Memduh Şevket Bey’in Josef Stalin’le Gerçekleştirdiği Mülakata Göre Sovyet Rusya’nın Milli Mücadele’ye Bakışı

Yıl 2025, Cilt: 11 Sayı: 1, 187 - 206, 26.03.2025

Betül Tekinsoy

https://doi.org/10.31592/aeusbed.1576450

Öz

I. Dünya Savaşı sonunda batılı devletlerin gerek Anadolu’ya gerekse Sovyet topraklarına yönelik emperyalist politikaları Türkiye ve Sovyet Rusya’nın ortak paydada buluşarak işbirliği yapmalarını kaçınılmaz hale getirmiştir. Bolşevik İhtilali sonucunda Çarlık Rusya’nın yıkılması ile kurulan Sovyet Rusya, Anadolu’da komünist ideolojinin yayılması için politikalar geliştirmiştir. Sevr Antlaşması ile birlikte Batılı devletlerle anlaşmaya varılamayacağına anlayan ve yönünü Doğu’ya çeviren Ankara Hükümeti ise çeşitli diplomatik ilişkiler kurmak yoluyla Milli Mücadele için Sovyetlerden para ve silah yardımı temin etmeyi amaçlamıştır. Türkiye ile Sovyet Rusya arasında başta siyasî ve askerî olmak üzere birçok alandaki dostluk ilişkilerinin temelleri, I. Dünya Savaşı’nın sonundan Büyük Millet Meclisi’nin (BMM) açılmasına kadar geçen dönemde atılmıştır.
Bu süreçte hem Sovyet Rusya ile hem de Azerbaycan ile işbirliğini geliştirmek isteyen BMM hükümeti resmi temsilciler aracılığıyla ilişkilerini sürdürmek istemiş ve Bakü’de bir temsilcilik açmaya karar vermiştir. Sadece Azerbaycan’da değil, tüm Kafkasya’da Türkiye’yi temsil etmekle görevlendirilen Memduh Şevket Bey, Türkiye’nin yurt dışındaki ilk resmi temsilci sıfatıyla 12 Ağustos 1920’de Bakü’ye gönderilmiştir. Çalışmamızda Memduh Şevket Bey’in, o dönemde Sovyetlerin Hariciye komiseri olan Stalin ile Kasım 1920’de yaptığı mülakat hakkında bilgi verilmiştir. Söz konusu mülakattan yola çıkılarak, Sovyetlerin Enver Paşa başta olmak üzere İttihatçılar, Anadolu’da sosyalizmin yayılması ve Türkiye’nin talep ettiği yardımlar gibi daha birçok mesele hakkındaki düşünceleri ve bu düşünceler ekseninde Sovyetlerin Türk Milli Mücadelesine bakışı incelenmiştir. Dışişleri Bakanlığı Türk Diplomatik Arşivinde yer alan, Memduh Şevket Bey’in Stalin ile yaptığı mülakata dair raporu temel kaynak olarak kullanılmış olup, ayrıca dönemle ilgili kaleme alınan telif ve tetkik eserlerden de yararlanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türk-Sovyet İlişkileri, Memduh Şevket Bey, Stalin, Milli Mücadele

Kaynakça

• Akşin, A. (1991). Atatürk’ün dış politika ilkeleri ve diplomasisi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Ada, T. (2018). Rus-Batı rekabetinin odak noktasındaki Anadolu ve Ankara Hükümeti’nin Sovyet politikası (1920-1922). Belleten, 82(295), 1077-1152. https://doi.org/10.37879/belleten.2018.1077
• Adil Ayaz, A. (2023). İki Dünya savaşı arasında Türk-Sovyet ilişkileri. Savsad, Cumhuriyetin Yüzüncü Yılı Özel Sayısı, 1-34. https://doi.org/10.54078/savsad.1383425
• Ağayev, M. (2001). Azerbaycan’ın Nahcıvan eyaletinin statüsünün tarihi gelişimi. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Ağayev, M. (2006). Milli Mücadele yıllarında Türkiye ve Azerbaycan ilişkileri. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Altıntaş, A. (1995). Milli Mücadelede Yeşil Ordu Cemiyeti ve siyası kökenleri. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Bal, H. (1996). Azerbaycan Cumhuriyeti’nin kuruluş mücadelesi (1914-1918). Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Balcıoğlu, M. (2004). Direnen millet- milli mücadele: Ya istiklal ya ölüm. D. Yalçın vd. (Ed.). Türkiye Cumhuriyeti tarihi I içinde (161-367). Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
• Bayraktar, H. (1994). Türkiye-Azerbaycan ilişkileri (1918-1920). Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Bayur, Y. H. (1991). Türk inkılap tarihi. Cilt: III. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Bilge, A. S. (1992). Güç komşuluk Türkiye- Sovyetler Birliği ilişkileri 1920-1964. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Bolat, B. (2017, 25-27 Ekim). Türk-Sovyet ilişkilerinin kültürel boyutları (1923-1938). Kars. 100. yılında Sovyet ihtilali gelişimi ve bölgesel etkileri uluslararası sempozyumu içinde (179-193). Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
• Bolat, B ve Güneş, B. (2022). Uluslararası hukuk bakımından mütareke kavramı ve Mondros Mütarekesi. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 10 (31), 229-248. https://doi.org/10.33692/avrasyad.1133034
• Bolat, M. A. (2017). Milli Mücadele döneminde Türkiye’nin Kafkasya siyaseti (1919-1921). Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Cankut, A. (2018). Milli mücadele dönemi Türkiye-Rusya ilişkileri. European Journal of Managerial Research Dergisi, 2 (2), 76-99.
• Cebesoy, A. F. (2000). Milli Mücadele hatıraları. İstanbul: Temel Yayınları.
• Cebesoy, A. F. (2002). Moskova hatıraları Milli Mücadele ve Bolşevik Rusya. İstanbul: Temel Yayınları.
• Çelik, H. İ. (2023). Mustafa Kemal Paşa’nın Millî Mücadele dönemindeki dış politikasının millî bağımsızlık ilkesi çerçevesinde analizi. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (50), 116-132. https://doi.org/10.52642/susbed.1220737
• Çolak, M. (2008). Enver Paşa Osmanlı- Alman ittifakı. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Jaeschke, G. (1981). 1919-1939 yılları arasındaki Türk-Rus yakınlaşması hakkında bir inceleme (Atatürk dönemi Sovyet politikası hakkında) (H. Zamantılı, Çev.). Sosyoloji Konferansları, (19), 159-174.
• Kandemir, F. (1965). Atatürk’ün kurduğu Türkiye Komünist Partisi ve sonrası. İstanbul: Yakın Tarihimiz Yayınları.
• Erdaş, N. (1994). Milli Mücadele döneminde Kafkas Cumhuriyetleri ile ilişkiler (1917-1921). Ankara: Genel Kurmay Basımevi.
• Kinross, L. (2018). Atatürk; bir milletin yeniden doğuşu (N. Sander, Çev.). İstanbul: Altın Kitaplar.
• Köse, İ. (2019). I. Dünya Savaşı’nın ilk gizli anlaşması: İstanbul ve Boğazlar’ın Rus Çarlığı’na bırakılması (Mart-Nisan 1915). Bilig, (89), 1-27. https://doi.org/10.12995/bilig.8901
• Kurat, A. N. (1990). Türkiye ve Rusya. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Meyer, M. S. (2009). Arşiv belgeleri ışığında Lozan Konferansı sırasında Türk-Rus ilişkileri. (F. Yapıcı, Çev.). Akademik Bakış, 3(5), 251-264.
• Müderrisoğlu, A.(1994). Kurtuluş Savaşının mali kaynakları. Atatürk Yolu Dergisi, 4 (13), 27-53. https://doi.org/10.1501/Tite_0000000218
• Özcan, T. (2013). Enver Paşa’nın Bolşeviklerle görüşmeleri (1919-1920). History Studies, 5(4), 93-106.
• Özdemir, B. (2023). Azerbaycan'da Sovyet rejiminin kuruluşu ve Sovyet karşıtı ayaklanmalar. DTCF Dergisi, 63(1), 26-45. https://doi.org/10.33171/dtcfjournal.2023.63.1.2
• Saray, M. (2004). Türk- Rus münasebetlerinin bir analizi. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Sarınay, Y. (1986). Milli Mücadele’de Türk-Sovyet münasebetleri. On dokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 1 (1), 200-218.
• Sönmezoğlu, F. (2015). İki savaş sırası ve arasında Türk dış politikası 1914-1945. İstanbul: Der Yayınları.
• Teke, C. (2021). Türk siyasi hayatında Memduh Şevket Esendal. Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü.
• Tellal, E. (2022). Sovyetlerle ilişkiler. B. Oran (Ed.). Türk dış politikası Kurtuluş Savaşı’ndan bugüne olgular, belgeler, yorumlar 1919-1980 içinde (155-177). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Topsakal, İ. (2016). Tarihi süreçte Rusya-Türkiye ilişkileri. Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 3(2), 33-53.
• Tuncer, H. (2017). Türk dış politikası Cumhuriyet dönemi (1920-2002). Cilt: 2. Ankara: Kaynak Yayınları.
• Tunçay, M. (1978). Türkiye’de sol akımlar (1908-1925). İstanbul: Bilgi Yayınevi.
• Turan, M. (2005). Milli Mücadele’de siyasi çözüm arayışları (30 Ekim 1918-24 Temmuz 1923). Ankara: Siyasal Kitabevi.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Türk Diplomatik Arşivi [TDA] (1921, 18 Şubat). 571/ 34778-136959-50.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Türk Diplomatik Arşivi [TDA] (1921, 15 Ocak). 571/ 34778-136959-52.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Türk Diplomatik Arşivi [TDA] (1921, 17 Temmuz). 571/ 34778-136959-16.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Türk Diplomatik Arşivi [TDA] (1921, 15 Ocak). 571/34778-136969-09.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Türk Diplomatik Arşivi [TDA] (1920, 4 Aralık). 571/ 3424-136608-31.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Türk Diplomatik Arşivi [TDA] (1923, 30 Haziran). 571/36251-143862-258.
• Türkmen, İ. (2017). Milli Mücadele döneminde dış politika. S. Kekevi vd. (Ed.). Türk Dış Politikası (1830-1989) içinde (361-418). Ankara: Berikan Yayınevi.
• Uçarol, R. (2013). Siyasi tarih (1789-2012). İstanbul: Der Yayınları.
• Ural, S. (2017). I. Dünya Savaşı öncesi Rusya’nın Türkiye’ye yönelik emellerinin Türk basınındaki yankıları. M. Okur. vd. (Ed.). I. Dünya Savaşı’nda Karadeniz ve Kafkasya askerî, siyasî ve sosyal gelişmeler içinde (39-61). Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi Yayınları.
• Yerasimos, S. (2000). Kurtuluş Savaşı’nda Türk-Sovyet ilişkileri 1917-1923. İstanbul: Boyut Yayınları.
• Yılmaz, S. ve Yakşi, A. (2016). Osmanlı Devleti’nden günümüze Türk-Rus ilişkileri. TYB Akademi Dil Edebiyat ve Sosyal Bilimler Dergisi, (17), 9-57.
• Yıldırım, S. (2022). Dr. Neriman Nerimanov’un yaşamı üzerine bir inceleme. Orta Doğu ve Orta Asya-Kafkaslar Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, (1), 1-20.