Osmanlı’da Liberalizm Algısı

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 1, 58 - 82, 29.06.2023

Tuba Özhazinedar

https://doi.org/10.30803/adusobed.1217186

Öz

Liberalizm, Orta Çağ’da feodal yapının çözülmesiyle varlık bulan ulus devletlerin doğmasıyla ortaya çıkmıştır. Tanrı-devlet anlayışı çözülmüş, dogmatizm yerini bilimsel düşünceye bırakmış, değişmez kabul edilen her şey sorgulanmaya başlamıştır. Bu doğrultuda gelişen toplumsal yapı yeni bir siyasal arayışın içine girmiş, düşünce ve ifade hürriyeti, bireysel ve temel haklar ve birey-devlet ilişkileri tartışılmaya başlamıştır. Birey-devlet ilişkisini, merkezine alan bireyin fikirlerine, eylemlerine, taleplerine saygı duyan, bireyi toplumun ve devletin esası kabul eden bir anlayışa sahip düşünürler sahneye çıkmışlardır. Düşünürler, bireylerin doğuştan sahip oldukları temel hak ve özgürlükleri elde etmek için verilen zorlu mücadele karşısında bireylerin korunmasını ve anayasal güvence alınmasını savunmuşlardır. Onlara göre devletin temel görevi; keyfi muameleye karşı vatandaşını korunmak, bireylere ve bireylerin düşüncelerine güvenmek, temel hak ve özgürlükleri tanımak, toplumsal rıza anlayışını uygulamaktır. Devletin kaynağının ve meşruiyetinin tartışmaya açılmasıyla birey- devlet ilişkisinin düzenlenmesi ihtiyacı doğmuştur. Böylece liberal düşüncenin gelişmesi sağlanmıştır. Osmanlı Devleti’nde de liberal düşüncenin gelişmesi bu esasa dayanmıştır. Osmanlı’da yenileşme liberalizm esas alınarak uygulanmıştır. Devletin kurumlarında, düşüncesi yapısında ve sisteminde önemli değişiklikler meydana gelmiştir. Liberal devlet yönetimi anlayışı Tanzimat ile başlamış, Kanun-i Esasi'nin ilanı ile değişme ve gelişme göstermiştir. Bu makalede liberal düşüncenin ortaya çıkışı, gelişimi ve Osmanlı Devleti’ne olan yansımaları değerlendirilmiştir. Liberal fikirlerin Osmanlı toplumunu, yönetimini yeniden şekillendirip şekillendirmeği tespit edilmeye çalışılmıştır. Osmanlı toplumunda meydana gelen yeni dinamiklerin neler olduğu anlaşılmaya çalışılmıştır. Bu tespit yapılırken basından faydalanılmıştır. Bu açıdan makale önem arz etmektedir. Betimleyici araştırma tekniğinin kullanıldığı makalede benzerlerinden farklı olarak gazete haberleri kullanılmıştır. Bu bağlamda, Osmanlı’da liberalizm algısının, yenileşme ve modernleşme ile eş anlamlı görüldüğü tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Liberalizm, Temel Haklar, Tanzimat, Meşrutiyet, Basın

Kaynakça

• AKIN, İ. (1987). Kamu Hukuku. Ankara: Beta Basın.
• ARMAOĞLU, F. (2001). 20 Yüzyıl Siyasi Tarihi, 1914-1955.İstanbul: Kronik Kitap.
• AKSOY, N. (2008). Tarihe Yön Veren Olaylar. İstanbul: Karma kitapları.
• AKŞİN, S. (1971). İttihat ve Terakki Üzerine. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C. 26, S.1, s.153- 182.
• AKŞİN, S. (1974). Fedakaran-ı Millet Cemiyeti. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C.29, S.1, s.125-136.
• AKYILDIZ, A. (2003). Meclis-i Meb‘usan. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 28, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s.245-247.
• ALDIKAÇTI, O. (1978). Anayasa Hukukumuzun Gelişmesi ve 1961 Anayasası. İstanbul: Fakülteler Matbaası.
• AYDIN, A. (2000). Batılılaşma Döneminde Şinasi ve Fransız Etkisi. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, C.17, S.2, s.105-131.
• AYAZ, E., Erdem M,. Kuloğlu Y. (2015). II. Meşrutiyet Döneminde Bir Faili Meçhul: Hasan Fehmi Bey, Ejovoc Electronic Journal of Vocational Colleges, C.5, S.1, s.268 -286.
• BERBER, G., Ş.(2011). Osmanlı'nın Son Döneminden Cumhuriyet'in İlk Yıllarına Liberalizm- Devletçilik Çatışması. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C.27, S.80, s.210-239.
• BEYDİLLİ, K. (2013). Yeni Osmanlılar Cemiyeti. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C: 43, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s.430-433.
• BIÇAK, V., (1999). İnsan Hakları İhlallerinde Yönelimler: Baskıdan Hileye. Liberal Düşünce Dergisi, C. 4, S. 15, s. 5-14
• BİX, B. H. (2004). Doğal Hukuk: Modern Gelenek. Çev: Ertuğrul Uzun, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C.6, S.2, s.291-343.
• CENGİZ, S, A, (2012). Maliye Nazırı Mehmed Cavid Bey Dönemi (1908-1926) İktisadi Mali Görüş ve Uygulamaları. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi
• CALLİNİCOS , A. (2011). Toplum-Kuram. İstanbul: İletişim Yayınevi.
• CONWAY, D. (2011). Klâsik Liberalizm. Çev: Atilla Yayla, Liberal Düşünce Dergisi, C.16, S.64, s.85-90.
• ÇALIK, E. (2017). İnsan Hakları Meselesinin Gelişimi ve Siyasî ve Sosyal Faktörlerle İlişkisi. 1. Yüzyılda Eğitim ve Toplum Dergisi, C. 6, S.16, s. 41 – 68.
• ÇAPANOĞLU, M. S. (1962). Basın Tarihine Dair Bilgiler ve Hatıralar. İstanbul: Hür Türkiye Dergisi Yayınları.
• ÇAVDAR T. (2004).Türkiye'nin Demokrasi Tarihi 1839-1950. Ankara: İmge Kitapevi.
• ÇAVDAR.T.(1982). Türkiye’de Liberalizmin Doğuşu.İstanbul: Uygarlık Yayınları.
• ÇETİN, H. (2002). Liberalizmin Tarihsel Kökenleri. Cumhuriyet Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, C.3, S.1, s.79-96.
• ÇETİN, H.(2001). Liberalizmin Temel İlkeleri. Cumhuriyet Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, C.2, S.1, s.219-237.
• DAĞLAR O, II. (2008) Meşrutiyet’in İlanının İstanbul Basını’ndaki Yansımaları (1908). İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi S,38, , 141-159.
• DEMİRBAŞ, T. (1977). Kişi Güvenliği. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, C.XLIII, S.1-4, s. 149-172.
• DOĞAN, C. (2013). II. Meşrutiyet’in Kimlik Arayışlarına Bir Örnek: İttihad-ı Anasır-ı Osmaniye Heyeti, Nizamnamesi, Yapısı ve Amaçları. International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, C.8, S.5, s.173-192.
• DOĞANER, Y. (2012). Hürriyet ve Modernleşme Enstrümanı Olarak Osmanlı’da Basın. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, C.29, Sayı: 1, s.109-121.
• DÖNMEZ, O. (1985). İnsan Haklarının Milletlerarası Alanda Korunması. Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C.3, S.3, s.223-285.
• ERGİN, K. (2018). II. Meşrutiyet Döneminde Usul-ü Himaye Görüşü ve Akyiğitzade Musa .Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 3, 74-81.
• EROĞUL, C.(2008). 1908 Devrimi’ni İzleyen Anayasa Değişiklikleri, Editörler: Sina Akşin, Sarp Balcı, Barış Ünlü, 100.Yılında Jön Türk Devrimi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• ERTUĞ, R. (1959) Türkiye’de Basın ve Yayın Mevzuatının Doğuşu ve Gelişimi. Ankara: Ajans Türk Matbaası.
• GEMALMAZ, S. (2012). Ulusalüstü İnsan Hakları Hukukunun Genel Teorisine Giriş. Cilt 1, İstanbul: Legal Yayıncılık.
• GÜHER, G. A. (2018). II. Meşrutiyet Dönemi İktidar Oluşumu Sürecinde Basının Rolü. Vakanüvis- Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, Sayı:3, s.105-128.
• GÜNÖR, R.B. Klasik Liberalizm Açısından Prens Sabahaddin’in Toplum Felsefesi .Gazi Türkiyat Türkiyat Dergisi, S.25, 2019, s. 163-177.
• GÜRDOĞAN, B. (1959). II. Meşrutiyet Devrinde Anayasa Değişiklikleri. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C.16, S.1, s.191-205.
• HANİOĞLU, M. Ş (2001). İttihat ve Terakki Cemiyeti. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C:23, İstanbul. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s.476-484.
• HAYEK, F. A. (1996). Hukuk, Yasama ve Özgürlük Adaletin ve Politik İktisadın Liberal İlkelerinin Yeni Bir İfadesi Cilt 1, Kurallar ve Düzen, Çeviren: Atilla YAYLA, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• HAYEK, F. A. V. (2009). Liberalizm. Çev: Ünsal Çetin, Liberal Düşünce Dergisi, C.14, S.55, s.197-224.
• HEKİMOĞLU, M. M. (2003). Son Anayasa Değişiklikleri Işığında Yeni Temel Hak ve Özgürlükler. Liberal Düşünce Dergisi, C. 7, S.29, s. 151-166.
• İNALCIK H, SEYİTDANLIOĞLU M. (2019). Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• İLAL, E. (1968).“Magna Carta. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, C.34, S.1-4, s. 210–242. İNUĞUR, M. N. (2005). Basın ve Yayın Tarihi. İstanbul: Der Yayınları.
• İspanya Anayasası ve Kongre İçtüzüğü (2004). Derleyenler ve İngilizceden Çev: Doç. Dr. Ahmet Yıldız/ Dr. Fahri, Ahmet Yıldız, İspanya Anayasal Sistemi Üzerine Kısa Notlar, Bakırcı, Ankara:Yasader.
• ISSI, M. (2010). Hürriyet Âşığı Bir Osmanlı-Kürt Aydını Mevlanzâde Rıfat Bey. Toplumsal Tarih, Sayı: 196, Nisan, s.2-10.
• KABACALI, A. (2007). Bir İhtilalcinin Serüvenleri Doğmayan Hürriyet ve Yarıda Kalan İhtilal, İstanbul: Gürer Yayınları.
• KANSU, A. (1995). 1908 Devrimi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• KARAL ,E. Z.(2010). Büyük Osmanlı Tarihi. C IV, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• DOHRİNG, K. (2002). Genel Devlet Kuramı (Genel Kamu Hukuku), Çev. Ahmet Mumcu İstanbul: İnkılâp Yayınları.
• KAAN, O.(2008). II. Meşrutiyet Döneminde Muhalefet: Ahrar Fırkası. Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi
• KALUÇ, Ş.(2009). Osmanlı Ahrar Fırkasının Kuruluşu, Faaliyetleri ve Sonu, Liberal Düşünce Dergisi, S. 53-54, 177-213.
• KAMA, S. (2016). Parlamenter Hükümet Sistemi Olarak Westminster Modeli Britanya Örneği Üzerine Bir Deneme. Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi, C.22, S.2, s.161-201.
• KARADEMİR, A (2017). Liberal Çok kültürcülük: (Çok) Ulusalcı Liberalizm ve Azınlık-içindeki-Azınlıklar Sorunsalı. Kilikya Felsefe Dergisi, C:1, s. 19-41.
• KAZGAN, G. (2004). Küreselleşme ve Ulus Devlet. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• KIZILTAN, Y. (2006). I. Meşrutiyetin İlânı ve İlk Osmanlı Meclis-i Mebusan’ı. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, C.26, S.1, s. 251-272.
• KİLİ, S.(1978). 1876 Anayasası’nın Çağdaşlaşma Sorunları Açısından Değerlendirilmesi, Armağan Kanun-i Esasi’nin 100. Yılı, Anakara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara: Sevinç Matbaası.
• KONURALP, E. (2019). İspanya’da Bölgeli Devletin Tarihsel Gelişimi, Yasal Düzeni ve Siyasal Yapılanışı. Akademik İncelemeler Dergisi, C.14, S.1, s.345-402.
• KÜÇÜK, C. (2016). Murad V (1840-1904). Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C: 31 İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s.183-185.
• LEWİS, B.(1984). Modern Türkiye’nin Doğuşu. Ankara : Türk Tarih Kurumu.
• MARTI, M. (1992). Mevlanzade Rıfat’ın Anıları. İstanbul: Arma Yayınları.
• MARDİN Ş. (1988) .Adem-i Merkeziyet, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C: 1, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 364-367.
• MAZICI, N. (1996). 1930'a Kadar Basının Durumu ve 1931 Matbuat Kanunu. Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, C.18, S.5, s.131-154.
• NEVİNS, A. – Commager, H. S.(2005). ABD Tarihi, Çev: Halil İnalcık, İstanbul: Doğu Batı Yayınları.
• ODABAŞI, L. (2014). Osmanlı İktisadi Modernleşmesinde Liberal Tezler”, Adnan Menderes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.1, S.4, 76-86.
• OĞUZMAN, K., Özer S. S., Oktay Ö.(2014). Kişiler Hukuku (Gerçek ve Tüzel Kişiler). İstanbul: Filiz Yayınları.
• OKANDAN, R (1966).Umumi Amme Hukuku Dersleri, İstanbul: Fakülteler Matbaası.
• ÖZBAY, H. (2014). John Rawls’un Uluslararası Adalet ve Toplum Kurgusu ile Uluslararası İnsan Hakları Fikri: Uluslararası İlişkiler Açısından “Halkların Yasası. İşletme Bilimi Dergisi, C.1, S.5, s34-59.
• ÖZÇELİK, A. (2001). Sahibini Arayan Meşrutiyet. İstanbul: Tez Yayınları.
• ÖZHAZİNEDAR, T. (2019). II. Meşrutiyet Basınında Temel Haklar. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ÖZKAZANÇ A. (2009). Toplumsal Vatandaşlık ve Neo-Liberalizm Sorunu. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C.64, S.1, s.247-274.
• ÖZKUL, F. (2018).Liberal Demokratik Anayasacılık Anlayışı Bağlamında Türkiye Cumhuriyeti 1924 Anayasası’nın Değerlendirilmesi, Uyuşmazlık Mahkemesi Dergisi, C.6, S.12, s. 585-612.
• PAİNE, T. (1998). İnsan Hakları, Çev. Mehmet Osman Dostel, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• PARLATIR İ, ÇETİN N. (2005).Şinasi Bütün Eserleri. Ankara: Ekin Kitapevi.
• SAKMAN, S. (1988). Terakki ve Hürriyet Olan İlişkisi. Yeni Forum, C: 9, s.37-40
• SANDER, O (2002). Siyasi Tarih İlk Çağlardan 1918'e, Ankara:İmge Kitapevi.
• SARITAŞ, İ. (2019). Fransız Devrimi’nin İki Çocuğu: Liberalizm ve Muhafazakârlığın Temel Kavramlar Üzerinden Mukayesesi. Üçüncü Sektör Sosyal Ekonomi Dergisi, C.54, S.2, s. 797-810.
• SAYLAK, S. A .(2016). Osmanlı - Rus İlişkilerinde Makedonya Sorunu (1885-1908). Gazi Akademik Bakış, C.10, S.19, s.107-139.
• SİEBERT, W., ÖZTAN, B. (1969). Şahsiyet Hakları İle İlgili Meseleler. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C.26, S.1, s.217-230.
• SURLU, A. Ö. (2010). İnsan Haklarının ve Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin Yargıtay İçtihatlarına Yansıması. Türkiye Barolar Birliği Dergisi, Sayı: 87, s.150-194.
• ŞAPOLYO E., B.(1971).Türk Gazetecilik Tarihi ve Her Yönü İle Basın, Ankara: Güven Matbaası.
• ŞİMŞEK, H. (2008). Yüzüncü Yılında Meşrutiyet’in İlanı ve Gayrimüslim Cemaatler. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.1,S.1, s.53-72.
• TANÖR, B. (2012).Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• TANRIVER, S.(2000). Hukuk Yargısında Etkinliğin Sağlanması İçin Alınması Gereken Önlemler Üzerine. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 49, Sayı 1, 67-83.
• TANSÜ, Y. E., ÖZÇÖREKÇİ, C.( 2020). Ahrâr Fırkası. Tarih ve Gelecek Dergisi, C. 6, S. 2, 232 – 242.
• TOPAKKAYA A. (2006). Bir Söylem Olarak Adalet Kavramı. Erciyes Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C.1, S.2, s.97-111.
• TOPUZ, H.(2007). Özgürlüğe Kurşun. İstanbul: Remzi Kitapevi.
• TOPUZ H. (1973). 100 Soruda Türk Basın Tarihi, İstanbul: Gerçek Yayınları.
• TURAN, O. (2018). II. Meşrutiyet’in İlanına İlişkin İngiliz Büyükelçiliğinin Değerlendirmeleri. Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 60, s.65-86.
• UZUNÇARLI, İ. H. (2003). Resneli Niyazi Hatıratı. İstanbul: Örgün Yayınevi.
• UZUN, H. (2005). Türk Demokrasi Tarihinde I. Meşrutiyet Dönemi. Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, C.6, S.2, s.145-162.
• VARLI, A., KORALTÜRK, M. (2010). II. Meşrutiyet’ten Erken Cumhuriyet’e Milli İktisadın Sürekliliği ve İzmir İktisat Kongresi. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, C.IX, S.20-21, 127-142.
• VERGARA, F.(20014). Liberalizmin Felsefi Temeller, Çev: Bülent Arıba, İstanbul: İletişim Yayınları. Gazeteler
• “Hürriyet, Müsavat, Uhuvvet, Adalet”, Yevmî Servet-i Fünun Gazetesi, 22, Temmuz 1324, sahife, 4 Abdulkadir Kadri, “Kanunu Esasi Hürriyet, Adalet, Müsavat”, Hukuk-ı Umumiye Gazetesi, 25 Şubat 1325, sahife, 2
• Serbesti Gazetesi, 14 Teşrinisani 1324, sahife 2
• “Mesalik,”Serbestî Gazetesi, 3 Teşrinsani 1324, sahife, 1
• “Anadolu’ya Bakan Yok,” Hukuk-ı Umumiye Gazetesi, 23 Teşrinisani 1324, sahife, 3
• “Hukuk-i Nisvana Dair”,Sada-yı Millet Gazetesi, 8 Kasım 1909, sahife, 3
• “Hak Adalet Kanun,”Tanin Gazetesi, 23 Temmuz 1908, sahife 1
• “Adalet Mahakim-i Osmaniye”, Mizan Gazetesi,12 Recep 1326, sahife, 2-3.
• “Kanun”, Mizanül Hukuk Gazetesi, 10 Şevval 1326, sahife, 18.
• “İstinaf Hukuk Mahkemesi, ” Protesto Gazetesi, 12 Muharrem 1327, sahife, 4.
• “Hiç İstibdâda Kanun Denir Mi?”,Volkan Gazetesi, 20 Şubat 1324, sahife, 3.
• “Varaka”, Volkan Gazetesi, 16 Kanunisini 1324, sahife, 4.
• Edep Yahu Gazetesi, 3 zül kaide 1326, sahife, 3.
• İncili Çavuş Gazetesi, 24 Ağustos 1326, sahife, 3.
• Müdde-i Umumî Makamının Nazarı Dikkatine”, Hukuk-ı Umumiye Gazetesi, 7 Teşrin-i evvel 1324, sahife,3.
• İsmail Sabih”, “Yeni Matbuat Nizamnamesi,” Serveti Fünun Gazetesi, 10 Şubat 1909, sahife, 2
• Şikâyetlerimiz ,”Dalkavuk Gazetesi, 7 Ramazan 1326, sahife. 3.