MUSTAFA KEMAL ATATÜRK’ÜN DİNİ DÜŞÜNCE DÜNYASI VE KAYNAKLARI ÜZERİNE

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 12, 1 - 44, 05.07.2023

Fahri Güzel

Öz

Cumhuriyet’in kuruluşundan itibaren yoğun bir şekilde tartışılmaya başlanan din-devlet ilişkileri meselesi, günümüzde de tartışma zeminlerinde var olmaya devam etmektedir. Meselenin ele alınış biçiminin, büyük oranda Mustafa Kemal Atatürk’ün düşünsel ve siyasal-sosyal tercihleri çerçevesinde şekillendiği görülmektedir. Cumhuriyet’in ikinci yüzyılına giriş hazırlıklarının yapıldığı bu dönemde, dini düşünce ve uygulamaların kamusal alanda genişlik kazanmasına yönelik eleştirilerin ve tepkilerin de Atatürk’ün düşünceleri referans alınarak dile getirildiği göz önüne alındığında, Mustafa Kemal Atatürk’ün düşünce dünyasının bütün boyutlarıyla ve birincil kaynaklar dikkate alınarak değerlendirilmesi önem arzetmektedir. Büyük oranda Mustafa Kemal Atatürk’ün kendi söylev ve demeçleri ile yakın çalışma arkadaşlarının bilgi ve değerlendirmeleri referans alınarak gerçekleştirilen bu çalışmada, Atatürk’ün düşünce dünyasının şekillenmesinde rol oynayan çocukluk, eğitim dönemi ile askeri görevleri ele alınmış, düşünsel kaynakları ve bu kaynakların dini düşüncesinin oluşumundaki etkileri irdelenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Atatürk,, Din,, Dini Düşünce

Kaynakça

• Akgül, Mehmet. “Atatürk Dönemi Din Anlayışı ve Dinî Hayat”, Osman Horata vd. (Ed.), Cumhuriyet Dönemi Türk Kültürü-Atatürk Dönemi 1923-1938. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2009, 425-450.
• Akyol, Taha. Atatürk’ün İhtilal Hukuku, İstanbul: Doğan Kitap, 2012.
• Albayrak, Mustafa. Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti’nin Tarihsel Gelişimi. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 1999.
• Apak, Rahmi. Yetmişlik Bir Subayın Anıları, Ankara: TTK Yayınları, 1988.
• Arıkan, Zeki. “Dr. Abdullah Cevdet ve Dönemi”. Tarih İncelemeleri Dergisi, 1/1, (1983), 219-226.
• Armstrong, H. C. Bozkurt Kemal Atatürk’ün Yaşamı. Çev. Ahmet Çuhadır. İstanbul: Kamer Yayınları, 2. Baskı, 2015.
• Atadan, Makbule. Büyük Kardeşim Atatürk, İstanbul: Ka Kitap Yayıncılık, 2016.
• Atalay, Onur. Türk’e Tapmak. İstanbul: İletişim Yayınları, 2019.
• Atatürk and TheTurkish Revolution. Ankara: Genelkurmay Basımevi, 1999.
• Atatürk’ün Bütün Eserleri. İstanbul: Kaynak Yayınları, 2008, 25/298.
• Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri I-III. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi, 5. Baskı, 1997.
• Atay, Falih Rıfkı. Çankaya. İstanbul: Pozitif Yayınları, 2006.
• Aydemir, Şevket Süreyya. “Atatürk’ün Kişiliği”, Atatürk’e Saygı, Ankara: TDK Yayınları, 1969.
• Aydemir, Şevket Süreyya. Tek Adam Mustafa Kemal 1881-1919. İstanbul: Remzi Kitabevi, 40. Baskı, 2015.
• Aydın, Ayhan. Gelişim ve Öğrenme Psikolojisi. İstanbul:Alfa Yayınları, 2. Baskı, 2000.
• Aydın, Hüseyin. Atatürk’ün Usûl ve Felsefesinden Cumhuriyet’in Resmî İdeolojisine. Antalya: Akdeniz Üniversitesi Matbaası, 2017.
• Aydın, Hüseyin. Aydınlanma’nın Ana Kucağında Laiklik ve Atatürkçülük. Bursa: Emin Yayınları, 2010.
• Bali, Rıfat N. “Amerikan Büyükelçisi Charles H. Sherrill’in Raporu Atatürk’ün Dine Bakışı”, Toplumsal Tarih Dergisi, 153, (2006), 14-19.
• Baltacıoğlu, İsmail Hakkı. “Atatürk”, Atatürk’e Saygı. Ankara: TDK Yayınları, 1969, 24-28.
• Banoğlu, Niyazi Ahmed (Der.). Fıkra, Nükte ve Çizgilerle Atatürk. İstanbul: Ercan Matbaası, 1954.
• Bilgin, Beyza. “Atatürk ve Din” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 26/1-4, (1983), 265-274.
• Bolat, Bengül Salman. “Fransız İnkılabı’nın Türk Modernleşme Sürecine Etkileri” Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, 6/1 (2005), 149- 167.
• Borak, Sadi (Der.). Atatürk Gizli Oturumlardaki Konuşmalar. İstanbul: Kaynak Yayınları, 3. Baskı, Tarihsiz.
• Borak, Sadi. “Atatürk’ün Okuduğu Kitaplar ve Kitaplığı”. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi 9/25 (1992), 73-84.
• Borak, Sadi. Atatürk ve Din. İstanbul: Kırmızı Beyaz Yayıncılık, 2004.
• Bozkurt, Mahmut Esat. Atatürk İhtilali. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1940.
• Cebesoy, Ali Fuat. Sınıf Arkadaşım Atatürk: Okul ve Genç Subaylık Anıları. İstanbul: Temel Yayıncılık, 3. Baskı, 2013.
• Cengiz, Recep (Yayın Koordinatörü). Atatürk’ün Okuduğu Kitaplar, Ankara: Anıtkabir Derneği Yayınları, 2001.
• Cüceloğlu, Doğan. İnsan ve Davranışı. İstanbul: Remzi Kitabevi, 7. Baskı, 1997.
• Çeçen, Fehmi İlkay, Atatürk’ün Kaleminden Yaratılış ve Din, İstanbul: Yüzleşme Yayınları, 2021.
• Çeçen, Fehmi İlkay. Atatürk’ün Kaleminden Yaratılış ve Din. İstanbul: Yüzleşme Yayınları, 2021.
• Çoştu, Kamil. 1924-1949 Yılları Arasında Din Eğitimine Yönelik Yayınlanan Eserlerin Değerlendirilmesi. Ankara: Gece Akademi Yayınları, 2018.
• Çubukçu, İbrahim Agâh. “Atatürk Din ve Lâiklik”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 1/2, (1985), 573-576.
• Demir, Ramazan. Gazi Paşa’yı Doğru Anlamak, Ankara: Palme Yayınevi, 2019.
• Dönmez, Şerafettin. Atatürk’ün Çağdaş Toplum ve Din Anlayışı. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2002.
• Dönmezer, Sulhi. “Atatürk İnkılapları ve Sosyal Değişme Teorileri”. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 15/5, (1989).
• Ecer, Ahmet Vehbi. “Atatürk’ün Din ve İslam Dini Hakkındaki Görüşleri”, Ethem Ruhi Fığlalı vd. (Yay. Haz.), Atatürk Düşüncesinde Din ve Laiklik, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi, 2008, 115-136.
• Ellison, Grace. Turkey To-Day, London: Hutchinson Co. Ltd. 1928.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Atatürk ve Din”, Türk Kültürü Dergisi, 384/33, (1995), 193-204.
• Gazi M. Kemal. Nutuk. Ankara: Kaynak Yayınları, 2015.
• Gerede, R. Hüsrev. “Atatürk”. Belleten, 20/80 (1956), 565-570.
• Hacıismailoğlu, Muhammed İhsan. “Leone Caetani’nin Annali Dell’Islām Adlı Eserinin Hüseyin Câhid Tarafından Yapılan Çevirisi Üzerine Bazı Düşünceler ve Türkiye’deki Yansımaları”. İstem 18/36 (2020), 521-540.
• İnalcık, Halil. Atatürk ve Demokratik Türkiye. İstanbul: Kırmızı Yayınları, 2. Baskı 2007.
• İnalcık, Halil. Devlet-i ‘Aliyye: Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar IV. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 5. Baskı, 2018.
• İnan, Afet. Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler. Ankara: Türkiye İş Bankası Yayınları, 7. Baskı, 2008.
• İnan, Afet. Medeni Bilgiler ve M. Kemal Atatürk’ün El Yazıları. Ankara: TTK Yayınları, 1998.
• İnan, Afet. Türkiye Cumhuriyeti ve Türk Devrimi. Ankara: TTK Yayınları, 4. Baskı 1998.
• Kabaklı, Ahmet. Gazi ve Atatürkçüler - Temellerin Duruşması 2, İstanbul: Türk Edebiyatı Vakfı Yayınları, 10. Baskı, 2017.
• Kansu, Ceyhun Atuf. “Atatürk’ün İlkeleri”, Atatürk’e Saygı. Ankara: TDK Yayınları, 1969, 59-62.
• Kansu, Mazhar Müfit. Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 4. Baskı, 1997.
• Karaca, Faruk. Din Psikolojisi. Trabzon: Eser Ofset Matbaacılık, 4. Baskı, 2020.
• Karaca, Faruk. Dinî Gelişim Psikolojisi. Trabzon: Eser Ofset Matbaacılık, 2016.
• Karakuş, Gülbeyaz. Cumhuriyet’in Politik Teolojisi Türkiye’de Kurucu İdeolojinin Sivil Din İhdası. Ankara: Cedit Neşriyat, 2018.
• Karal, Enver Ziya. “Atatürk’ü Anlamak”, Atatürk’e Saygı. . Ankara: TDK Yayınları, 1969.
• Karal, Enver Ziya. “İnsan Olarak Atatürk”, Atatürk’e Saygı. Ankara: TDK Yayınları, 1969.
• Karal, Enver Ziya. Atatürk’ten Düşünceler, Ankara: ODTÜ Yayıncılık, 23. Baskı, 2003.
• Kardeş, Zehra. Atatürk’ün Okudukları ve Yazdıkları. Ankara: Omca Yayınları, 2020.
• Kılıç, Recep. “Atatürk ve Din”. Osman Horata vd. (Ed.), Cumhuriyet Dönemi Türk Kültürü-Atatürk Dönemi 1923-1938. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2009. I/439-445.
• Kinross, Lord. Atatürk, Bir Milletin Yeniden Doğuşu. Çev. Necdet Sander. İstanbul: Altın Kitaplar Yayınevi, 34. Baskı, 2020.
• Kongar, Emre. Devrim Tarihi ve Toplum Bilim Açısından Atatürk. İstanbul: Remzi Kitabevi, 13. Baskı, 2011.
• Lewis, Bernard. Modern Türkiye’nin Doğuşu. Çev. Boğaç Babür Turna. Ankara: Arkadaş Yayınevi, 3. Baskı, 2009.
• Manaz, Abdullah. Atatürk Reformları ve İslam. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2006.
• Mardin, Şerif .“Atatürkçülüğün Kökenleri”. CDTA. İstanbul: İletişim Yayınları, 1983, I/86-88.
• Meydan, Sinan. Atatürk ile Allah Arasında. İstanbul: İnkılap Yayınevi, 2009.
• Mumcu, Uğur. Kazım Karabekir Anlatıyor. Ankara: Um:ag Vakfı Yayınları, 32. Baskı, 2020.
• Okur, Yaşar. Atatürk’le On Beş Yıl. İstanbul: Sabah Yayınları, Tarihsiz.
• Okyar, Osman – Seyitdanlıoğlu, Mehmet. Fethi Okyar’ın Anıları. Ankara: Türkiye İş Bankası Yayınları, 1997.
• Oral, Atilla. Atatürk’ün Sansürlenen Mektubu. İstanbul: Demkar Yayınevi, 3. Baskı, 2018.
• Ortaylı, İlber- Küçükkaya, İsmail. Cumhuriyet’in İlk Yüzyılı. İstanbul: Timaş Yayınları, 16. Baskı, 2017.
• Ortaylı, İlber. Gazi Mustafa Kemal Atatürk. İstanbul: Kronik Yayıncılık, 5. Baskı, 2018.
• Önal, Sami (Yay. Haz.). Hüsrev Gerede’nin Anıları. İstanbul Literatür Yayınları, 4. Baskı, 2003.
• Özdemir, Ali Rıza. Atatürk ve İslam. Ankara: Kripto Yayıncılık, 2016.
• Pavlova, Nelia. “Batı Işığına Doğru”, Çev. Tahsin Saraç, Atatürk’e Saygı, Ankara: TDK Yayınları, 1969.
• Perinçek, Doğu. Kemalist Devrim-5/Kemalizm’in Felsefesi ve Kaynakları. İstanbul: Kaynak Yayınları, 2006.
• Polat, Doğu (Yay. Haz.). Atatürk’ün Yaveri Salih Bozok Anlatıyor. İstanbul: Alaca Yayınları, 2019.
• Sadak, Necmettin. Sosyoloji. İstanbul: Devlet Basımevi, 1937.
• Said, Emin Muhammed-Sabit, Kerim Halil. Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın Hayatı-Anadolu’da Türk Millî Mücadelesi. Çev. Zekeriya Kurşun. İstanbul: Doğan Kitap, 2010.
• Sezgin, Abdulkadir. Cumhuriyet Döneminde Dinî Hayatın Meseleleri. Samsun: Türk Ocağı Samsun Şubesi Yayınları, 2000.
• Soyak, Hasan Rıza. Atatürk’ten Hatıralar. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2004.
• Şapolyo, Enver Behnan. Mustafa Kemal Atatürk. İstanbul: Kopernik Yayıncılık, 2018.
• Tanör, Bülent. Kurtuluş Kuruluş. İstanbul: Cumhuriyet Kitapları, 10. Baskı, 2010.
• Tarih 1 Tarihten Evvelki Zamanlar ve Eski Zamanlar. İstanbul: Maarif Vekaleti-Devlet Matbaası, 1931.
• Tarih II Orta Zamanlar. İstanbul: Maarif Vekaleti-Devlet Matbaası, 1931.
• Tekinalp. Kemalizm. İstanbul: Toplumsal Dönüşüm Yayınları, 2. Baskı, 2004.
• Tezcan, Yılmaz (Der.). Mustafa Kemal Atatürk (O Bir İnsandı). İstanbul: Kastaş Yayınevi, 2018.
• Timur, Taner. “Atatürk ve Pozitivizm”. CDTA. İstanbul: İletişim Yayınları, 1983, I/94-96.
• Timur, Taner. Türk Devrimi ve Sonrası. Ankara: İmge Kitabevi, 7. Baskı, 2013.
• Toker, İhsan. Teolojik Bir İnşa Olarak Laiklik. Ankara: Eski Yeni Yayınları, 2009.
• Topaloğlu, Aydın. “Materyalizm”. DİA. 28/137-140. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Toprak, Zafer. Atatürk Kurucu Felsefenin Evrimi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2020.
• Toynbee, Arnold J. “Atatürk’ün Ülkesi Nasıl Batılılaştı”. Atatürk’e Saygı. Ankara: TDK Yayınları, 1969.
• Turan, Şerafettin. “Mustafa Kemal Atatürk”. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 31/310-331. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Turan, Şerafettin. Atatürk’ün Düşünce Yapısını Etkileyen Olaylar, Düşünürler, Kitaplar. Ankara: TTK Yayınları, 5. Baskı, 2010.
• Turgut Hulusi (Derleyen). Atatürk’ün Sırdaşı Kılıç Ali’nin Anıları. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2013.
• Tüfekçi, Gürbüz D. Atatürk’ün Okuduğu Kitaplar –Eski ve Yeni Yazılı Türkçe Kitaplar. Ankara: Türkiye İş Bankası Yayınları, 1983.
• Uğurlu, Ö. Andaç (Yay. Haz.). Yabancı Gözüyle Cumhuriyet Türkiye’si (1923-1938). İstanbul: Örgün Yayınevi, 2003.
• Uluğ, Naşit Hakkı. Üç Büyük Devrim. İstanbul: Ak Yayınları, 1973.
• Ulusan, Şaya. “Atatürk Dönemi Din Uygulamaları (1923 - 1938)”, Cappadocia Journal of History and Social Sciences, 11, (2018), 306-319.
• Unat, Faik Reşit. “Atatürk’ün Öğrenim Hayatı ve Yetiştiği Devrin Millî Eğitim Sistemi”. Atatürk Konferansları I. Ankara: TTK Yayınları, 2. Baskı, 1991.
• Vatandaş, Celalettin, Cumhuriyetin Tarihi, İstanbul: Pınar Yayınları, 2015.
• Volkan, Vamık D. – Itzkowitz, Norman. Ölümsüz Atatürk. İstanbul: Bağlam Yayınları, 3. Baskı, 2006.
• Yamak, Harika (Der.). Atatürk’ün Din Anlayışı. İstanbul: Yılmaz Kitabevi, 2015.
• Yargıcı, Atilla, Kemalizm’in Fikir Kaynakları, İstanbul: İttihat Yayıncılık, 1993.
• Yavuz, Kerim. Çocukta Dini Duygu ve Düşüncenin Gelişimi. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1983.
• Yörükoğlu, Atalay. Çocuk Ruh Sağlığı. İstanbul: Özgür Yayınları, 23. Baskı, 1998.