AN ASSESSMENT OF THE EVOLUTION OF THE TURKISH CUSTOMS SYSTEM FROM THE OTTOMAN EMPIRE TO THE REPUBLIC

Yıl 2023, Sayı: 43, 564 - 602, 19.04.2023

Mehtap Keçe Osman Kubilay Gül

https://doi.org/10.14520/adyusbd.1252224

Öz

The history of trade goes back to primitive times, where barter was the norm. With the drawing of political borders, economic borders were also established, and states levied customs duties on commercial activities. The industrial revolution brought rapid changes to customs, causing destructive results in societies that were slow to industrialize. One of the main reasons for the economic disorder leading to the collapse of the Ottoman Empire was industrialization and the destruction of customs. Industrialized states wanted to abolish or reduce customs duties, which disrupted the economic systems of countries like the Ottoman Empire that were lagging behind in industrialization. The founders of the new Turkish state attempted to abolish destructive customs practices, but the customs duties inherited from the Ottoman Empire could not be changed for five years. This had a negative impact on the economy of the Republican period. The Republic of Turkey was able to make desired customs arrangements from 1928 onwards, but the global economic depression after this date negatively affected Turkish customs. The study focuses on the years 1908-1938.

Anahtar Kelimeler

Customs, Economy, Trade, Tariff, Rusumat

OSMANLI’DAN CUMHURİYETE TÜRK GÜMRÜK SİSTEMİNİN EVRİMİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Öz

İnsanoğlu tarih boyunca ilkel düzeyde ticaret ile uğraşmıştır. İlkel zamanlarda ticaret takas usulü ile olmuştur. İlerleyen dönemlerde siyasi sınırların çizilmesi ile ekonomik sınırlarda çizilmiştir. Devletler siyasi sınırlar içerisine giren ya da çıkan ticari faaliyetlerden gümrük vergisi adı altında çeşitli vergiler almışlardır. Gümrükler dünya üzerinde sanayi inkılabından sonra hızlı değişimler yaşamıştır. Sanayileşmede geciken toplumlarda, her alanda olduğu gibi, gümrüklerde de yıkıcı sonuçlar meydana gelmiştir.
Osmanlı Devleti’nin yıkılış sebeplerinden biri olan ekonomik bozukluğun birçok sebebi olmakla birlikte en önemlilerinden birisi sanayileşme ve bunun getirdiği gümrüklerdeki yıkım olarak kabul edilebilir. Zira sanayileşme hammadde ve pazar arayışına sebep olurken sanayileşmiş devletler siyasi sınırlarda uygulanan gümrük vergilerinden rahatsız olmuşlardır. Sanayileşmiş başka ülkelerle yaptıkları ticarette gerek ithalat gerekse ihracatta gümrük vergilerini kaldırmak ya da cüzi rakamlara düşürmek istemişlerdir. Bu durum Osmanlı gibi sanayileşmede gecikmiş ülkelerin ekonomik sistemlerini sarsmıştır.
Cumhuriyet dönemine geçerken ortaya çıkan yıkıcı gümrük uygulamalarını yeni Türk devletinin kurucuları Lozan’da kaldırmak için uğraşmışlardır. Ancak beş yıl gibi bir süre Osmanlı’dan devralınan gümrük vergilerinde değişiklik yapılamamıştır. Bu durum Cumhuriyet dönemi ekonomisini olumsuz etkilemiştir. 1928’den itibaren gümrüklerde Türkiye Cumhuriyeti istediği düzenlemeleri yapabilmiştir. Ancak bu tarihten itibaren ortaya çıkan dünya ekonomik buhranı Türk gümrüklerini olumsuz etkilemiştir.
Çalışmada Osmanlı’nın son dönemi ve Atatürk dönemi Türkiye’de gümrüklerin gelişimi ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Gümrük, Ekonomi, Ticaret, Tarife, Rüsumat

Kaynakça

• ………… (1920). Zabıt Ceridesi, Devre 1, 2, İçtima Senesi 1.
• ………… (1921a). Zabıt Ceridesi, Devre 1, 15, İçtima Senesi 2.
• ………… (1921b). Zabıt Ceridesi, Devre 2, 7, İçtima Senesi 1.
• ………… (1923). Zabıt Ceridesi, Devre 1, 29, İçtima Senesi 4.
• ………… (1925). Zabıt Ceridesi, Devre 2, 18,10. İçtima Senesi 2.
• ………… (1926). Türkiye Gümrük Mecmuası, (15).
• ………… (1926). Zabıt Ceridesi, Devre 2, 26, İçtima Senesi 3.
• ………… (1927a). Zabıt Ceridesi, Devre 2, 1,1 İçtima Senesi 3.
• ………… (1927b). Zabıt Ceridesi, 1, Devre II, İçtima Senesi 1.
• ………… (1930). Zabıt Ceridesi, 17, İçtima Senesi 3, birleşim 22.
• ………… (1931). Zabıt Ceridesi, Devre 4. 5, İçtima 1, birleşim 19.
• ………… (1932). Resmi Gazete, (2000).
• ………… (1932). Zabıt Ceridesi, Devre 4, 7, İçtima Senesi 1.
• ………… (1933). Resmi Gazete, (2491).
• ………… (1934a). Resmi Gazete, (2593).
• ………… (1934b). Resmi Gazete, (2638).
• ………… (1935). Resmi Gazete, (3313).
• ………… (1935). Zabıt Ceridesi, Devre 5, 5, İçtima Senesi , Birleşim 40.
• ………… (1936). Resmi Gazete, (3330).
• ………… (1937). Resmi Gazete, (3559).
• ………… (1938). Resmi Gazete, (3893).
• ………… (1938). Zabıt Ceridesi, Devre III. 3, İçtima Senesi 1.
• Telif Eserler
• …………(2019). Ticaret Bakanlığı 2019-2023 Stratejik Planı.
• Avdar, R., ve Avdar, R. (2020). “Balta Liman’ından Mondros’a Kadar Osmanlı’da Ekonomik Yapı ve Dış Ticaret.” Sakarya İktisat Dergisi (100. Yıl Milli Egemenlik Özel Sayısı): 110-124.
• Aydüz, D. (2000). “Osmanlı Devleti'nde Narh Uygulaması.” Yeni Türkiye Dergisi 701 Osmanlı Özel Sayısı II, 32(6): 74-81.
• Buluş, A., ve Kabaklarlı, E. (2010). “1929 Ekonomik Buhranı ile Son Dönem Global Krizin Karşılaştırılması.” Sosyal Ekonomik Araştırmalar Dergisi, 10(19): 1-22.
• Bulut, M. (2003, Bahar). “1929 Dünya Ekonomik Buhranı ve Türkiye'de Devletçiliğe Geçiş.” Bilig (26): 77-101.
• Doğan, K. (2011). 1838 Osmanlı- İngiliz Ticaret Antlaşması ve Osmanlı Modernleşmesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• Doğan, S. (2015). Türkiye Ekonomisi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Açık ve Uzaktan Eğitim Merkezi. ………… Dünden Bugüne Gümrükler Genel Müdürlüğü (1909-2012). (2012) Ankara: T.C. Gümrük ve Ticaret Bakanlığı Gümrükler Genel Müdürlüğü.
• Eldem, V. (1973). Mütareke ve Milli Mücadele Yıllarında Osmanlı İmparatorluğunun Ekonomisi. Ankara: Epamat Yayınları.
• Eldem, V. (1994). Osmanlı İmparatorluğu’nun İktisadi Şartları Hakkında Bir Tetkik. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Gencer, F. (2015). “Hünkar İskelesi Antlaşması'nın Osmanlı - İngiliz İlişkilerine Yansımaları.” Tarih Araştırmaları Dergisi, 34(58): 629-650.
• Genç, M. (2003). Osmanlı İmparatorluğu'nda Devlet ve Ekonomi. Ankara: Ötüken.
• Hayta, S. (2019). “Birinci Dünya Savaşı Sırasında Osmanlı Ekonomisi.” Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi(38): 416-428.
• Kalabak, A. Y. (2014). “Osmanlı’nın Son Dönemlerinin Sosyo- Ekonomik Buhranları ve Mali Emperyalizm.” Selçuk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, 14(27): 304-326.
• Karcı, E., ve Karcı, B. (2019). Vakit ve Alemdar Gazetelerine Göre Mütareke Dönemi (1 Kasım 1918-31 Ocak 1919. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
• Kartopu, S. (2012). “Düyun-u Umumiye İdaresi ve İdareyle İlgili Görüşler.” Küresel İktisat ve İşletme Çalışmaları Dergisi, 1(2): 32-40.
• Kazgan, G. (2005). Türkiye Ekonomisinde Krizler (1929 - 2001). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Kesik, M. (2015). Türkiye Selçukluları ve Anadolu Beylikleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Uzaktan Eğitim Fakültesi.
• Komisyon. (2007). Osmanlı Belgelerinde Milli Mücadele ve Mustafa Kemal Atatürk. Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü.
• Köse, M. Z. (2013,). “Osmanlı Balkan’ında Kara Ticareti ve Rekabet, Rumeli’de Dubrıvnik Tüccarları (1600-1630).” Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi(16): 41-58.
• Kütükoğlu, M. (1994). Gümrük. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi (Cilt 14: 95). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Kütükoğlu, M. (2002). Balta Limanı Muahedesi. İslam Ansiklopedisi (Cilt 5: 38-40). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Lozan. (2023, Şubat 1). Türk Tarih Kurumu. Türk Tarih Kurumu: https://ttk.gov.tr/wp-content/uploads/2016/11/3-Lozan13-357.pdf adresinden alındı
• Meray, S. (2018). Lozan Barış Konferansı Tutanaklar Belgeler. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi. Narin, R. (2009, Bahar). “Düyûn-ı Umûmiye İdaresi ve Adapazarı.” Karadeniz Araştırmaları Dergisi, 6(21): 49-59.
• Nemlioğlu Koca, Y. (2015). “19. yy Trabzon Limanı: Seferler, Tüccarlar, Mallar”, VII. Türk Deniz Ticareti Sempozyumu, 29 Nisan – 1 Mayıs, Samsun.
• Özdemir, A. (2014). “Petrolün Birinci Dünya Savaşındaki Yeri ve Savaş Sonrası Düzenlemelere Etkileri”. 1914'ten 2014'e 100'üncü Yılında Birinci Dünya Savaşını Anlamak, 20-21 Kasım, İstanbul.
• Özden, K. (2019). “Hermann Baltzer’in Gözünden Mondros Mütarekesi’nin Başlangıcında Türkiye’deki Durum ve Almanların Geri Dönüşü”, Mondros Mütarekesi'nin 100. Yılı: I. Dünya Savaşı'nın Sonu Mütarekeler ve Barış Antlaşmaları Uluslararası Sempozyumu, 20-26 Ekim, Ankara.
• Pamir, A. (2002). “Kapitülasyon Kavramı ve Osmanlı Devletine Etkileri.” Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, LI(2): 79-119.
• Pamuk, Ş. (2011). Osmanlı - Türkiye İktisadi Tarihi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Sayar, N. S. (1977). Türkiye İmparatorluk Dönemi Mali Olayları. İstanbul: Met-Er Matbaası.
• Şahin, N., ve Yılmaz, A. (2015). Milli Mücadele Stratejisinin Mali İktisadi Boyutu ve Sosyo - Ekonomik Dinamikler. Ankara: Vergi Müfettişleri Derneği.
• Toprak, Z. (1985). II. Meşrutiyet Döneminde İktisadi Düşünce. Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Türkiye Ansiklopedisi (Cilt 3: 635-640).
• Tunaya, T. Z. (1958). “Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümetinin Kuruluşu ve Siyasi Karakteri.” Journal of Istanbul University Law Faculty, 23(4): 227-247.
• Tunçel, A. K., ve Yıldırım, M. (2014). “1854-1874 Döneminde Osmanlı Devleti'nin Dış Borçlanması: Kaç Milyar Dolar Osmanlı Devleti'nin İflasına Neden Oldu?” Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 16(1): 1-26.
• Turan, M. (2015). “I. Dünya Savaşı Öncesinde Avrupa Devletlerinin Siyaset Stratejileri ve Osmanlı Devleti”, 100. Yılında Birinci Dünya Savaşı Uluslararası Sempozyumu, 3-5 Kasım, Budapeşte.
• Ulutaş, S. (2012, Aralık). “19. Yüzyılın İlk Yarısında Kapitalist Ticari İlişkilerdeki Dönüşümün Tarsus'taki Yansımaları (1839-1856).” Tarih İncelemeleri Dergisi, XXVII(2): 499-525.
• Yıldız, A. (2011). “Osmanlı Devletinin Borçlanmasında Osmanlı Banka’sının Rolü ve Önemi.” Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 10(36): 318-330.
• Yurtseven, Y. (2012). “Klasik Dönem Osmanlı Devletinde Vergi Adaleti”. I. Türk Hukuk Tarihi Kongresi, 21-22 Aralık, İstanbul.