GELENEKSEL ALEVİLİKTE TANRI ALGISI VE GNOSTİK TEMELLERİ

Yıl 2024, Sayı: 47, 535 - 574, 28.08.2024

Hulusi Yılmaz

https://doi.org/10.14520/adyusbd.1505019

Öz

Geleneksel Alevilikte Tanrı kavrayışı hulûl ve tenasüh inançlarının izlerini taşımaktadır. Edebi eserlerde bu etki Hz. Ali’nin Tanrılaştırılması şeklinde ortaya çıkmaktadır. Alevilerin Tanrı kavrayışı tasavvufun panteist yorumu veya aşırı Şii etkilerin kalıntıları olarak yorumlanmaktadır. Tasavvufta Tanrı’nın insanda sıfatlarıyla tecelli etmesi fikri kabul edilebilir bir yorumdur. Fakat araştırmacılara göre Aleviler tasavvufi kavramlara yeteri kadar vakıf olamadıklarından kafa karışıklığı yaşamaktadırlar ve bu yüzden Hz. Ali’yi Tanrı, Tanrı’nın nuru, alim olarak görmektedirler. Hz. Ali’ye atfedilen bu sıfatlar gerçekten bir kafa karışıklığı mı yoksa tarihte var olan bir üçlü oluş şablonunun Alevi Müslümanlıktaki varyantı mıdır? Hz. Ali’ye izafe edilen bu üçlü oluş tarihte Hermes’i adlandırmak için kullanılan üçlü oluşa benzemektedir. Gnostik kültürün Hermetik yorumunda Hermes aynı anda bilgelik, peygamberlik ve Tanrılık özellikleri taşır. Hermes’e atfedilen bu özellikler İslamiyet’in çevre kültürlerle etkileşimi ile Hz. Ali’ye atfedilmiş olmalıdır. Aşırı Şiî fırkaların merkezi olarak görülen Kufe’de Hermetik kültürün yaygınlığı dikkate alındığında bu etki kaçınılmazdır. Özellikle erken İslam dönemindeki iktidar mücadelelerinde aşırı Şiî fırkaların Ehl-i Beyt’i iktidara taşımak için Hz. Ali’ye bu üçlü unvanı vermeleri, iktidar söylemlerini güçlendirmiş olmalıdır. Hermes ile Hz. Ali arasında kurulan bu özdeşliğin simya ilmi üzerinden kurulduğu düşünülmektedir. Zira Hermes’in Müslümanlarda sihir ve büyü alimi olarak tanınması ile Hz. Ali’nin Müslüman simya geleneğinde otorite olarak tanınması bu ihtimali kuvvetlendirmektedir.

Anahtar Kelimeler

Alevilik, Tanrı, Hz. Ali, Hermes, Simya

Teşekkür

Makalenin değerlendirilmesinde emek verecek akademisyen meslektaşlarıma teşekkür ederim.

PERCEPTION OF GOD AND GNOSTIC STRUCTURE IN TRADITIONAL ALEVISM

Öz

The understanding of God in traditional Alevism, bears traces of incarnation and reincarnation beliefs which is referred as deification of Ali in literary works. The idea of God manifesting in humans through His/Her attributes is acceptable in Sufism. According to researchers, Alevis are confused because they are not familiar with Sufi concepts, therefore they see Ali as God, the light of God, and as omniscient. Are these adjectives attributed to Ali really a confusion or are they a variant of a tripartite template in history in Alevi Islam? This template is similar to the tripartite template used to name Hermes. In the Hermetic interpretation of Gnostic culture, Hermes simultaneously carries the characteristics of wisdom, prophecy and divinity. These features must have been attributed to Ali through the interaction of Islam with surrounding cultures. Considering the prevalence of Hermetic culture in Kufa as the center of extreme Shiite sects, this influence is inevitable. It is thought that this identification between Hermes and Ali was established through the science of alchemy. Likewise, the fact that Hermes is known among Muslims as an omniscient of magic and that Ali as an authority in the Muslim alchemy tradition strengthens this possibility.

Anahtar Kelimeler

Alevism, God, Ali, Hermes, Alchemy

Kaynakça

• Afifi, E. A. (2011). İslâm Düşüncesi Üzerine Makaleler, İz Yayıncılık.
• Arslan, A. (2019). İlkçağ Felsefe Tarihi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Ay, R. (2015). Erken Dönem Anadolu Sufiliği ve Halk İslam’ında Hulûlcü Yaklaşımlar ve Hulûl Anlayışının Farklı Tezahürleri, bilig dergisi, sayı 72, s. 1-24.
• Birge, J. K. (1991). Bektaşilik Tarihi, Çev: R. Çamuroğlu, Ant Yayınları.
• Brakke, D. (2010). The Gnostics, Harvard University Press, London, England.
• Doresse, J. (1988). “Gnostıcısm”, Hıstorıa Relıgıonum, Volume I, Ed. by C. Jouco Bleeker and Geo Wıdengren, Leıden, New York, Kobenhavn, Köln-1988.
• Ebeling, F. (2017). Hermes Trismegistos’un Gizemi, Çev: M.A. Erbak, Omega Yayınları. el-Bağdâdî, A. (1039/2005). Fırak’us-Şia, Çev. E. Ruhi Fığlalı, TDV. Yay., Ankara.
• Floramo, G. (2005). Gnostisizm Tarihi, Çev. S.A. Baş, Lıtera Yayıncılık, İstanbul. Gölpınarlı, A. (2011). Şeyh Seyyid Gaybî Oğlu Şeyh Seyyid Huseyn’in "Fütüvvet-Name"si. İstanbul Üni. İktisat Fakültesi Mecmuası, 17(1-4), s. 27-72.
• Gündüz, Ş. (2000). “Pavlus Teolojisinde Gnostik Unsurlar”, Dini Araştırmalar, Yıl 2000, Cilt 2, Sayı 6.
• Gündüz, Ş. (2012). “Erken Dönem Hıristiyan Gnostisizmi”, Gnostik Akımlar ve Okültizm Sempozyumu 25-27 Mayıs 2012 – Malatya.
• Gündüz, Ş. (2014). Anadolu’da Paganizm, Ankara Okulu Yayınları, Ankara.
• Gündüz, Ş. (2019). Pavlus Hıristiyanlığın Mimarı, MilelNihal Yayınları, İstanbul.
• Kılıç, M. E. (2019). Hermesler Hermesi, Sufi Kitap.
• Koçak, Y. (2021). Gnostik Geleneğin Erken Dönem Şiîlik’teki Tezahürleri: Şiî Gulat Örneği, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Temel İslam Bilimleri (İslam Mezhepleri Tarihi) Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara.
• Köprülü, M. F. (1993). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara.
• Köprülü, M. F. (1995). “Bektaşiliğin Menşe’leri”, Cem, Çev. Mehmet Yaman, sayı: 52, (Eylül 1995), s. 9-13. Nevbahti-Kummi (904/2005). Şii Fırkalar, çev. Hasan Onat-Sabri Hizmetli-Sönmez Kutlu-Ramazan Şimşek, Ankara Okulu Yayınları, Ankara.
• Nişancızâde (1987). Mir’ât-ı Kâinât, C I, haz. A. Faruk Meyan, İstanbul.
• Ocak, A. Y. (2017). Alevi Bektaşî İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri, İletişim Yayınları.
• Özmen, İ. (1998a). Alevi-Bektaşi Şiirleri Antolojisi 1, Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Özmen, İ. (1998b). Alevi-Bektaşi Şiirleri Antolojisi 4, Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Öztürk, M. (2003). Kur’an ve Aşırı Yorum, Kitâbiyât, Ankara.
• Sarıkaya, M. S. (2003). Anadolu Aleviliğinin Tarihi Arka Planı (XI – XIII.) Asırlar, Ötüken Neşriyat.
• Sarıkaya, M. S. (2009). “Bektaşî ve Alevîlerde Hz. Ali’nin Tanrılaştırılması İddialarına Dair Bir Değerlendirme”, Hazreti Ali Sempozyum Bildirileri, 24-25 Ekim 2007, İzmir-2009.
• Sarıkaya, M. S. (2010). "Nisabu'l-intisab'da Esnaf Teşkilatı ve Futuvvetnamelere Yönelik Eleştiriler". e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 3 / 1 (Haziran 2010): 43-64 .
• Selçuk, A. (2008). Tahtacılar, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul.
• Gaybî, S. H. (15.yy/2004). Şerhu Hutbeti’l- Beyân, Haz. M. Saffet Sarıkaya, Fakülte Kitabevi.
• Takî, M. (2016). Varlığın Nuru Tarih-i Nur-i Muhammedi, (Haz. Fatih Çınar), Büyüyen Ay Yayınları, İstanbul
• Taslimi, M. (1954). An Examination of the Nihayat al-Talab and the Determmnation of its Place and Value in the History of Islamic Chemistry, PhD diss., University Collage.
• Taşğın, A. (2002). Alevi İnancı: Bir Alan Araştırmasının Sonuçları, Folklor/Edebiyat Dergisi, Cilt: 8, Sayı: 29, s. 53- 84.
• Ullmann, M. (1972). Dıe Natur-Und Geheımwıssenschaften Im Islam, Leıden, Brıl
• Üçer, C. (2005). Tokat Yöresinde Geleneksel Alevîlik, Ankara Okulu Yayınları.
• Yavuz, Y. Ş. (1998). "Hulûl”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/hulul#2-islam-dusuncesinde-hulul.
• Yıldırım, R. (2018). Geleneksel Alevilik, İletişim Yayıncılık.
• Yörükân, Y. Z. (2014). Anadolu’da Aleviler ve Tahtacılar, Haz: Turhan Yörükân, Kültür Bakanlığı Yayınları.