İslâmî Bir Çevre Etiğinin İnşasında Tasavvuf

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 11, 65 - 88, 31.12.2022

Haci Sağlık , Rıdvan Yılmaz

Öz

Çevre etiği, insanın fiziki çevresi ile olan irtibatının mahiyetini ortaya koyan bir disiplin olarak son dönemlerde önemi artan bir alandır. Tarihi süreçte insanın çevre ile münasebeti bağlamında “insan merkezli”, “canlı merkezli” gibi farklı çevre etiği anlayışları ortaya çıkmıştır. Çevre etiğinde, dinlerin genel itibariyle insan merkezli bir anlayışa sahip olduğu kabul edilmektedir. Buna göre çevre, insan için yaratılmış ve insanın hizmetine sunulan bir varlık alanıdır. Bu anlayışa göre insan ile çevre birbirinden bağımsız ve kopuktur. Geleneksel İslamî anlayışa baktığımızda ya da dini naslara zahiri yönüyle yaklaştığımızda İslam çevre anlayışının da insan merkezli olduğunu söylemek mümkündür. Farklı bir ontolojik anlayış geliştiren tasavvuf ise çevreye dair geleneksel İslamî anlayışın dışında bir yaklaşım sergilemiştir. Buna göre her şey Allah tarafından yaratılmış olduğu ve O’ndan geldiği için evrendeki organik veya inorganik her varlığın bir kutsiyeti mevcuttur. Aynı şekilde her varlığın bu dünyada bir görevi ve sorumluluğu olduğu gibi Allah katında bir ehemmiyeti vardır. Bu yaklaşım canlı cansız bütün varlıkları birbirine yaklaştıran ve her birine bir işlev yükleyen bütüncül bir anlayış sunmaktadır. Tasavvufun yaratıcı eksenli ortaya koyduğu bu anlayışın İslamî bir çevre etiğinin inşasında önemli bir işlev göreceği muhakkaktır. Bu çalışmamızda tasavvuf kaynaklarındaki çevre ve insan dışındaki varlıklara yönelik yaklaşımdan hareketle İslamî ve bütüncül bir çevre etiğinin nasıl oluşturulması gerektiği üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Çevre, Etik, Tasavvuf, İslam, İnsan

Kaynakça

• Akalın, Mehmet. Çevre Etiği. Ankara: İksad Yayınları, 2022.
• Aktaş, Hamza, İslam’da Çevre Bilinci Eğitimi, (Ed. İhsan Günaydın), Uluslararası Katılımlı Çevre Sempozyumu Bildiriler Kitabı, 2008.
• Albert Schwetitzer. Out of My Life and Thought: An Autobiography. İngilizceye çev. Antje Bultmann Lemke. Maryland: The Johns Hopkins University Press: 1998.
• Arthur Schopenhauer. “Hayatın Anlamı”, Arthur Schopenhauer Toplu Eserler 1. çev. Göksu Birol. 7-72. Ankara: Yason Yayınları, 2016.
• Başkurt, İrfan. “Dengeli Bir Dünya İçin Evreni Doğru Okumak: İnsan ve Evren Üzerine İslamî Bir Bakış”, Uluslararası Çevre ve Din Sempozyumu 15-16 Mayıs 2008 Bildiriler, İstanbul 2008.
• Bayraktar, Mehmet. İslam ve Ekoloji, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1997.
• Böke, Emine Gümüş, “İslam Hukukunda Çevre Bilinci Algısı Üzerine”, Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 8, Sayı: 16, 2019.
• Ekrem Demirli, “Sûfîlerin Âlem ve Tabiat Görüşü: Her Şey Tanrı’ya İşaret Eden Canlı Bir Âyettir”, Uluslararası Çevre ve Din Sempozyumu 15-16 Mayıs 2008 Bildiriler, İstanbul 2008.
• Ellek, Hasan. “Lâ Darara Ve Lâ Dırâra” Küllî Kâidesi Çerçevesinde İslâm’da Çevre Hukuku, Ekev Akademi Dergisi Yıl: 20 Sayı: 66 Bahar: 2016.
• Eraydın, Selçuk. Tasavvuf ve Tarikatlar, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1994.
• Ergül, Necmeddin, Tasavvufta çevre Algısı, The Journal of Academic Social Science Studies 2015.
• Ergün, Turan- Çobanoğlu, Nesrin. “Sürdürülebilir Kalkınma ve Çevre Etiği”. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 3/1, 2012.
• Ertuğrul, İsmail Fenni, Vahdet-i Vücud ve İbnu’l-Arabî (Hzr. Mustafa Kara). İstanbul: İnsan Yayınları, 1991.
• Görmez, Kemal. Çevre Sorunları. Ankara: Nobel Yayınları, 5. Basım, 2020.
• Hücviri, Ali b. Osman el-Cüllâbî Keşfu’l-Mahcûb, Hakîkat Bilgisi (Trc. Süleyman Uludağ). İstanbul: Dergâh Yayınları, 1996.
• İbnü’l Arabî, Fütûhat, II, 604, III, 186; Ali Hassûn, Zehairu‟l-Akvâl fî Mevlânâ Celâl, Dâru‘r-Ru‘ye, Dımeşk 2003.
• İzutsu, Toshihiko, İbn Arabî’nin Fusûs’undaki Anahtar Kavramlar, (Çev. Ahmed Yüksel Özemre), İstanbul: Kaknüs Yayınları, 1998.
• Joseps R. Des Jardins. Çevre Etiği, (çev. Ruşen Keleş), Ankara: İmge Kitabevi. 2006.
• Karaman, Hayreddin vd. Kur'an Yolu Tefsiri, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları. 2020.
• Kâşânî, Abdurrezzâk, Istılâhâtu’s-sûfiyye (Thk. Abdulâl Şâhîn), Kahire: Dâru’l menâr, 1992.
• Kelabazi, Muhammed b. Ebû İshâk İbrâhîm b. Ya‘kūb el-Buhârî. Doğuş Devrinde Tasavvuf Ta'arruf (Trc. Süleyman Uludağ), İstanbul: Dergâh Yayınları, 1992.
• Kılıç, Selim. Çevre Etiği. Ankara: Orion Yayınları, 2008.
• Komuş, Adnan. İslam Hukukunda Hayvan Hakları, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Konevi, Sadreddin Muhammed b. İshâk. Şerhu’l-Erbeîn Hadisen (Thk. Hasan Kâmil YILMAZ), İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1990.
• Konuk, Ahmed Avnî, Fusûsu’l-Hikem Terceme ve Şerhi (Hzr. Mustafa Tahralı- Selçuk Eraydın). İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1994.
• Kovel, Joel. Doğanın Düşmanı. çev. Gürol Koca. İstanbul: Metis Yayınları, 2005.
• Köylü, Mustafa. “Çevre Eğitimi: Dinî Bir Yaklaşım”, Uluslararası Çevre ve Din Sempozyumu 15-16 Mayıs 2008 Bildiriler, İstanbul 2008.
• Macit, Yunus. “Sünnet Verileri Işığında Çevre Eğitiminin Esasları”, Hadis Tetkikleri Dergisi, III/2, 2005.
• Muhammed b. Ali es-Sehlegî. en-Nûr min Kelimâti Ebî’t-Tayfûr, (Neşir: Abdurrahman Bedevî), Kuveyt: Vekâletu’l-Matbû‘ât.
• Muhit Mert, “Çevre Bilinci Oluşturmada İslam’ın Katkısı Üzerine”, Uluslararası Çevre ve Din Sempozyumu 15-16 Mayıs 2008 Bildiriler, İstanbul 2008.
• Özdemir, İbrahim “Kur’ân’a Göre Çevre”, http://www.cekud.org.tr/h_img/KuranveCevre.pdf, 04.08.2013.
• Özdemir, İbrahim. Çevre, İnsan ve Sorumluluklarımız. İstanbul: Akıl Fikir Yayınları, 2020.
• Özköse, Kadir. “Tasavvuf Ve Ekoloji, Sûfî Geleneğimiz ve Çevre Bilinci” Gaziantep: Çevre Ve Ahlak Sempozyum Bildiri Metinleri, 2014.
• Özköse, Kadir. vd. Tasavvuf El Kitabı, Ankara: Grafiker Yayınları, 7. Baskı, 2020.
• Özlem, Doğan. Etik-Ahlak Felsefesi. İstanbul: Say Yayınları, 2010.
• Paol W. Taylor. Respect for Nature. Princeton: Princeton University Press, 2011.
• Sancaklı, Saffet. “Hz. Peygamberin Çevrecilik Anlayışı”, İslami Araştırmalar Dergisi, 14 (3-4), 2001.
• Tazegün, Yusuf. “Kur’an’da Sosyal İnsanın Özellikleri”, Misbah Dergisi, Sonbahar 2012.
• Tenik, Ali- Göktaş, Vahit. “Tasavvuf Bilgisi: Allah’ı Allah’la Bilmek İlmine Giriş”, Kelâm Araştırmaları Dergisi, Cilt: 14, Sayı: 1, 2016.
• Tunçbilek, H. Hüseyin. "Muhyiddin İbn Arabî'de Vahdet-İ Vücûd Telâkkisi". Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19 / 19 Haziran 2008.
• Türer, Celal (ed.) Çevre Etiği. Etik ve Etik Sorunlar, Ankara: Nobel Yayınları, 2019.
• Uludağ, Süleyman. “Bâyezîd-i Bistâmî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Uludağ, Süleyman. “Hallâc-ı Mansûr”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Yaran, Cafer Sadık. “İslam Çevre Etiğinin 4 Kuramı ve 8 İlkesi: Hiyerarşik Bir Sınıflandırma Denemesi”, Uluslararası Çevre ve Din Sempozyumu 15-16 Mayıs 2008 Bildiriler, İstanbul 2008.
• Yılmaz, H. Kamil Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar, İstanbul: Ensar Yayınları, 2020.
• Yılmaz, Ömer. Geçmişten Günümüze Tasavvuf ve Tarikatlar, Ankara: Akçağ Yayınları, 2. Baskı, 2017.