OSMANLI ANAYASAL DÜZENİNİN BOZULMASI VE MODERNLEŞME (1699-1839)

Yıl 2020, Sayı: 64, 207 - 238, 16.07.2020

Hasan Tahsin Fendoğlu , Merve Ünal Açıkgöz A.samet Güller

Öz

Bu makalede, Osmanlı’da genel olarak, Karlofça Antlaşmasından (1699) Tanzimat Fermanına (1839) kadar olan süreçte anayasal düzenin bozulması ve modernleşme konu edinilmiş, Tanzimat Fermanı ve sonrasına girilmemiştir. Bir başka deyişle yaklaşık 140 yılın reform süreci anayasal açıdan ele alınmaya çalışılmıştır.
Belirtilen süreçte Devletin genel görünümü, bu dönemde reforma ilişkin olarak yazılan makaleler, kitaplar belirtilmiş, hükümdarların, ilmiye ve seyfiye sınıfının rolü analiz edilmeye çalışılmış, hükümdarlardan özellikle Sultan III. Selim ve Sultan II. Mahmut tarafından yapılan yenilikler ve Devleti yeniden inşa süreci üzerinde durulmuştur.
Çalışmada Sened-i İttifak konusuna girilmiş, Anayasa hukuku açısından değerlendirilmiştir. Sened-i İttifak’ın, merkezi hükümeti sınırlayıcı ve iki taraflı sözleşme niteliği, ulema, asker ve yöneticilere rağmen Ayan’ın devleti sınırlaması olduğu, bu senetle Padişah’ın mutlak vekili olan sadrazamın daha etkili bir konuma geldiği belirtilmiştir. Sened-i İttifak Türk İmparatorluğu için geçici bir önlemdir. Sened-i İttifak, Magna Charta’ya sadece şeklen benzer, içerik olarak farklıdır, hükümdarı gerçekte kısıtlamamış ve yetkiyi millete vermemiş olup derebeylerin zorbalığını meşrulaştıran bir utanç belgesidir. Çalışmada Osmanlı’nın yaklaşık 140 senesi anayasal açıdan analiz edilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, reform, anayasa, Sultan III üncü Selim, Sultan II nci Mahmut, hariciye

Kaynakça

• Ahmet Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet, C: V, İstanbul, Sadeleştirilmiş, Üçdal Neşriyat, 1994.
• Akın, İlhan, Kamu Hukuku, İstanbul, İÜHF Yayını, Fakülteler Matbaası. 1974, 3.Baskı.
• Akın, İlhan, Kamu Hukuku, Devlet Doktrini, Temel Hak ve Özgürlükler, İÜHF Yayını, Fakülteler Matbaası, 1974.
• Akkutay, Ülker, Enderun Mektebi, Ankara, Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yayını, 1984.
• Akyılmaz, Gül, “Osmanlı Devleti’nde Egemenlik Kavramının Gelişimi”, Yeni Türkiye, 701 Osmanlı Özel Sayısı.
• Akyılmaz, Gül, Reisü’l-Küttap ve Osmanlı Hariciye Nezaretinin Doğuşu, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 1993.
• Abadan, Yavuz “Osmanlı İmparatorluğunda Anayasa Sistemine Geçiş Hareketleri”, AÜHF Dergisi, C: XIV, 1957, S.1-4, Ankara.
• Aldıkaçtı, Orhan, Anayasa Hukukumuzun Gelişmesi ve 1961 Anayasası, İstanbul, 1978, 3.Baskı.
• Altundere, Ahmet, Osmanlı İmparatorluğunda Özgürlüklerin Doğuşu, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1992.
• Arıkan, Sema, Ebu Bekir Ratip Efendinin Büyük Layihası, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1996.
• Avşar, Zakir/ Solak, Ferruh, “İmparatorluk Türkiye’sinde Yapılan Nüfus Sayımları”, Yeni Türkiye, 701 Osmanlı Özel Sayısı, Ankara, 2000, ss. 615-617.
• Averil Mackenzie-Grieve, The Last Years of the English Slave Trade, Liverpool 1750-1807, New York, 1968.
• Ayhan, Halis, “XIX. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Kurulan Cemiyet-i İlmiyelerin Eğitim ve Öğretim Çalışmaları”, Yeni Türkiye, Ankara, 1999, ss. 261-267.
• Atar, Fahrettin, “Fetva”, DİA, C. XII, ss. 487-496.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), HH, 825, 1202/1787-1788.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Y.PRK.TKM., 14 B 1304 h., D. No. 10, G. no. 32.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), HH, 25672, 1224/1809.
• Beydilli, Kemal (1999), “Islahat”, “XVIII. Yüzyıldan Tanzimat’a Kadar”, C. XIX, İstanbul, 1999, ss. 174-185,.
• Bolay, Süleyman H., ”Klasik Dönem Osmanlı Düşüncesi ve Osmanlı’da Tehafüt Tutkusu”, s. 11-30,Yeni Türkiye, 701 Osmanlı Özel Sayısı, Ankara, 2000, ss.11-30.
• Bozkurt, Gülnihal, Batı Hukukunun Türkiye’de Benimsenmesi (Osmanlı Devletinden Türkiye Cumhuriyetine Resepsiyon Süreci) (1839-1939), Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara, 1996.
• Bilim, Cahit Yalçın, “Osmanlılarda Eğitimin Çağdaşlaşması ve Askeri Okullar”, Yeni Türkiye, Ankara, 1999, ss. 237-244.
• Cihan, Ahmet, Reform Çağında Osmanlı Uleması 1789-1876, İstanbul, 1995.
• Cin, Halil, Miri Arazi ve Bu Arazinin Özel Mülkiyete Dönüşümü, Selçuk Üniversitesi Yayını, Konya, 1987, Ekli II. Baskı.
• Çadırcı, Musa, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, TTK Yayını, 1991.
• Çetin, Atilla, “Osmanlı Devletinin Sırlarını Koruyan Daire, Divan-ı Hümayun Kalemi ve Önemi”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, Temmuz 1992, Sayı 67, Yayınlayan TDA Vakfı. Defterdar Sarı Mehmet Paşa, Devlet Adamlarına Öğütler, Sadeleştiren: Hüseyin Ragıp Uğural, Kültür Bakanlığı, (Nesaihü’l-Vüzera Ve’l-Ümera veya Kitab-ı Güldeste), İstanbul 1987.
• Eren, M. Cevat, “Tanzimat”, Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi, 1970, C. XI, ss. 709-765.
• Erdem, Ali Rıza, “XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda Eğitim: II. Mahmut ve Tanzimat Döneminde İlköğretimde Yapılan Yenilikler ve Değerlendirmesi”, Yeni Türkiye, 701 Osmanlı Özel Sayısı, Ankara, ss. 754-763.
• Ergin, Osman Nuri, Mecelle-i Umur-i Belediye, C: III, İst. 1338/1922, Tıpkı Basım, İstanbul, 1995.
• Findley, Carter V., Osmanlı Devletinde Bürokratik Reform, Bab-ı Ali, 1789-1922, Çev: Latif Boyacı ve İ. Akyol, İstanbul, 1994.
• Gökbilgin, M. Tayyip, “Nizam-ı Cedid”, Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi, C: IX, 1964, ss. 309-318.
• Günay, Bekir, Mehmet Sadık Rıfat Paşa’nın Hayatı, Eserleri ve Görüşleri, İÜ.SBE, Yük. Lis. Tezi, İstanbul, 1992.
• Hamlin, Cyrus, Among The Turks, New York, Robert Carter And Brothers Press, 1878.
• Hasan Kâfi Akhisari, Usulü’l-Hikem fi Nizami’l-Âlem, Yayına hazırlayan: Kenan Ziya Taş, Set Matbaacılık, Diyarbakır, 1999
• Hazır, Hayati, “Sened-i İttifak’ın Kamu Hukuku Bakımından Önemi”, DÜHFDergisi, C.I, Sy. 2, Diyarbakır, 1984, ss. 17-28.
• Heper, Metin, Modernleşme ve Bürokrasi (Karşılaştırmalı Kamu Yönetimine Giriş), Sosyal Bilimler Derneği, Ankara, 1973.
• http://static.dergipark.org.tr/article-download/8204/01d3/e886/5df74706dba5d.pdf? (Erişim Tarihi: 23.05.2020).
• https://tr.wikipedia.org/wiki/Tarih-i Devlet-i_Aliyye-i_Osmaniyye (Erişim Tarihi: 23.5.2020).
• https://www.haberturk.com/yazarlar/murat-bardakci/1031863-bilen-bilmeyen-herkes-konusuyor-osmanli-devletinin-resmi-adi-devlet-i-aliyyedir (Erişim Tarihi: 23.05.2020). https://www.aa.com.tr/tr/turkiye/osmanlidan-gunumuze-turkiyenin-kimlik-kartlari/531988 (Erişim Tarihi: 23.05.2020).
• İpşirli, Mehmet, “Enderun”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C: XI, İstanbul, 2011, ss. 185-187.
• İpşirli, Mehmet, “Islahat”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C: XIX, 1999, s. 170-174.
• İnalcık, Halil, “Adaletname”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C: I, 1988, ss. 346-347.
• İnalcık, Halil, “Adaletnameler”, Türk Tarih Belgeleri Dergisi, 1965, C: II, Sayı, 3-4, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1967 (Ayrı Basım).
• İnalcık, Halil, The Ottoman Empire The Classical Age 1300-1600, Traslated by, Norman Itzkowıtz and ColinImber, Weidenfeld and Nicholson, London, 1973.
• İnalcık, “Reisü’l-küttap”, MEB. İA. (ss. 546-550), (https://www.scribd.com/doc/284071620/ Reisulkuttab-Halil-İnalcık-pdf) (Erişim Tarihi: 19.5.2020).
• İnalcık, Halil, “Sened-i İttifak ve Gülhane Hatt-ı Hümayunu”, Osmanlı İmparatorluğu, Toplum ve Ekonomi Üzerinde Arşiv Çalışmaları, İncelemeler, Eren Yayıncılık, İstanbul, 1993, ss. 343-350.
• İbn Rüşd, Tehafüt et-Tehafüt, Tutarsızlığın Tutarsızlığı, Çev: Kemal Işık/ Mehmet Dağ, 19 Mayıs Üniversitesi Yayını, Samsun, 1986.
• Karakaş, Mehmet, “Tanzimat Sürecinde Eğitimde Modernleşme Hareketleri”, 701 Osmanlı Özel Sayısı, Ankara, ss. 764-776.
• Karal, Enver Ziya, Selim III’ün Hatt-ı Hümayunları, Nizam-ı Cedit, 1789-1807, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1998.
• Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, Birinci Meşrutiyet ve İstibdat Devirleri (1876-1907), Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara, 1988.
• Koç, Yunus, “Osmanlı İmparatorluğunun Nüfus Yapısı (1300-1900)”, 701 Osmanlı Özel Sayısı, Ankara, ss. 599-614.
• Korlaelçi, Murtaza, “Bazı Tanzimatçılarımızın Pozitivistlerle İlişkisi”, "Tanzimat’ ın150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Ankara, 31 Ekim-3 Kasım 1989, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, XXVI. Dizi, Sa.5, Türk Tarih Kurumu Basımevi. 1994
• Tokatlı Mustafa Ağa, Koca Sekbanbaşı Risalesi, Hazırlayan, Abdullah Uçman, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul, tarihsiz. Koçi Bey Risalesi, Sadeleştiren: Zuhuri Danışman, MEB Devlet Kitapları, İstanbul, 1972.
• Köktaş, Arif, “Osmanlı Devletinde Bir Saray Teşkilatı: Enderun Mektebi”, Yeni Türkiye, 701 Osmanlı Özel Sayısı, Ankara, 2000, ss. 717-721.
• Kushner, David, “Career Patterns Among The Ulema İn The Late Nineteenth and Early Twentieth Centuries”,Tanzimatın 150. Yılı Uluslararası Sempozyumu, Ankara 31 Ekim-3 Kasım 1989, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara 1994. ss. 165-171.
• Kuneralp, Sinan, “The Ministry of Foreign Affairs Under The Ottoman Empire”, s. 494-511 (https://core.ac.uk/download/pdf/38327344.pdf). (Erişim tarihi: 19.5.2020). Kütükoğlu, Mübahat, S., “Ferman”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C: XII, 2012, ss. 400-406.
• Lewis, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Çev: Metin Kıratlı, 1988, 3. Baskı, Ankara.
• Macdonald, Duncan B., M.A.B.D., Development of Muslim Theology, Jurisprudence and Constitutional Theory, Beirut, Khayats, 1965.
• Mardin, Şerif, ”Center-Periphery Relations, A Key to Turkish Politics”, Deadalus, Winter, 1973, ss. 169-190.
• Mumcu, Ahmet, Osmanlı Hukukunda Zulüm Kavramı, Birey ve Toplum Yayınları, Ankara, 1985, 2. Baskı.
• Mumcu, Ahmet, Hukuksal ve Siyasal Karar Organı Olarak Divan-ı Hümayun, Birey ve Toplum Yayınları, Ankara, 1986, 2. Baskı.
• Henry W. Nevinson, A Modern Slavery, Schocken Books, New York, 1968.
• Okandan, Recai Galib, Amme Hukukumuzun Anahatları (Türkiye’nin Siyasi Gelişmesi), İstanbul, 1971.
• Okandan, Recai Galip, “Amme Hukukumuzda Tanzimat Devri”, Tanzimat, 100. Yıl, s. 101 vd.
• Onar, Sıddık Sami, İdare Hukukunun Umumi Esasları, C: I-III, İstanbul, İsmail Akgün Matbaacılık, 1966.
• Ortaylı, İlber, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, İstanbul, 2017, 46. Baskı, Timaş.
• Ortaylı, İlber, Tanzimat’tan Sonra Mahalli İdareler, Ankara, 1974.
• Özcan, Abdülkadir, “Eşkinci Ocağı”, DİA, C. XI, 2011, ss. 469-471.
• Parmaksızoğlu, İsmet, “Karlofca”, Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi, C: VI, 1952, s. 346 vd.
• Shaw, Stanford J., History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, C. I- II, Cambridge University Press, 2002.
• Sonyel, Salahi R., “Tanzimat and its Effects on the non-muslim Subjects of the Ottoman Empire”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Ankara 31 Ekim-3 Kasım 1989, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara 1994, ss. 353-388.
• Şişman, Adnan, “XIX. Yüzyıl Başlarında Fransa’daki İlk Osmanlı Öğrencileri”, Yeni Türkiye, Ankara, 1999, ss. 245-249.
• Tanilli, Server, Devlet ve Demokrasi, Anayasa Hukukuna Giriş, Say Yayınevi, İstanbul, 2001.
• Taş, K. Ziya, “Lala (Şehzadelerin Yetiştirilmesi)”, Yeni Türkiye, 701 Osmanlı Özel Sayısı, Ankara, 2000, ss. 722-734.
• Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasi Partiler, C. I-III, İstanbul, 1952.
• Tocqueville, Alexis de, Democracy in America, New York, Vintage Books, Volume I-II, 1957, 5. Baskı.
• Toprak, Zafer, Türkiye’de Milli İktisat (1918-1918), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara, 1982.
• Velay, A. Du, Türkiye Maliye Tarihi, Maliye Bakanlığı Tetkik Kurulu Neşriyatı, Ankara, 1978.
• Yazıcı, Tahsin, “Hümayun”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C: XVIII, 1998, ss. 479-480.
• Yücel, Yaşar, "Açış Konuşması", Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Ankara, 31 Ekim-3 Kasım 1989, s. 1-5., TTK Yayını, Ankara 1994.
• Yücekök, Ahmet N., “XIX. Yüzyıl Osmanlı Ticaret Sözleşmeleri” AÜ.Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C: 23, No. 1, 1968, s. 381-426.
• Yücekök, Ahmet N., Siyaset Sosoyolojisi Açısından Parlamentonun Evrimi, (kıs: Parlamanetonun Evrimi), AÜ.Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayını, 1983.
• Watson, James L. (Ed.), Asian and African Systems of Slavery, University of London, Basil Blackwell-Oxford, 1980.