Taxation of Performing Arts or Film Screenings in The Ottoman’s Istanbul (1908-1914)

Yıl 2021, Cilt: 11 Sayı: 2, 214 - 238, 30.12.2021

Özlem Poyraz

https://doi.org/10.31679/adamakademi.983489

Öz

This article has two aims. The first purpose is to reveal the types of taxes collected from modern performing arts and film screenings, and the other is to determine the prevalence of performing arts and film screenings in Istanbul. Lubiyyat has been preferred for screening activities, and lubiyyat companies have been preferred for these companies. The Ottoman society has acquainted with theatrical performances before the film screenings. However, unlike theater, a serious technological infrastructure had been needed for film screenings. Although there were difficulties in providing this technological infrastructure, the Ittihad Terakki government supported the establishment of these companies and did not prevent the execution of their activities. During World War I, while the number of theater performances decreased, the number of film screenings increased. The government understood the power of the screenings and then established the Military Office of Cinema (MOC) in 1915. Thus, it was started to film production by the empire for the first time. Foreign companies and non-Muslims have performed almost all of the screenings in the Ottoman Empire. However, the empire had troubles in collecting the tax payments from foreign companies due to the capitulations. The tax inequality between domestic and foreign companies was eliminated by the abolition of capitulations. It is found that Stamp and Profits taxes and Hejaz Railway and Hospice aids were received from the companies and Istanbul turned out to be the art center of its era.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Theatre, Cinema, Profits Tax, Stamp Tax, Incorporation.

Osmanlı İstanbul’unda Sahne Sanatları ve Sinema Gösterimlerinin Vergilendirilmesi (1908-1914)

Öz

Osmanlı Devleti’nin batıdan devraldığı tiyatro ve sinema gösterileri ile tanışmaya başladığı dönemler farklılık arz etmektedir. İlk olarak tiyatro gösterileri Abdülmecit (1859) döneminde, sinema gösterileri ise II. Abdülhamit döneminde (1896) gerçekleştirilmiştir. Tiyatrodan farklı olarak sinema gösterilerini icra edebilmek için ciddî bir teknolojik altyapıya ihtiyaç duyulduğu aşikardır. Osmanlı Devleti bu altyapı çalışmalarını tam olarak sağlayamamış olmakla birlikte sinema kumpanyalarının kuruluşunu desteklemiş ve faaliyetlerin yürütülmesini engellememiştir. Gösteri faaliyetleri için lubiyyat, aracı şirketler için ise lubiyyat kumpanyaları ifadelerini tercih etmiştir. Bu araştırmanın amacı Osmanlı Devleti’nin tiyatro ve sinema şirketlerine yaklaşımını ortaya koymak, şirketlerden alınan vergi ve yardım kalemlerinin tespitini yapmak ve gösterilerin yaygınlık alanlarını ortaya çıkarmaktır. Bu teorik çerçevede Damga ve Temettü vergileri hakkında da bilgi sunulacaktır. 1914 yılına değin yerli şirketlerden tahsil edilen Temettü vergisinin yabancı şirketlerden alınamadığı anlaşılmıştır. İttihat-Terakki hükümeti ise I. Dünya Savaşı’nın oluşturduğu ekonomik çıkmazdan yararlanarak, kapitülasyonları kaldırmış ve vergi eşitsizliğine son vermiştir. Vergi denetimi açısından gösteriler belirli aralıklarla zabıtalarca kontrol edilmiş ve şirketleşmede millileşmeye önem verilmiştir. Ruhsatlı olarak icra edilen bu gösterilerin Osmanlı coğrafyasının neredeyse tamamına yayıldığı ve devletin başkenti olan İstanbul’un ise bir sanat merkezi haline dönüştüğü tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Tiyatro, Sinema, Damga vergisi, Temettü vergisi, Şirketleşme

Kaynakça

• BOA (T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi), DH. (Dahiliye) MTV. (Mütenevvia) D.No: 35 G.No:7
• B.No.: 13, 16, 22, 26, 32, 42, 43, 47, 49, 50, 53, 61, 67, 68, 69, 70, 71, 73, 76, 78, 79, 82, 83, 87, 88, 91, 92, 95, 98, 101, 106, 107, 108, 110, 111, 114.
• AKYILDIZ, A. (2001). Osmanlı Dönemi Tahvil ve Hisse Senetleri. Tarih Vakfı Yurt Yayınları. İstanbul.
• AND, M. (1972). Tanzimat ve İstibdad Döneminde Türk Tiyatrosu (1839-1908). İş Bankası Kültür Yayınları. Ankara.
• BELİVERMİŞ, H. & Eğribel, E. (2015). Batı Tarzı Yaşam Tarzı ve Toplum Kimliğini Oluşturma ve Yaygınlaştırma Aracı Olarak Tiyatronun Biçimlenmesi. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 33, 35-47.
• ÇELİKTEMEL THOMEN, Ö. (2015). Denetimden Sansüre Osmanlı’da Sinema. Toplumsal Tarih Dergisi, 255, 72-79. Düstur (1953). III. Tertip, Başvekalet Devlet Matbaası. Ankara.
• ERDEM, E. (2016). Sanayi Devriminin Ardından Osmanlı Sanayileşme Hamleleri: Sanayi Politikalarının Dinamikleri ve Zaafiyetleri. Erciyes Üniversitesi İktisadî ve İdarî Bilimler Fakültesi Dergisi, 48, 17-44.
• EROĞLU, O. (2012). Osmanlı Devleti’nin Son Dönemlerinden Cumhuriyet’in İlk Yıllarına Kamu Maliyesi. Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi (Özel Sayı), 12, 57-89.
• GÖKMEN, M. (1989). Türk Sineması Tarihi ve Eski İstanbul Sinemaları. Denetim Ajans Basımevi. İstanbul.
• GÜRKAN, F. (1996). Cumhuriyet Öncesi Türk Sineması (1805-1923). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul.
• KAZGAN, H. (1999). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Şirketleşme. Vakıfbank Yayınları. İstanbul.
• KURNAZ, F. Ş. (2018). I. Dünya Savaşı Yıllarında Osmanlı’da Sinemacılığın Şirketleşme Tezahürleri. Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi, V (13), 95-114.
• KOÇ, M. (1981). Türk Kamu Maliyesinde Kemalist Devrimler. Maliye Dergisi (Atatürk Özel Sayısı), 25-40.
• LEWİS, B. (2010). Modern Türkiye’nin Doğuşu. Arkadaş Yayınevi. Ankara.
• LİMAN, A. S. (2011). Türk Sinemasının İlk Yıllarında Çekim Sonrası Üretim ve Teknik Altyapı. İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, 40, 37-52.
• ÖNER, E. (2005). Mali Olaylar ve Düzenlemeler Işığında Osmanlı İmparatorluğu ve Cumhuriyet Döneminde Mali İdare, T.C. Maliye Bakanlığı Araştırma, Planlama ve Koordinasyon Kurulu Başkanlığı Yayını. Ankara.
• PAKALIN, M. Z. (1983). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü II. Milli Eğitim Basımevi. İstanbul.
• PAMUK, Ş. (2015). Türkiye’nin 200 Yıllık İktisadi Tarihi. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. İstanbul.
• SARISIR, S. (2018). Türk Sinema Tarihinde Önemli Bir Girişim: İlk Osmanlı Sinema ve Tiyatro Şirketi. OTAM Dergisi, 44, 255-277.
• ŞAHİN, Ö. (2014). Osmanlı Batılılaşmasında Sultan Abdülmecid. Türkiye Alim Kitapları.
• ŞENER, A. (1990). Tanzimat Dönemi Osmanlı Vergi Sistemi. İşaret Yayınları. İstanbul.
• TABAKOĞLU, A. (2016). Osmanlı Mali Tarihi. Dergâh Yayınları. İstanbul.
• TEKİNSOY, R. (2007). Rekin Tekinsoy’un Türk Sineması. Oğlak Yayınları. İstanbul.
• TOPRAK, Z. (2012). Türkiye’de Milli İktisat 1908-1918. Doğan Kitap. İstanbul.
• TÖRE, E. (2009). Türk Tiyatrosunun Kaynakları. Turkish Studies Dergisi, IV (1-2) 2181-2348.
• USLU, M. F. (2011). Melodram ve Komedi: Osmanlı’da Türkçe ve Ermenice Modern Dramatik Edebiyatlar. İhsan Doğramacı Bilkent Üniversitesi Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi. Ankara.
• YÜKSEL, A. E. (2021). I. Dünya Savaşı Yıllarında Osmanlı Devleti’nde Modern Sanatlar. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, XX (77), 441-462.