İbn Fadlân Seyahatnamesine Göre Abbâsî Diplomasisi ve İdari Mekanizması

Yıl 2024, Sayı: 2, 24 - 35, 15.11.2024

Abdullah Burgu

https://doi.org/10.5281/zenodo.14062091

Öz

İslâm tarih yazımında ve telif faaliyetlerinde seyahatnameler önemli bir yer tutmakla birlikte, genellikle şehir tarihçiliği için ana referans kaynakları arasında gösterilmişlerdir. Literatür açısından en eski seyahatnamelerden biri olarak tanımlanabilen İbn Fadlân’ın risalesi, özellikle Türk ülkelerinin geçmişine dair yapılan çalışmalarda sıklıkla faydalanılan klasik bir kaynak haline gelmiştir. Bu durumun gerçekleşmesinde İbn Fadlân’ın ikna edici bir yöntemle detaylı anlatımı ve tasvir gücü etkili olmuştur. Aynı satırlar arasında İbn Fadlân, bir bürokratik geleneğin temsilcisi olarak, kendi dünyasının yani 4/10. yüzyıl Abbâsî sarayının kısa fakat anlaşılır bir dokümanını vermekten geri durmamıştır. Modern araştırmalar eserin Türk ülkeleri ve İdil Bulgarlarına değinen yönüne odaklanmayı seçerek, buradaki detayların tahlili ve doğruluğuna yoğunlaşmışlardır. Eserin ihmal edilen diğer yönü çok daha çeşitli ve ilginç ayrıntılarla Abbâsî idari sistemi, saray hayatı, bürokratik geleneği ve diplomatik bileşenlerine dair tahliller yapmaya imkân vermektedir. Çalışma, İbn Fadlân seyahatnamesinden istifadeyle söz konusu ayrıntıların incelenmesini amaçlamaktadır. Doküman analiziyle hazırlanan metin inşasında gerektiği durumlarda dönemin kronikleri ve modern literatürde bulunan konuyla ilgili detaylardan faydalanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Abbâsîler, İdil Bulgarları, Bürokrasi, Diplomasi, İbn Fadlân

Abbasid Diplomacy and Administrative Mechanism According to Ibn Fadlān's Travelogue

Öz

Although travelogues have an important place in Islamic historiography and writing, they are generally considered to be among the main reference sources for urban historiography. Ibn Faḍlān's treatise, which can be defined as one of the oldest travelogues in terms of literature, has become a classic source that is frequently used especially in studies on the history of Turkic countries. Ibn Faḍlān's detailed narrative with a convincing method and his power of description have been effective in this situation. In the same lines, Ibn Fadlān, as a representative of a bureaucratic tradition, did not refrain from providing a brief but comprehensible document of his own world, namely the 4/10th century Abbasid court. Modern scholarship has chosen to focus on aspect of the work, that of the Turkic countries and the Idyll Bulgars, concentrating on the analysis and accuracy of the details therein. The other neglected aspect of the work allows for a much more varied and interesting analysis of the Abbasid administrative system, court life, bureaucratic tradition and diplomatic components. This study aims to examine these details by making use of Ibn Faḍlān's travelogue. In the construction of the text, which is based on document analysis, the relevant details found in the chronicles of the period and modern literature have been utilized when necessary.

Anahtar Kelimeler

Abbasids, Idyll Bulgars, Bureaucracy, Diplomacy, Ibn Faḍlān

Kaynakça

• Abû’l-Farac, Gregory. Abû’l-Farac Tarihi. Çeviren Ö. R. Doğrul, C. 1. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999.
• Ahmad İbn Fadlân. Mission to the Volga. Çeviren J. E. Montgomery, New York: New York University Press, 2017.
• Aliev, Saleh Muhammedoğlu. “İbn Fadlân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 19:477-79. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1999. Arslan, İhsan. Muktedir Billâh Döneminde Abbâsîler. İstanbul: Okur Akademi Yayınları, 2014.
• Aykaç, Mehmet. Abbâsi Devleti’nin İlk Dönemi İdarî Teşkilâtında Dîvânlar (132-232/750-847). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1997.
• Barthold, Vasilij Viladimiroviç. Moğol İstilasına Kadar Türkistan. Hazırlayan Hakkı Dursun Yıldız. İstanbul: Kronik Yayınları, 2019.
• Burgu, Abdullah. Abbâsî İmparatorluğunun Çöküşü (Vezir İbnü’l-Furât Ailesinin Politikaları ve İktidar Kavgaları). İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2024.
• Demirci, Mustafa. İslamın İlk Üç Asrında Toprak Sistemi. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2003.
• Dinçer, Koç. İdil Bulgarları. İstanbul: Selenge Yayınları, 2021.
• Duman, Abdullah (Çev.). Nerşahî’nin Târîh-u Buhârâsı. İstanbul: Ayışığı Kitapları, 2013.
• ed-Dûrî, Abdulazîz. Abbâsîler Tarihi-Siyasî, İdarî, Sosyal Ve Ekonomik Açıdan. Çeviren Kasım Koç, İstanbul: Beka Yayınları, 2020.
• el-Bağdadî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali Hatîb. Târîhu Bağdâd. Tahkik Beşşâr Avvâd Ma’rûf, C. 3. Beyrût: Dârü’l-Arabi’l-İslâmî, 2002.
• el-Kurtubî, Arîb b. Sa’d. Sılatü Târîhi’t-Taberî. Tahkîk Muhammed Ebü’l-Fazıl İbrahim. Kahire: Dâri’l-Ma’rif-i Mısr, 1960.
• el-Mes’ûdî, Ebûl-Hasan Ali b. Ali. et-Tenbîh ve’l-İşrâf. Tahkîk Abdullah İsmail Sâvî Kahire: Dârü’s-Sâvî, 1938.
• el-Mes’ûdî, Ebûl-Hasan Ali b. Ali. Mürûcü’z-Zeheb ve Meâdinü’l-Cevher. Çeviren Mehmet Salih Geçit. C. 1. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2023.
• en-Nedîm, Muhammed b. İshâk. el-Fihrist. Çeviren Komisyon, İstanbul: Çıra Yayınları, 2017.
• es-Sâbî, Ebü’l-Hasan Hilâl b. Muhassin. Rüsûmü Dâri’l-Hilâfe. Tahkîk Mîhâîl Avvâd. Beyrût: Dâru'r-Râidi'l-Arabî, 1986.
• es-Sâbî, Ebü’l-Hasan Hilâl b. Muhassin. Tuhfetü’l-Ümerâ fî Târîhi’l-Vüzerâ. Tahkîk Abdussettar Ahmed Ferrâc. Kahire: Mektebetü’l-A’yân, 1958.
• et-Tenûhî, Kādî İbn Ali Muhassin b. Ali. Nişvârü’l-Muhâdara ve Ahbârü’l-Müzâkere. Tahkîk Abbûd eş-Şalecî. C. 8, Beyrût: Dârü’s-Sadr, 1995.
• et-Tevhîdî, Ebû Hayyân. Ahlâku’l-Vezîreyn. Tahkîk Muhammed b. Tâvît et-Tancî. Beyrût: Dârü’s-Sâdr, 1992.
• Fudge, Bruce. “İlim, Spekülatif Düşünce ve Sünni Hâkimiyetinin Güçlenmesi”. İçinde Wiley Blackwell İslam Tarihi Yeni Bir Yorum. Editörler Armando Salvatore, Roberto Tottolı ve Babak Rahimi. Çeviren İsmail Hakkı Yılmaz. 227-247. İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları, 2020.
• Heck, Gene W. Şarlman. Hz. Muhammed ve Kapitalizmin Arap Kökenleri. Çeviren Öznur Özdemir. İstanbul: Albaraka Yayınları, 2022.
• Hemedanî, Ebû’l-Hasan. Tekmiletü Târîhi’t-Taberî. Tahkîk Muhammed Ebû’l-Fazl İbrahim. Beyrût: Dârü’l-Ma’ârif, 1964.
• Heyd, W. Yakın-Doğu Ticaret Tarihi. Çeviren Enver Ziya Karal. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2000.
• Honıgmann, Ernst. Bizans Devletinin Doğu Sınırı. Çeviren Fikret Işıltan. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1970.
• İbn Miskeveyh. Tecâribü’l-ümem. Çeviren Kıvameddin Burslan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2017.
• İbn Rüsteh. el-Alâku’n-Nefîse Dünya Coğrafyası. Çeviren Ali Fuat Eker. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. el-Muntazam fî Târîhi’l-Mülûk ve’l-Ümem. Tahkîk Muhammed Abdülkādir Atâ ve Mustafa Abdülkādir Atâ. C. 18. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiye, 1995. İbnü’t-Tiktakā. Kitâbü’l-Fahrî. Çeviren Ramazan Şeşen. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2016.
• Kennedy, Hugh. Halifelerin Orduları İlk İslâm Devletlerinde Ordu ve Toplum. Çeviren Doğan Mert Demir. İstanbul: Selenge Yayınları, 2022.
• Mahmood, İbrahim. Tüccar Sermayesi ve İslam. Çeviren Merve Tosun. İstanbul: Albaraka Yayınları, 2021.
• Miquel, Andre. İslâm ve Medeniyeti Doğuştan Günümüze. Çeviren Ahmet Fidan ve Ahmet Menteş. C. 2. Ankara: Birleşik Yayınları, 1991.
• Öntürk, Vural (Çev.). Târih-i Sistân. İstanbul: Ayışığı Kitapları, 2018.
• Özbayraktar, Aykut. “Hârezmşâhlar İle Abbâsî Halifeliği Arasındaki İlişkiler”. İçinde İslâm Tarihi ve Medeniyeti Abbâsîler-II. Editörler Nahide Bozkurt ve Mustafa Demirci. 5:505-521, İstanbul: Siyer Yayınları, 2021.
• Roux, Jean-Paul. Orta Asya Tarih ve Uygarlık. Çeviren Lale Arslan. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2006.
• Solmaz, Sefer. İbn Fazlan Seyahatnâmesi’ne Göre İtil Bulgarları. Konya: Çizgi Kitabevi Yayınları, 2018.
• Şeşen, Ramazan (Çev.). İbn Fadlan Seyahatnamesi. İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2013.
• Togan, Zeki Velidi. “İbn Fadlân”. İslam Ansiklopedisi, 5/1:730-32. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1988.
• Tudela’lı Benjamin ve Ratisbon’lu Petachia. Ortaçağ’da İki Yahudi Seyyahın Avrupa, Asya ve Afrika Gözlemleri. Çeviren Nuh Arslantaş. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2001. Turan, Osman. Selçuklular Zamanında Türkiye. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2016.
• Yâkūt el-Hamevî. İrşâdü’l-Erîb ilâ Maʿrifeti’l-Edîb. Tahkîk İhsân Abbâs. C. 7. Beyrût: Dâru'l-Ğarbi'l-İslâmî, 1993.
• Yazıcı, Nesimi. “İdil (Bulgar) Hanlığında İslâmiyet”. İçinde Türkler. Editörler Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek ve Salim Koca. 5:394-416, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2014.