حذف المبتدأ في القرآن الكريم وأغراضه البلاغيّة

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 10, 42 - 61, 30.06.2022

Abdullah Demirci , Mehmet Gürbüz

Öz

يُعتبر ذكر الكلام هو الأصل، إذ هو الوسيلة الأولى لإيصال المعاني المختلفة إلى ذهن السامع، إلّا أن هناك وسائل بلاغيّة أخرى تحقّق ذلك الغرض، ومن أهمّها أسلوب الحذف الّذي يعتبر أحد نوعَي الإيجاز، وهو أحد موضوعات علم المعاني أحدِ فروع البلاغة العربيّة. فحذف المفردات أو الجمل بأنواعها وخصوصًا أحدِ ركنَي الجملة من الكلام قد يكون أبلغ من الذّكر في بعض الحالات. إنّ المسند إليه هو الرّكن الأساس للجملة بنوعيها، والمبتدأ هو المسند إليه في الجملة الاسميّة، وبما أنّ المبتدأ في الجملة الاسميّة هو الرّكن الذي عليه يبنى الكلام فإنّ ذكره ممّا تقتضيه قواعد النحو والبلاغة؛ ولكن هناك بعض المواضع يكون فيها حذف المبتدأ أفصح من ذكره. يحذف المبتدأ في الجملة الاسميّة لتحقيق أغراض بلاغيّة مختلفة في النّصوص الشّرعيّة والأدبيّة والشّعر والنثر العربيّ إذا تحقّقت الشّروط الّتي تُرجِّح كفّة الحذف على الذّكر. ومن أهمّ هذه الشّروط أن يكون الحذف لتحقيق غرض بلاغيّ، وأن تكون هناك قرينة تدلّ على المحذوف. تتحدّث هذه الدّراسة عن أهمّ أغراض حذف المبتدأ في القرآن الكريم خاصّة. بعد الاستقراء للآيات الكريمة من مختلف السّور في القرآن الكريم وصل بنا البحث إلى وجود سبعة أغراض مهمّة حُذف المبتدأ لأجل تحقيقها في آيِ الذّكر الحكيم. فقد يُحذف المبتدأ في الآية الكريمة احترازًا عن العبث أو لضيق الوقت والمقام أو لظهوره واشتهاره أو لدواع يقتضيها مجرّد الاختصار أو للتّنبيه على الخبر أو بغرض المدح والذّم أو للتّعجيل بالمَسرّة والمَساءة.

Anahtar Kelimeler

البلاغة، الإيجاز، الحذف، المسند إليه، المبتدأ، الغرض البلاغيّ، القرآن

Mübtedâ’nın Hazfine Bağlı Belâğî Amaçlar (Kur’ân-ı Kerim Özelinde)

Öz

Arap belagat kurallarına göre sözde asıl olan herhangi bir eksiltmeye gidilmeksizin meramı yeterli kelimeler ile anlatmaktır ki bu, çeşitli manaları muhataba ulaştırmanın ilk yoludur. Bunun yanında söz konusu amacı karşılayan farklı belagat üslupları da vardır. Bunların Arap edebiyatında örneklerine en sık rastlananlardan biri “hazf” yöntemidir. Söz konusu yöntem, Belagat ilminin ana konularından Meânî başlığı altında değerlendirilen Îcâz yönteminin iki türünden birisi olmakla beraber kelime veya cümle eksiltmek suretiyle sözü gereksiz uzatmalardan arındırmayı ve az ifadeyle çok şey aktarmayı hedeflemektedir. Kelimeleri, cümleleri ve özellikle cümlenin temel ögelerinden birini hazfetmek, şartların oluştuğu durumlarda belagat açısından bunlara yer vermekten çok daha etkili olduğu kabul edilmektedir. İsim ve fiil cümlelerinin öznesi ve temel ögesi kabul edilen Müsnedün İleyh, isim cümlesi özelinde Mübtedâ adıyla anılmaktadır. İsim cümlesinin temel ögesi olması hasebiyle Mübtedâ’nın cümleden düşürülmemesi esastır. Ancak bazı durumlarda söz konusu ögenin hazfi, sözün edebi yönünü açığa çıkarmak açısından cümlede yer almasından daha etkili olmaktadır. Mübtedâ, belirli şartların oluşması durumunda farklı belâğî gayeleri ortaya koymak adına Kur’ân ve Sünnet metinlerinin yanı sıra Arapça edebi metin ve şiirlerde çokça hazfedilmektedir. Cümlede yer alan bir ögenin hazfedilmesi için öne sürülen ilk şart, ilgili ögenin hazfedilmesinin belâğî bir amacı gerçekleştirmesine bağlı olmasıdır. Bir diğer şart ise hazfedilen ögeye işaret eden açık bir karinenin bulunmasıdır. Bu makalede, Kur’ân ayetleri özelinde Mübtedâ’nın hazfedilme gerekçelerinin en önemlileri açıklamalı örnekler ile ele alınmıştır. Araştırma sonucu ayet-i kerimelerde Mübtedâ, yedi önemli belâğî gayeyi gerçekleştirmek üzere hazfedilmiştir. Nitekim ayet-i kerimelere bakıldığında Mübtedâ’nın, gereksiz yere sözü uzatmaktan kaçınmak, zaman darlığı veya durumun elverişsiz olması, Mübtedâ’nın açık ve malum olması, mücerret ihtisarı gerektiren durumların mevcudiyeti, Haber’in önemini vurgulamak, övmek veya yermek, sevinç veya üzüntü haberini vakit kaybetmeksizin vermek gerekçeleriyle hazfedilği görülmektedir. Kur’ân ayetlerinde Mübtedâ söz konusu yedi amaç dışında farklı belâğî gayeleri gerçekleştirmek üzere hazfedilmiş olsa da bu makale -konunun genişliğine binaen- söz konusu en önemli yedi amacı incelemekle sınırlandırılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Belağat, Îcâz, Hazf, Müsnedün İleyh, Mübtedâ, Belâğî Gaye, Kur’ân

Kaynakça

• Abdurrahim, Senâ’. el-Hazfü fi’n-nısfi’s-sânî mine’l-Kur’âni’l-kerîm. Hartum: Ümm Durmân Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1433/2012.
• Âlûsî, Ebü’s-Senâ’ Mahmûd. Rûhu’l-me‘ânî fi tefsîri’l-Kur’âni’l-‘azîmi ve’s-Seb‘i’l-mesânî. thk. Ali Atıyye. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1415.
• ‘Askerî, Ebû Hilal Hasan. Kitâbü’s-sınâ‘ateyn: el-kitâbe ve’ş-şi‘r. thk. Ali Muhammed Becâvî-Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Unsuriyye, 1419.
• ‘Atîk, Abdülaziz. ‘İlmü’l-me‘ânî. Beyrut: Dâru’-Nahda el-‘Arabiyye, 1430/2009.
• ‘Avnî, Hâmid. el-Minhâcü’l-vâdıhu li’l-belâğa. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 2018.
• Bâbertî, Ekmelüddin Muhammed. Şerhu’t-Telhîs. thk. Muhammed Mustafa Ramadan Sufiyye. Tarablus (Libya): el-Münşeetü’l-‘Âmme li’n-Neşri ve’-Tevzî‘, 1983.
• Bâkıllânî, Ebû Bekir Muhammed. İ‘câzü’l-Kur’ân. thk. Seyyid Ahmed Sakr. Kahire: Dâru’l-Maarif, 5. Basım, 1997.
• Beğavî, Ebû Muhammed Hüseyin. Me‘âlimü’t-tenzîl fi tefsîri’l-Kur’ân. thk. Abdurrezzak el-Mehdî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1420.
• Beydâvî, Ebû Sa‘îd Abdullah. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. thk. Muhammed el-Mer‘şlî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1418.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmail. Tâcü’l-lüğa ve sihâhu’l-‘Arabiyye. thk. Ahmed Attâr. Beyrut: Dâru’l-‘İlim li’l-Melâyîn, 4. Basım, 1407/1987.
• Cürcânî, Ebû Bekir Abdülkâhir. Delâilü’l-İ‘câz. thk. Mahmud Muhammed Şakir. Kahire: Matbaatü’l-Medenî, 3. Basım, 1413/1992.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasan Ali. et-Ta‘rîfât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1403/1983.
• Endelüsî, Ebû Hayyân Muhammed. el-Bahru’l-muhît. thk. Sıdkı Muhammed Cemîl. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1420.
• Ferâhîdî, Ebû Adbirrahman Halîl. el-‘Ayn. thk. Mehdi Mahzûmî-İbrahim Sâmurrâî. Beyrut: Dâru ve Mektebetü’l-Hilâl, ts.
• Ferrâ’, Ebû Zekeriyya Yahya. Me‘âni’l-Kur’ân. thk. Ahmed Necâtî-Muhammed Neccâr-Abdülfettah Çelebî. Mısır: Dâru’l-Mısrıyye, ts.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Muhammed. el-Kâmûsü’l-muhît. thk. Mektebü tahkîki’t-türâs fî Müesseseti’r-Risâle. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 8. Basım, 1426/2005.
• Habenneke, Abdurrahman. el-Belâgatü’l-‘Arabiyye. Dimaşk: Dâru’l-Kalem, 1416/1996.
• - Kavâ‘idü’t-tedebbüri’l-emsel li Kitâbi’l-Lâhi ‘azze ve cell: Te’emmülât. Dimaşk: Dâru’l-Kalem, 1400/1980.
• Hâşimî, Seyyid Ahmed. Cevâhiru’l-belağa fi’l-me‘ânî ve’l-beyâni ve’l-bedî‘. haz. Yusuf Sumeylî. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Asrıyye, 1999.
• Hüzelî, Ebü’l-Kâsım Yusuf. el-Kâmil fi’l-kırâ’ât. thk. Ebu İbrahim Amr b. Abdillah. Kahire: Dâru Semâ li’l-Kitâb, 1435/2014.
• İbn Abdüsselâm, Ebû Muhammed ‘İzzüddîn. el-İşâratü ilâ’l-îcâz fi ba‘di envâ‘i’l-mecâz. Medine: el-Mektebetü’l-‘İlmiyye, t.y.
• İbn ‘Âşûr, Muhammed. et-Tahrîru ve’t-tenvîr. Tunus: ed-Dâru’t-Tûnusiyye, 1984.
• İbn Hâcib, Ebû Amr Osman. el-Kâfiye. thk. Salih Abdülazim Şâir. Kahire: Mektebetü’l-Âdâb, 2010.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Abdullah. Evdahu’l-mesâlik ilâ Elfiyyeti İbn Mâlik. thk. Yusuf Şeyh Muhammed Bukâ‘î. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1414/1993.
• - Şerhu Şüzûri’z-zeheb fî me‘rifeti kelâmi’l-‘Arab. thk. Abdülğani Dakır. Suriye: eş-Şeriketü’l-Müttehidetü li’t-Tevzî‘, ts.
• - Muğni’l-lebîb ‘an kütübi’l-e‘ârîb. thk. Mazin Mübarek-Muhammed Ali Hamdüllah. Dimaşk: Dâru’l-Fikr, 6. Basım, 1985.
• İbn Mâlik, Ebû Abdillah Muhammed. Şerhu Teshîli’l-fevâid. thk. Abdurrahman Seyyid-Muhammed Bedevî Mahtûn. Kahire: Hecer li’t-Tibâ‘ati ve’n-Neşr, 1410/1990.
• - Şerhu’l-Kâfiye eş-şâfiye. thk. Abdü’l-mün‘im Ahmed Hüreydî. Mekke: Câmi‘atü Ümmi’l-Kurâ Merkezü’l-Bahsi’l-‘İlmî, 1402/1982.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fadl Muhammed. Lisânü’l-‘Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1414.
• İbn Süleymân, Mukâtil. Tefsîru Mukâtil b. Süleymân. thk. Abdullah Mahmud Şahate. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs, 1423.
• Kasım, Muhammed Ahmed-Dîb, Muhyiddin. ‘Ulûmü’l-belâğa: el-Bedî‘ ve’l-beyân ve’l-me‘ânî. Tarablus (Lübnan): el-Müessesetü’l-Hadîsetü li’l-Kitâb, 2003.
• Kazvînî, Ebü’l-Meâlî Celâlüddîn el-Hatîb Muhammed. el-Îdâh fi ‘ulûmi’l-belâğa. thk. Muhammed Hafâcî. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 3. Basım, 1414/1993.
• - et-Telhîs fî ‘ulûmi’l-belağa. thk. Abdurrahman Burkûkî. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, 1904.
• Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed. el-Câmi‘u li ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed Birdevnî-İbrahim Utayfiş. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısrıyye, 2. Basım, 1384/1964.
• Matlûb, Ahmed. Esâlîbü belâğiyye: el-fesâha - el-belâğa - el-me‘ânî. Kuveyt: Vekâletü’l-Matbû‘ât, 1980.
• Merâğî, Ahmed Mutafa. ‘Ulûmü’l-belâğa: el-Beyân ve’l-me‘ânî ve’l-bedî‘. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 3. Basım, 1414/1993.
• Müeyyed Billah, Ebû İdris Yahya. et-Tırâz li esrâri’l-belâğa ve ‘ulûmi hakâiki’l-i‘câz. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Unsuriyye, 1423.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Abdullah. Medâriku’t-tenzîl ve hakâiku’t-te’vîl. thk. Yusuf Ali Büdeyvî. Beyrut: Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1419/1998.
• Nu‘mânî, Ebû Hafs Ömer. el-Lübâb fî ‘ulûmi’l-Kitâb. thk. Adil Abdülmevcut-Ali Muavvad. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1419/1998.
• Râzî, Ebû Abdillah Muhammed. Mefâtîhu’l-ğayb. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 3. Basım, 1420.
• Rummânî, Ebü’l-Hasan Ali. en-Nüket fî i‘câzi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Halefullah-Muhammed Zağlûl Sellâm. Mısır: Dâru’l-Me‘ârif, 3. Basım, 1976.
• Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed. el-Keşfü ve’l-beyân ‘an tefsîri’l-Kur’ân. thk. Ebû Muhammed b. ‘Âşûr. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1422/2002.
• Sa‘îdî, ‘Abdü’l-Müte‘âl. Buğyetü’l-îdâh li telhîsi’l-Miftâh. Kahire: Mektebetü’l-Âdâb, 7. Basım, 1426/2005.
• Sekkâkî, Ebû Yakub Yusuf. Miftâhu’l-‘ulûm. thk. Na‘îm Zerzûr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2. Basım, 1987.
• Semîn el-Halebî, Ebü’l-‘Abbâs Ahmed. ed-Dürru’l-Mesûn fî ‘ulûmi’l-Kitâbi’l-meknûn. thk. Ahmed Muhammed Harrât. Dimaşk: Dâru’l-Kalem, 1406-1415/1986-1994.
• Sibeveyh, Ebû Bişr Amr. el-Kitâb. thk. Abdüsselam Muhammed Harun. Kahire: Mektebetü’l-Hancı, 3. Basım, 1408/1988.
• Sübkî, Ebû Hâmid Ahmed. ‘Arûsü’l-efrâh fî şerhi Telhîsi’l-Miftâh. thk. Abdülhamit Hindâvî. Beyrut:el-Mektebetü’l-‘Asrıyye, 1423/2003.
• Şevkânî, Ebû Abdillah Muhammed. Fethu’l-Kadîr. Dimaşk: Dâru İbn Kesîr, 1414.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed. Câmi‘u’l-beyân fi te’vîli’l-Kur’ân. thk. Ahmed Muhammed Şakir. Dimaşk: Müessesetü’r-Risâle, 1420/2000.
• Teftâzânî, Sa‘dü’d-dîn Mes‘ûd. el-Mutavval ‘ala’t-Telhîs. nşr. Bosnevî el-Hâc Muharrem Efendi. İstanbul: Muharrem Efendi Matbaası, ts.
• ‘Udayme, Muhammed Abdülhalık. Dirâsâtün li üslûbi’l-Kur’âni’l-kerîm. Kahire: Dâru’l-Hadîs, ts.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasan Ali. el-Vecîz fî tefsîri’l-Kitâbi’l-‘azîz. thk. Safvân Adnan Dâvûdî. Dimaşk: Dâru’l-Kalem, 1415.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrahim. Me‘âni’l-Kur’ân ve i‘râbühû. thk. Abdülcelil Abduh Çelebî. Beyrut: ‘Âlemü’l-Kütüb, 1408/1988.
• Zemahşerî, Ebû’l-Kâsım Mahmûd. el-Keşşâf ‘an hakâiki ğavâmidı’t-te’vîl. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 3. Basım, 1407.
• Zerkeşî, Ebû Abdillah Muhammed. el-Burhân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed İbrahim. Kahire: Dâru ihyâi’l-kütübi’l-‘Arabiyye, 1376/1957.