İSLÂM VE OSMANLI HUKUKUNDA BULUĞ MUHAYYERLİĞİ

Yıl 2024, Sayı: 72, 229 - 273, 15.05.2024

Abdussamed Atasoy

https://doi.org/10.57083/adaletdergisi.1484009

Öz

İslâm hukukunda henüz buluğa ermemiş olan kız ve erkek çocukların ve akıl hastası kişilerin icbar velayeti ile evlendirilmeleri mümkündür. Bu durumun faydaları olduğu gibi kötüye kullanılması durumunda zararları da hasıl olabilmektedir. Hanefi mezhebi dışındaki üç mezhebe göre icbar velayeti hakkına sahip olanlar oldukça sınırlıdır. Hanefi mezhebinde ise bu hak sahipleri geniş bir gruptan müteşekkildir. Bu sebeple yalnızca Hanefi mezhebine özel bir durum olarak icbar velayeti ile evlendirilen kişilerin, buluğa erdiklerinde veya ifâkat bulduklarında nikah akdini feshetme imkanı söz konusudur. Küçük çocukların ve akıl hastalarının velileri tarafında evlendirilmeleri durumunda söz konusu nikah akdi gayr-ı lazım olur. Küçük çocuklar baliğ olduklarında, akıl hastaları ise ifâkat bulduklarında söz konusu nikah akdini feshettiklerinde akit sona erer. Bu hakkı kullanmadıkları durumda ise nikah akdi lazım hale gelir. Osmanlı hukukunda diğer fıkıh konularında olduğu gibi buluğ muhayyerliği konusunda da Hanefi mezhebi görüşü hakimdir. Bu sebeple küçük yaşta evlendirilen ve buluğa eren kişilerin zaman zaman nikah akdini feshetmesi, fetva kitapları, kadı sicilleri ve sakk kitaplarında karşımıza çıkmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı hukuku, Buluğ muhayyerliği, Fesih, Lüzum şartı, İcbar velayeti.

Kaynakça

• Abdülvehhab H, Ahkâmu’l-ahvâli’ş-şahsiyye fî’ş-şeri’ati’l-İslâmiyye, Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, Kahire, 1357/1938.
• Akyılmaz G, “Osmanlı Hukukunda Çocuk Evlilikleri”, II. Uluslararası Kadın ve Hukuk Sempozyumu, C. 1, 2019, s. 149-175.
• Ali Haydar, Dürerü’l Hukkam Şerhu Mecelleti’l-Ahkâm, çev. Raşit Gündoğdu - Osman Erdem, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, İstanbul, 2017.
• Apaydın Y, “Lüzum”, DİA, C. 27, s. 260-262.
• Apaydın Y, “Muhayyerlik”, DİA, C. 31, s. 25-30.
• Apaydın Y, “Velâyet”, DİA, C. 43, s. 15-19.
• Araz Y, “17. ve 18. Yüzyılda İstanbul ve Anadoluda Çocuk Evlilikleri ve Erişkinlik Olgusu Üzerine Bir Değerlendirme”, Kadın / Women 2000 - Journal for Women’s Studies, C. 13, S. 2, 2012, s. 99-121.
• Arslan İ, “166 Numaralı (H. 980/M. 1572/1573) Ayntab Şer`iyye Sicili’nin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kilis 7 Aralık Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kilis, 2012.
• Atar F, “Nikah”, DİA, C. 33, s. 112-117.
• Avcı M, Türk Hukuk Tarihi, Adalet Yayınevi, Ankara, 2022.
• Aydın M A, “Mehir”, DİA, C. 28, s. 389-391.
• Aydın M A, İslâm-Osmanlı Aile Hukuku, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1985.
• Aydın M T, “İslâm Hukukunda Evlilik-Velayet İlişkisi”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sivas, 2004.
• Aydın M, Klasik Dönem Osmanlı Yargılama Hukukunda Tanıklık, Onikilevha, İstanbul, 2021.
• Bal A, “1426 No’lu (Hicri 1312 / Miladi 1895) Giresun Şer`iyye Sicilinin Transkripsiyonu ve Değerlendirmesi”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun, 2014.
• Bilmen Ö N, Fıkıh İlmi ve İslâm Hukuku Terimleri Sözlüğü, Haz. Abdullah Kahraman, Nizamiye Akademi, İstanbul, 2016. Bilmen Ö N, Hukuk-ı İslâmiyye ve Istılahat-ı Fıkhiyye Kamusu, Bilmen Yayınevi, İstanbul, 1988.
• Ceride-i İlmiyye Fetvaları, haz. İsmail Cebeci, Klasik Yayınları, İstanbul, 2009.
• el-Ceziri A, Dört Mezhebe Göre İslâm Fıkhı, çev. Mehmet Keskin, Çağrı yayınları, İstanbul, 1992.
• Cin H, İslâm ve Osmanlı Hukukunda Evlenme, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, Ankara, 1974.
• Coşan F, “Nikah Akdinin Bağlayıcılığı ve Muhayyerlikler”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Necmeddin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 2020.
• Çavuşzade Mehmet Aziz, Dürrü’s-Sukuk, Dârü’t-Tıbâati’l-Âmire, İstanbul, 1277.
• Çeker O, İslâm Hukukunda Akidler, AHİ Yayıncılık, İstanbul, 2006.
• Çeker O, Osmanlı Hukuk-ı Aile Kararnamesi Mehir Vakfı Yayınları, Konya, 2016.
• Danışman M A, “İslâm Hukukuna Göre Evlilikte Velayet ve Kapsamı”, İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi, S. 8, 2006, s. 239-258.
• Debbağzade Numan Efendi, Tuhfetu’s-sukuk, Dârü’t-Tıbâati’l-Âmire, İstanbul, 1248.
• Dirlik M, “Seçimlik Bir Hak Olarak Buluğ Muhayyerliği”, Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 6, S. 11, 2019, s. 61-96.
• Diyarbekir Şer`iyye Sicilleri Amid Mahkemesi 3803 Numaralı Sicil (1263-1264/1847-1848), ed. Ahmet Zeki İzgöer, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Diyarbakır, 2021.
• Döndüren H, Delilleriyle İslâm Hukuku, Şahıs, Aile ve Çözümlü Miras, İslâm Hukuku Külliyatı Yayınları, Konya, 1977.
• Ebu Zehra M, el-Ahvâlü’ş-şahsiyye, Dâru’l-Fikri’l-Arabî, Kahire, 1436/2015.
• Fetâvâyi Hindiyye, çev. Mustafa Efe, Akçağ Yayınevi, Ankara, 1987.
• Genç M, “İslâm Hukukunda Evlendirme Velayeti”, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa, 2002.
• Güngör E, “1 Numaralı Kütahya Şer`iyye Sicili (II. Bölüm) Transkripsiyonu ve Kritiği”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kütahya, 2006.
• Güngören A, “12 Numaralı Konya Şer`iyye Sicili (1074-1075/1663-1664) Değerlendirme ve Transkripsiyon”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 2020.
• el-Halebi, Mülteka’l-Ebhur (Mecmau’l-Enhur Şerhiyle), Tahkik: Halil İmran Mansur, Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut, 1419/1998.
• Hammad N, İktisadi Fıkıh Terimleri, çev. Recep Ulusoy, İz Yayıncılık, İstanbul, 1996.
• İbn Abidin, Reddül-Muhtar Ale’d-Dürri’l-Muhtar, çev. Ahmed Davudoğlu, Şamil Yayınevi, İstanbul, 1983.
• İbn Nüceym, el-Bahru’r-Raik Şerhu Kenzü’d-Dekaik, Tekmiletü’l-Bahru’r-Raik, Tekmile: Muhammed b. Hüseyin b. Ali et-Turi, Daru’l-Kutubi’l-İslâmi, ty.
• İbn Rüşd, Bidayetü’l-Müctehid ve Nihayetü’l-Muktesid, Daru’l-Hadis, Kahire, 1425/2004.
• İbnü’l-Hümam / Kadızade, Fethü’l-Kadir ale’l-Hidaye, Netaicü’l-efkar fi keşfi’r-rumuz ve’l-esrar (Tekmiletü’l-Fethu’l-Kadir), Daru’l-Fıkr, Lübnan, 1389/1970.
• İstanbul Kadı Sicilleri 55 Rumeli Sadâreti Mahkemesi 127 Numaralı Sicil (1090-1091/1679-1680), ed. Coşkun Yılmaz, Kültür AŞ, İstanbul, 2019.
• İstanbul Kadı Sicilleri 73 Bab Mahkemesi 197 Numaralı Sicil (1162-1163/1749-1750), ed. Coşkun Yılmaz, Kültür AŞ, İstanbul, 2019.
• İstanbul Kadı Sicilleri 95 Bab Mahkemesi 397 Numaralı Sicil (1255-1256/1839-1840), ed. Coşkun Yılmaz, Kültür AŞ, İstanbul, 2019.
• İstanbul Kadı Sicilleri Galata Mahkemesi 90 Numaralı Sicil (1073-1074/1663), ed. Coşkun Yılmaz, İSAM, İstanbul, 2012.
• Kahveci N, İslâm Aile Hukuku, Hikmetevi Yayınları, İstanbul, 2014.
• Kanadıkırık İ, “260 Numaralı Hısn-ı Mansur (Adıyaman) Kadı Sicilinin 1.-122. Sahifelerinin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kahramanmaraş, 2005.
• Karaçay T M, “Trabzon Şer`iyye Sicillerindeki Nikah Kayıtları (1759-1755)”, OTAM, S. 48, 2020, s. 147-176.
• Karaman H, “Akit”, DİA, C. 2, s. 251-256.
• Karaman H, Mukayeseli İslâm Hukuku, İz Yayıncılık, İstanbul, 2016.
• Kardaş H, “333 Numaralı Bitlis Şer`iyye Sicili’nin Transkripsiyonu (H. 1295-1300/M. 1878-1882)”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van, 2010.
• el-Kâsâni, Bedaiu’ṣ-ṣanai’ fi tertibi’ş-şerâi’, Daru’l-Kütubi’l-İlmiyye, 1406/1986.
• Kaya K, “Mahkeme Kılavuzu: Sakk Mecmuaları”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C. 3, S. 5, 2005, s. 279-416.
• Kelebek M, İslâm Aile Hukukunda Velayet, Ravza Yayınları, İstanbul, 2015.
• Koç M, İslâm Aile Hukukunda Nikah Akdinin Feshi (Osmanlı Dönemi Uygulaması), İlahiyat Kitap, Ankara, 2022.
• Korkmaz Ö, “Osmanlı Uygulamaları Işığında Küçüklerin Evlendirilmesi ve Veli İzinsiz Nikah”, Bilimname, S. 37, 2019, s. 453-475.
• Küçüktiryaki A Y, “Sadreddin Efendi’nin Hukuk-ı Aile Kararnamesine İlişkin Görüşlerinin Değerlendirilmesi”, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2009.
• Manastırlı İsmail Hakkı, Vesailü’l-Felah Fi Mesaili’n-Nikah, İstanbul, 1313/1895.
• Mehmed Surûrî, Ahkâmü’n-nikah, Matbaa-i Hukukiye, 1329.
• el-Merginani, el-Hidaye fi Şerhu Bidayeti'l-Mübtedi, Tahkik: Tellal Yusuf, Daru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, Beyrut, ty.
• Mevdudi, İslâm’da Aile Hukuku (Karı-Koca Hakları), çev. Memiş Tekin, Esra Yayınları, Konya, 1994.
• el-Mevsili, el-İhtiyar li-Ta’lili’l-muhtar, Tahkik: Mahmud Ebu Dakika, Matbuatu’l-Halebi, Daru’l-Kütubi’l-İlmiyye, Beyrut, 1356/1937.
• Mohammadullah O, “Mezheplere Göre Evlenmede Kadının Velayeti”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Necmeddin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 2021.
• Molla Hüsrev, Düreru’l-Hukkâm fî Şerhi Gureru’l-Ahkâm, çev. Arif Erkan, Eser Neşriyat ve Dağıtım, İstanbul, 1980.
• Neticetü’l-fetâvâ (Şeyhülislam Fetvaları), der. es-Seyyid Ahmed Elendi - es-Seyyid Hafız Mehmed b. Ahmed el-Gedûsi, haz. Süleyman Kaya vd., Klasik Yayınevi, İstanbul, 2014.
• Uzunçarşılı İ H, Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2014.
• Ronald C J, “Woman in Early 17 th Century Ottoman Judicial Records – The Sharia Court of Anatolian Kayseri”, Journal of the Economic and Social History of the Orient, C. 18, S. 1, 1975, s. 53-114.
• es-Serahsi, Mebsud, Daru’l-Maruf, Beyrut, 1414/1993.
• Seydişehri M A, Kitab-ı Nikah ve Talak, Matbaa-i Hayriyye, Dersaadet, 1326-1328.
• Seyyid S, Fıkhü’s-sünne, Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, Beyrut, 1977.
• Şaban Z, İslâmda Evlenme ve Boşanma, çev. Ali Kerrar Ulu, Dilek Matbaası, İstanbul, 1969.
• Şahin H, “Akidlerde Muhayyerlik Teorisi”, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun, 2016.
• Şahin H, “Nikahta Rıza ve Cebir”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2008.
• Şanizade, Bedayiu’s-sukuk (Sakk-i Şanizade), Camiu envari’s-sukuk ve lamiu’z-ziyai li zevi’ş-şukuk (Sakk-i Cedid) Hamişinde, Matbaa-i Ahmed Kamil, İstanbul, 1329.
• Şener M, “İslâm Hukukunda Velayet (I)”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, İzmir, 1985, s. 203-221.
• Şeyhülislam Çatalcalı Ali Efendi, Fetâvâ-yı Ali Efendi, haz. H. Necâti Demirtaş, Kubbealtı Neşriyat, İstanbul, 2014.
• Şeyhülislam Ebussuûd Efendi, Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi’nin Fetvalarına Göre Kanunî Devrinde Osmanlı Hayatı-Fetâvâ-yı Ebussu’ûd Efendi, haz. M. Ertuğrul Düzdağ, Kapı Yayınları, İstanbul, 2012.
• Şeyhülislam Feyzullah Efendi, Fetâvâ-yı Feyziye, haz. Süleyman Kaya, Klasik Yayınevi, İstanbul, 2009.
• Şeyhülislam Menteşzade Abdürrahim Efendi, Fetâvâ-yı Abdürrahim, Darü’t-Tıbaatü’l-Âmire, 1243.
• Şeyhülislam Yenişehirli Abdullah Efendi, Behcetü’l- Fetâvâ, haz. Süleyman Kaya, vd., Klasik Yayınları, İstanbul, 2011.
• Yaman A, İslâm Aile Hukuku, İFAV, İstanbul, 2017.
• Yazbak M, “Minor Miarriages and Khiyar al-Bulugh in Ottoman Palestine: A Note on Woman’s Strategies in a Patriarchal Society”, Islamic Law and Society, C. 9, S. 3, 2002, s. 386-409.
• Yazır E H, Alfabetik İslâm Hukuku ve Fıkıh Istılahları Kamusu, Haz. Sıtkı Gülle, Eser Neşriyat, İstanbul, 1997.
• Yenidoğan A, “İslâm Hukukunda Küçüklerin Evlendirilmesi”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta, 2009.
• Yıldırım C, Kaynaklarıyla İslâm Fıkhı, Kervan Yayınevi, Konya 2017.
• Yılmaz Ç, “122 Numaralı Gaziantep Şer`iyye Sicili’nin Transkripsiyonu ve Değerlendirmesi (H.1177-1178/M.1763-1764)”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kilis 7 Aralık Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kilis, 2016.
• Yusuf Ziyaeddin, Camiu envari’s-sukuk ve lamiu’z-ziyai li zevi’ş-şukuk, (Sakk-i Cedid), Matbaa-i Ahmed Kamil, İstanbul, 1329.
• Yücetürk Z, “98/3 Numaralı Gaziantep Şer`iyye Sicili H. 1155 (M. 1742-1743) Transkripsiyon ve Değerlendirme”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri, 2009. Zeydan A, el-Mufassal Mezheplere Göre Bütün Yönleriyle Kadın ve Aile Fıkhı Ansiklopedisi, ed. Faruk Beşer, Asalet Yayınevi, İstanbul, 2019. ez-Zuhayli V, İslâm Fıkhı Ansiklopedisi, çev. Nureddin Yıldız vd., Risale Yayınevi, İstanbul, 1994.