2). Beyrut: Dâru‟l-Kelimi‟t-Tayyib. en-Nîsâbûrî, Mahmud b. Ebi‟l-Hasen b. el-Hüseyn, Îcâzü‟l-beyân an meʽâni‟l-Ḳur‟ân (C. 2). tahkik: Hanîf b. el-Hasen el-Kâsımî, Beyrut: Dâru‟l-Ğarbi‟l-Ġslâmî. en-Nîsâbûrî, Nizâmüddîn el-Hüseyn b. Muhammed b. Hüseyn (1416). Ḡarâibu‟l-Ḳur‟ân ve reğâibu‟l-Furkân (C. 1). tahkik: Zekeriyya Umeyrât. Beyrut: Dâru‟l-Kütübi‟l-Ġlmiyye. er-Râzî, Fahruddîn Muhammed b. Ömer (1420). Mefatîḥu‟l-ḡayb (C. 12, 16, 32). Beyrut: Dâru Ġhyâi‟t-Turâsi‟l-Arabî. Rıza, Muhammed ReĢid b. Ali (1990). Tefsîru‟l-Menâr (C. 7). Mısır: el-Hey‟etu‟l-Mısriyyetu‟l-Âmme li‟l-Kitâb. es-Saʽlebî, Ahmed b. Muhammed (2002). el-Keşf ve‟l-beyân ʽan tefsîri‟l-Ḳur‟ân (C. 2, 3, 4, 5). tahkik: Ebû Muhammed b. ÂĢûr. Beyrut: Dâru Ġhyai‟t-Turâsi‟l-Arabî. es-Semerkandî, Ebu‟l-Leys Nasr b. Muhammed (ty.). Baḥru‟l-ʽulûm (C. 1, 2, 3, 7). yy. es-Serahsî, Muhammed b. Ahmed (1993). el-Mebsût (C. 1, 4). Beyrut: Dâru‟l-Maʽrife. es-Suyûtî, C. (1394/1974). el-İtḳân fî ʽulûmi‟l-Ḳur‟ân (C. 1). tahkik: Muhammed Ebu‟l-Fadl Ġbrahim. Mısır: el-Hey‟etu‟l-Mısriyyetu‟l-Âmme li‟l-Kitâb. ġaʽbân, Z. (1990). İslâm Hukuk İlminin Esasları (Usûlü‟l-Fıkh). tercüme: Ġbrahim Kâfi Dönmez. Ankara: TDV Yayınları. eĢ-ġevkânî, Muhammed b. Ali (1414). Fetḥu‟l-ḳadîr (C. 1, 2, 4). DimaĢk: Dâru Ġbn Kesir. eĢ-ġinkîtî, Muhammed el-Emîn b. Muhammed el-Muhtâr (1995). Aḍvâu‟l-beyân fî îḍâhi‟l-Ḳur‟âni bi‟l-Ḳur‟ân (C. 5). Beyrut: Dâru‟l-Fikr. et-Taberî, Ebû Câʽfer Muhammed b. Cerîr (2000). Câmiʽul-beyân an te‟vîli âyi‟l-Ḳur‟ân (C. 2, 3, 4, 7, 8, 13, 15, 20, 21, 22, 23, 24). tahkik: Ahmed Muhammed ġâkir. yy: Müessesetu‟r-Risâle. et-Tahâvî, Ebû Caʽfer Ahmed b. Muhammed (1995). Aḥkâmu‟l-Ḳur‟an (C. 1, 2). tahkik: Sadettin Ünal. Ġstanbul: ĠSAM Yayınları. el-Vâhidî, Ali b. Ahmed (1430). et-Tefsîru‟l-basîṭ (C. 11, 22). Riyad: Ġmâdetu‟l-Bahsi‟l-Ġlmî ve Câmiatu‟l-Ġmâm Muhammed Ġbn Suûd el-Ġslâmiyye. el-Yağmûrî, Yusuf b. Ahmed b. Muhammed (1964). Nûru‟l-ḳabes. neĢreden: Rudolf Sellheim. Wiesbaden: Dâru‟n-NeĢr. ez-Zeccâc, Ebû Ġshak Ġbrahim b. es-Serî (1988). Meʽâni‟l-Ḳur‟ân ve i„râbuh (C. 1, 4). tahkik: Abdülcelîl Abduh ġelebî. Beyrut: Âlemu‟l-Kütüb. ez-Zehebî, ġ. (1985). Siyeru aʽlâmi‟n-nubelâ (C. 4). tahkik: ġuayb Arnavut. yy: Müessesetu‟r-Risâle. ez-ZemahĢerî, Mahmud b. Ömer (1407). el-Keşşâf ʽan haḳâiḳı ḡavâmiḍı‟t-tenzîl ve ʽuyûni‟l-eḳâvîl fî vucûhi‟t-te‟vîl (C. 1, 2, 3). Beyrut: Dâru‟l-Kitâbi‟l-Arabî. ez-Zuhaylî, V. (2009). el-Fıḳhu‟l-İslâmî ve edilletuh (C. 3). DimaĢk: Dâru‟l-Fikr.