Fark Ödeme Desteklerinin Tarımsal Göstergelere Etkisi: Panel Veri Analizi

Yıl 2023, Cilt: 9 Sayı: 3, 716 - 732, 30.11.2023

Hüseyin Ataş , Selim Gündüz , Hakan Uslu

https://doi.org/10.31592/aeusbed.1301502

Öz

Türkiye’de uygulamada olan tarımsal destekleme politikaları, Avrupa Birliği’nin (AB) Ortak Tarım Politikası’ndan bağımsız değerlendirilmemektedir. 2000’li yıllardan sonra Türkiye’de yapılan tarımsal reform çalışmalarında AB uyum süreçleri göz önünde bulundurulmuştur. 2007’de dünyada yaşanan ekonomik krizle birlikte tarımsal destekleme genelde de tarımsal politikalarda bir paradigma değişimine sebep olmuştur. Türkiye’nin de dahil olduğu 30 OECD ülkesinin gerçekleştirdiği Dünya Ticaret Örgütü Doha İleri Tarım Müzakereleri’nde dünyada tarım piyasalarının serbestleştirilmesine artan dünya nüfusunu doyurmak için gereken gıdanın nasıl sürdürülebilir şekilde temin edilebileceğine odaklanmak gerektiği vurgulanmış, hedeflenen başlıklardan birisi olarak da adil rekabeti bozucu iç desteklerin azaltılması gerekliliği belirtilmiştir. Ancak gelinen noktada dünyada sürdürülebilir gıda ve tahıl temini problemleri, üreticilere yönelik koruyucu politikaların sorgulanmasına neden olmuştur. Bu çalışmada, belirtilen tartışmalar altında Türkiye’de uygulanan destekleme politika araçlarından birisi olan fark ödeme desteklerinin tarımsal üretim ve göstergeler üzerindeki etkisi 2002-2020 dönemi için ampirik olarak sınamıştır. Türkiye’nin tamamını kapsayan il düzeyinde panel veri setinin kullanıldığı analizler kapsamında Huber, Eicker ve White tahmincisi kullanılmıştır. Bulgular, Türk Lirası cinsinden fark ödeme desteklemelerinde gerçekleşen %1 birimlik artışın, tarımsal üretim üzerinde %0.74, tarımsal ürün değeri üzerinde %0.60, tarımsal ihracat üzerinde ise %2.23 oranında istatistiksel olarak anlamlı bir etkiye yol açtığını ortaya koymuştur.

Anahtar Kelimeler

Fark ödeme destekleri, Tarımsal desteklemeler, Panel veri analizi

Teşekkür

Bu çalışma Hüseyin Ataş’ın doktora tez çalışması kapsamında hazırlanmıştır.

Kaynakça

• Abay, C., Türkekul, B., Ören, M. N., Gürer, B. ve Özalp, B. (2017). Türkiye’de üreticilerin tarımsal desteklerden faydalanma durumu üzerine inceleme. Balkan ve Yakın Doğu Sosyal Bilimler Dergisi, 3(1), 130–136.
• Acar, F. ve Eser, L. Y. (2020). Türkiye ve Avrupa Birliği’nden tarımsal mali desteklerin karşılaştırılması. Küresel İktisat ve İşletme Çalışmaları Dergis, 9(18), 163–183.
• Acar, M. ve Bulut, E. (2010). AB Ortak Tarım Politikası reformları ışığında Türkiye’de tarımsal destekleme politikaları: eleştirel bir yaklaşım. Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1, 1–23.
• Akder, H. (2006). Doha Gelişme Gündemi ve Türkiye. İktisat Dergisi, Eylül, 15-19.
• Akkurt, F., Alıcılar, A. ve Şendil, O. (2002). Sularda bulunan nitratın adsorpsiyon yoluyla uzaklaştırılması. Gazi Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Dergisi, 17(4), 83–91.
• Aktaş, E., Altıok, M. ve Songur, M. (2015). Farklı ülkelerdeki tarımsal destekleme politikalarının tarımsal üretim üzerine etkisinin karşılaştırmalı analizi. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 15(4), 55–74. https://doi.org/10.18037/ausbd.08912
• Akyol, M. (2018). Tarımsal teşviklerle tarımsal katma değer arasındaki ilişkinin incelenmesi: yeni endüstrileşen ülkeler için panel eşanlı denklemler sistemi analizi. The Journal of International Scientific Researches, 3(3).
• Altıntaş, Y. (2015). Türkiye’de tarımal teşvik uygulamalarının etkinliği: TR83 bölgesi için panel veri analizi, 2005-2013. Yüksek Lisans Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun.
• Alyu, E. (2009). Adana ilinin tarımsal üretimi ve tarıma yönelik teşvik uygulamaları. Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Adana.
• Artık, S. (2014). Türkiye’de tarımsal büyümenin kaynakları: 1980-2010 dönemi. Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İzmir.
• Aydın, B. ve Özkan, E. (2017). Gübre ve toprak analizi desteğinin üreticiler açısından değerlendirilmesi: Kırklareli ili örneği. Türk Tarım ve Doğa Bilimleri Dergisi, 4(3), 302–310.
• Bal, G. (2019). Türkiye’de tarım desteklerinin bölgesel dağılımı: 2002-2018. Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Başdemir, Ş. (2021). 2001-2020 döneminde Türkiye’de tarım alanları ve bitkisel ürünlere yönelik tarımsal destekleme ödemelerinin seyri ve değerlendirmesi. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Bayaner, A., Kıymaz, T. ve Miran, B. (2015). Tarımsal transferler ve tarımda büyüme: bir nedensellik incelemesi. Finans Politik ve Ekonomik Yorumlar, 52(599), 53–60.
• Bayaner, A., Kıymaz, T. ve Miran, B. (2012). Kırsal kalkınmaya dönük kamu politikaları: tarımsal transferler örneği. 10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi, 95–102. Selçuk Üniversitesi, Konya. http://web.hitit.edu.tr/dosyalar/yayinlar/[e-mail] adresinden 04.10.2022 tarihinde erişilmiştir.
• Bayar, R. (2018). Arazi kullanımı açısından türkiye’de tarım alanlarının değişimi. Coğrafı Bilimler Dergisi, 16(2), 187–200.
• Bayar, R. ve Şahin, S. (2018). Türkiye’s agricultural policies during the accession process to the european union. National Scientific Conference with International Participation under the Heading “20 Years Union of Scientists in Bulgaria, October, 770–781. https://www.researchgate.net/publication/328282673_TURKEY'S_AGRICULTURAL_POLICIES_DURING_THE_ACCESSION_PROCESS_TO_THE_EUROPEAN_UNION adresinden 20.11.2022 tarihinde erişilmiştir.
• Bayraktar, Y. ve Bulut, E. (2016). Tarımsal desteklerin değişen yapısı ve yüksek tarımsal desteklerin nedenleri: türkiye için karşılaştırmalı bir analiz. İktisat Fakültesi Mecmuası, 66(1), 45–65. https://doi.org/10.26560/iuifm.331697
• Bulut, E. (2020). Türkiye’de uygulanan tarımsal destekleme politikalarının üretim etkisi. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Çakmak, E. (2020). Türkiye’de tarımsal destek ödemeleri ile tarımsal üretim düzeyi arasındaki ilişkinin analizi: asimetrik nedensellik yaklaşımı. Yüksek Lisans Tezi, Kütahya Dumlupınar Üniversitesi, Kütahya.
• Civan, A. (2010). Türkiye’de tarımsal destek politikaları. Dokuz Eylül Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 25(1), 127–146.
• Demirdöğen, A. (2020). Döviz kurundaki değişimin OECD tarımsal destek göstergeleri ile ilişkisi: Türkiye örneği. Tarım Ekonomisi Araştırmaları Dergisi, 6(2), 74–85.
• Demirdöğen, A., Olhan, E. ve Chavas, J. P. (2016). Food vs. fiber: an analysis of agricultural support policy in Türkiye. Food Policy, 61, 1–8. https://doi.org/10.1016/j.foodpol.2015.12.013
• Demirdöğen, A., Ören, M. N. ve Alemdar, T. (2012). Türkiye’de tarım politikaları kapsamında sağlanan destekler ve kırsal yoksulluk. 10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi, 85–94. Selçuk Üniversitesi, Konya. http://web.hitit.edu.tr/dosyalar/yayinlar/[e-mail] adresinden 09.10.2022 tarihinde erişilmiştir.
• Doğan, H. G. (2018). Türkiye’de fark ödemesi desteklerinin seçilmiş bazı tarım ürünlerine etkileri. Türk Tarım – Gıda Bilim ve Teknoloji Dergisi, 6(10), 1455–1462.
• Doğan, H. G., Kan, M. ve Kan, A. (2018). Türkiye’de fark ödemesi desteklemelerinin bazı hububat ürünlerinin üretici kararlarına etkilerinin değerlendirilmesi. Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 8(6), 945–951. https://doi.org/10.18506/anemon.402461
• Duramaz, S. ve Taş, T. (2018). Kamusal, özel ve yabancı sermayeli bankaların kullandırdıkları tarımsal kredilerin tarımsal üretime etkisi: Ege Bölgesi’ne yönelik panel veri analizi. Uluslararası Yönetim İktisat ve İşletme Dergisi, 14(1), 35–50. https://doi.org/10.17130/ijmeb.2018137572
• Eicker, F. (1967). Limit theorems for regressions with unequal and dependent errors. Berkeley: University of California Press
• Erdal, G., Erdal, H. ve Gürkan, M. (2013). Türkiye’de uygulanan tarımsal desteklerin üretici açısından değerlendirilmesi (Kahramanmaraş ili örneği). IJSES Uluslararası Sosyal ve Ekonomik Bilimler Dergisi, 3(2), 92–98.
• Fotourehchi, Z. ve Ahmet, Ş. (2016). DTÖ Doha Müzakereleri ve tarım politikalarında yeni yönelimler. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 5(7), 2017–2040.
• Hatunoğlu, E. E. ve Eldeniz, F. (2012). 2000 yılı sonrası Türk tarım sektöründe yapısal dönüşüm politikaları. Sayıştay Dergisi, 86, 27–56.
• Hsiao, C. (2003). Analysis of panel data. (2nd ed.). Cambridge: Cambridge University Press.
• Huber, P. J. (1967). The behavior of maximum likelihood estimates under non-standard conditions. In Proceedings of the Fifth Berkeley Symposium on Mathematical Statistics and Probability (pp. 221–233). Berkeley: University of California Press,.
• Işık, H. B. ve Bilgin, O. (2016). The effects of agricultural support policies on agricultural production: the case of Türkiye. RSEP International Conferences on Social Issuesand Economic Studies, 111–119. The Review of Socio-Economic Perspectives, Madrid, Spain. https://rsepconferences.com/past-conferences/2nd-rsep-multidisciplinary-conference-2-4-november-2016-madrid/adresinden 019.11.2022 tarihinde erişilmiştir.
• İmir, M. (2008). DTÖ Tarım Müzakereleri, Türkiye’nin tutumu ve müzakere sonuçlarının Türk tarımına olası etkilerinin nitel bir değerlendirmesi. Akman, M. S., Yaman, Ş. (Ed.), DTÖ Doha Turu Çok Taraflı Ticaret Müzakereleri ve Türkiye (113-157). Ankara: TEPAV Yayınları.
• Kandemir, O. (2011). Tarımsal destekleme politikalarının kırsal kalkınmaya etkisi. Ekonomi Bilimleri Dergisi, 3(1), 103–113.
• Kazgan, G. (1981). Tarım ürünleri destekleme politikası: amaçlar, sorunlar ve çözümler. İzmir. Türkiye 2. İktisat Kongresi Tarım Komisyonu Tebliğleri, 255–264. İzmir: Devlet Planlama Teşkilatı.
• Kızıl, E. ve Çürük, S. A. (2021). Türk tarımsal teşvik sistemi: sorunlar ve çözüm önerileri. Türk Tarım ve Doğa Bilimleri Dergisi, 8(4), 956–967. https://doi.org/10.30910/turkjans.904817
• Koç, K. ve İşlek, H. (2020). BRICS-T ülkelerinde tarımsal destekler ve tarımsal üretim arasındaki nedensellik ilişkisi: Bootstrap nedensellik analizi. Sosyal Araştırmalar ve Davranış Bilimleri Dergisi, 6(12), 284–295. https://doi.org/10.2020/07.12.2020
• Koo, W. W. ve Kennedy, P. L. (2006). The impact of agricultural subsidies on global welfare. American Journal of Agricultural Economics, 88(5), 1219–1226.
• Kredi Kayıt Bürosu. (2019). Türkiye Tarımsal Görünüm Saha Araştırması 2019. https://www.kkb.com.tr/ adresinden 29.08.2022 tarihinde erişilmiştir.
• Laçin, M. (2019). Bilecik ilinde tarımsal üretimin önündeki engeller ve yapılması gerekenler üzerine içerik analizi. Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 4(1), 113–130.
• Önal, N. E. (2016). The effects of privatization on agricultural subsidies and smallscale farming: the case of Türkiye (1998-2012). Beykoz Akademi Dergisi, 4(2), 1–19. https://doi.org/10.14514/byk.m.21478082.2016.4/2.1-19
• Ören, M. N. (1994). Türkiye’de tarımsal destekleme politikası uygulamaları, bu uygulamalar sonucu ortaya çıkan üretici ve tüketici transferleri ve bunun Çukurova tarımına etkileri. Doktora Tezi, Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Adana
• Özçelik, A. ve Özer, O. O. (2006). Çiftçilere yapılan kimyevi gübre desteği ve tarımsal faaliyette kullanılan mazot için destekleme ödemelerinin değerlendirilmesi. Tarım Bilimleri Dergisi, 13(1), 1–8.
• Özgür, A. (2018). Adana ili Ceyhan ilçesinde çiftçilerin tarımsal desteklemeye yaklaşımları ve desteklerin üretime etkisi. Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Kahramanmaraş.
• Özkan, G. ve Karaköy, F. (2018). Türkiye’de ve Avrupa Birliği’nde tarımsal desteklerin değerlendirilmesi. İktisadi İdari ve Siyasal Araştırmalar Dergisi (İKTİSAD), 3(6), 139–157.
• Pekin, T. (1974). Teşvik tedbiri olarak sübvansiyonlar ve işletme kararları üzerindeki etkileri. İzmir: Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları. https://kutuphane.tarimorman.gov.tr/vufind/Record/2918 adresinden 21.05.2021 tarihinde erişilmiştir.
• Sağdıç, E. N. (2021). Tarımsal destek ödemeleri ile tarımsal üretim düzeyi arasındaki nedensellik ilişkisi: Türkiye örneği. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 10(2), 2147–1185. http://www.itobiad.com/tr/pub/issue/62559/851919http://www.itobiad.com/
• Sakarya, Ş., Özmen, F. ve Özmen, H. İ. (2007). Yerel kalkınmada tarım finansman desteği olarak doğrudan gelir desteği üzerine bir alan araştırması (Sındırgı ilçesi örneği). Selçuk Üniversitesi Karaman İ.İ.B.F. Dergisi, Yerel Ekon.
• Şaşmaz, M. Ü. ve Özel, Ö. (2019). Tarım sektörüne sağlanan mali teşviklerin tarım sektörü gelişimi üzerindeki etkisi: Türkiye örneği. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 61, 50–65.
• Sav, O. ve Sayın, C. (2018). Tarımda kalma eğilimini etkileyen başlıca faktörlerin genel bir değerlendirmesi. KSÜ Tarım ve Doğa Dergisi, 21 Özel Sayı, 190–197.
• Semerci, A., Kaya, Y., Şahin, İ. ve Çıtak, N. (2012). Türkiye’de yağlı tohumlar üretiminde uygulanan destekleme politikalarının ayçiçeği ekim alanları ve üretici refahı üzerine etkisi. Selçuk Tarım ve Gıda Bilimleri Dergisi 26, 26(2), 55–62.
• Şahinöz, A., Çağatay, S. ve Teoman, Ö. (2007). Türkiye’de Tarımsal Destekleme Politikası Aracı Olarak Fark Ödeme Sistemi’nin Uygulanabilirliğinin Tartışılması ve Sistemin İktisadi Analizi. Ankara.
• Şit, A. ve Hırlak, B. (2011). Kalkınmada öncelikli illere verilen tarımsal destekler: Kilis örneği. 1. Uluslararası Dış Ticaret ve Tarım Stratejileri Sempozyumu. Kilis 7 Aralık Üniversitesi, Kilis.
• Sönmez, İ., Kaplan, M. ve Sönmez, S. (2008). Kimyasal gübrelerin çevre kirliliği üzerine etkileri ve çözüm önerileri. Batı Akdeniz Tarımsal Araştırma Enstitüsü Derim Dergisi, 25(2), 24–34.
• Sugözü, İ. H. ve Hüseyni, İ. (2017). Tarımsal destekleme politikaları ve kırdan kente göç üzerindeki etkisi: 1986-2015 dönemi Türkiye örneği. Electronic Turkish Studies, 12(31).
• T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı. (2021). Tarım 4.0. https://arastirma.tarimorman.gov.tr/koyunculuk/Menu/76/Tarim-4-0 adresinden 30.07.2022 tarihinde erişilmiştir.
• Tan, S., Hasdemir, M. ve Everest, B. (2015). Türkiye’de tarımsal destekleme politikaları. Sarı, S., Gencer, A. H. ve Sözen, İ. (ed.). International Conference on Eurasian Economies 2015 içinde, (ss. 266–270). Kazan, Rusya Federasyonu.
• Terin, M., Aksoy, A. ve Güler, İ. O. (2013). Tarımsal büyümeye etki eden ekonomik faktörlerin belirlenmesi üzerine bir çalışma. Iğdır Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 3(3), 41–50.
• Teoman, Ö. ve Çağatay, S. (2008). Dünya Ticaret Örgütü kısıtları kapsamında tarımda fark ödeme desteği ve Türkiye için transfer etkinliği uygulaması. Akdeniz İ.İ.B.F. Dergisi, 15, 87-110.
• Tokatlıoğlu, M., Selen, U. ve Leba, R. (2018). Küreselleşme sürecinde tarımın stratejik önemi ve tarımsal arz güvenliğinin sağlanmasında devletin rolü. Journal of Life Economics, 5(4), 151–176. https://doi.org/10.15637/jlecon.267
• Topçu, Y. (2008). Çiftçilerin tarımsal destekleme politikalarından faydalanma istekliliğinde etkili faktörlerin analizi: Erzurum ili örneği. Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 21(2), 205–212.
• Tunçer, M. ve Günay, H. F. (2017). Türkiye’de tarıma yönelik desteklerin Avrupa Birliği perspektifinden değerlendirilmesi. Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi (ASEAD), 4(8), 15–30.
• Ünal, S. ve Fidan, A. (2014). Tarımsal destek uygulamaları: IPARD desteklerinin Kütahya tarımına etkisi. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi /, Kütahya Özel Sayısı(11), 63–76.
• Ünüvar, F. İ. (2019). Türkiye’de uygulanan tarım politikalarının dezavantajlı bölgeler açısından değerlendirilmesi: Mersin ili dağ ve ova köyleri. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Uslu, H. (2021). Impact of agricultural supports on agricultural foreign trade in Türkiye: spatial panel econometrics modelling approach. Çıtak, F. (ed.), Current Studies in International Trade In Traders in (pp. 53-82). İstanbul: Hiperyayın 911
• Uslu, H. ve Apaydın, F. (2021). Türkiye’de tarımsal verimlilik ve alan bazlı desteklemeler üzerine ampirik bir uygulama. Hitit Sosyal Bilimler Dergisi, 14(2).
• White, H. (1980). A heteroskedasticity-consistent covariance matrix estimator and a direct test for heteroskedasticity. Econometrica: Journal of the Econometric Society, 48(4), 817–838.
• Yanıkkaya, H. ve Koral, Z. A. (2013). Impacts of agricultural supports on exports of individual agricultural products in Türkiye. International Review of Economics and Management, 1(1), 1–37.
• Yerdelen Tatoğlu, F. (2021). Panel Veri Ekonometrisi. İstanbul: Beta Basım Yayın Dağıtım.
• Yıldız, F. (2017). Türkiye’de merkezi yönetim bütçesinden yapılan tarımsal destekleme ödemelerinin tarımsal üretim üzerindeki etkisi: 2006–2016 dönemi. Sayıştay Dergisi, (104), 45-63.
• Yılmaz, H. İ. ve Çobanoğlu, F. (2017). Türkiye’de tarım sektörünü desteklemeye yönelik sağlanan çeşitli araçların tarımsal üretim değeri üzerine etkilerinin analizi. Tarım Ekonomisi Dergisi, 23(2), 145–155. https://doi.org/10.24181/tarekoder.364880
• Yüceer, S. E., Tan, S. ve Semerci, A. (2020). Türkiye’de 2000-2020 döneminde tarımsal destekleme politikalarının gelişiminin incelenmesi. ÇOMÜ LJAR, 1(2), 36–46.