UYGUR HUKUKUNDA ŞUF’A (ÖNALIM) HAKKI –UYGUR HUKUK VESİKALARINA GÖRE–

Yıl 2023, Cilt: 27 Sayı: 4, 337 - 364, 31.10.2023

Salih Korkmaz

https://doi.org/10.34246/ahbvuhfd.1269963

Öz

İslamiyet öncesi Türk hukukuna dair malumat genel olarak Çin kaynakları, İslam kaynakları ve eski Türklerden kalma bazı eserler üzerinden takip edilmektedir. Güney Uygurlarının hukuku hakkında ise bu kaynaklardan farklı olarak çok önemli bazı hukuk vesikaları günümüze ulaşmıştır. Bu vesikalar, Uygur hukukuna dair eşsiz malumat ihtiva etmektedir ve dönemin hukuk anlayışını göstermesi bakımından eşsiz değerdedir. Bunların hangi tarihte yazılmış oldukları tam olarak bilinmemekle birlikte X-XIV. asırlarda kaleme alındıkları tahmin edilmektedir.
Uygur hukuk vesikaları Uygur Türklerinin yerleşik hayata geçtiği, din değiştirdiği ve Çin ile çok yakın münasebetleri bulunduğu bir devirden kalmadır. Yine vesikalardaki belirli noktalarda Çin bazen de Moğol hukukunun tesiri görülmektedir. Bu sebeple Uygur hukuk vesikalarına bakarak ulaşılan neticeleri tüm İslamiyet öncesi Türk hukukuna teşmil etmek hatalı bir yaklaşım olacaktır. Fakat bu durum Uygur hukukunun “eski Türk hukukundan” hiçbir iz taşımadığı manasında yorumlanmamalıdır.
İlk vesikanın bulunmasının üzerinden neredeyse bir buçuk asır geçmesine rağmen, Türkiye’de hukuk tarihçilerince yeterli alakaya mazhar olmamıştır. Bu sebeple de pek çok husus şimdiye kadar açığa çıkarılmamıştır. Bu çalışma, Uygur hukukunda kendine mahsus bir şuf’a (önalım) hakkının varlığını ilk kez ortaya koymaktadır. Ayrıca kimlerin şuf’a hakkına sahip olduğu; bu hakkın nasıl kullanıldığı; hangi akitlerde şuf’anın cereyan ettiği; hangi malların şuf’aya tâbi olduğu gibi pek çok husus da ilk kez bu çalışmada ortaya koyulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Uygur Hukuku, Uygur Hukuk Vesikaları, Şuf’a (Önalım) Hakkı, İslamiyet Öncesi Türk Hukuku, Eski Türk Hukuku.

THE RİGHT OF PREEMPTİON IN UİGHUR LAW -ACCORDİNG TO UYGHUR LEGAL/CİVİL DOCUMENTS-

Öz

Information on pre-Islamic Turkish law is generally followed through Chinese sources, Islamic sources and some works from ancient Turks. Some very important legal documents about the law of Turfan Uyghurs have reached today. Uyghur legal/civil documents, which are the most important source of pre-Islamic Turkish law, are of unique value in terms of showing the understanding of law of the period. Although it is not known exactly when they were written, X-XIV it is estimated that they were written in centuries.
Uyghur legal/civil documents are from a period when Uyghur Turks settled down, changed their religion and had very close relations with China. Again, the influence of Chinese and sometimes Mongolian law can be seen at certain points in the documents. For this reason, it would be an erroneous approach to extend the conclusions reached by looking at Uyghur legal documents to all pre-Islamic Turkish law. However, this situation should not be interpreted as meaning that Uyghur law does not bear any trace of “ancient Turkish law”.
The documents in question have not received sufficient attention by legal historians in Turkey, despite the fact that almost a century and a half have passed since the first document was found. For this reason, many issues have not been revealed until now. This study reveals for the first time the existence of a unique right of preemption in Uyghur law. In addition, many issues such as who has the right to preemption; how this right is exercised; in which contracts the preemption takes place; which goods are subject to preemption have been revealed for the first time in this study.

Anahtar Kelimeler

Uyghur Law, Uyghur Legal/Civil Documents, Right of Preemption, Pre-Islamic Turkish Law, Old Turkish Law.

Kaynakça

• Ahmed A, “Uygur Hukuku”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, (57), 1988, s.17-31.
• Arat R R, “Uygurca yazılar arasında”, Türk Tarih Arkeologiya ve Etnografya Dergisi, 2, 1936, s.101-112.
• Arat R R, “Uygurca Yazılar Arasında-II”, Türk Dili Ve Edebiyatı Dergisi, (23), 1979, s.17-28.
• Arat R R, “Eski Türk Hukuk Vesikaları”, Türk Kültürü Araştırmaları, (1), 1964, s. 5-51.
• Ayiter F, “Eski Türk Hususi Hukukuna Ait Bazı Notlar”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 11, 1949-1950, s.417-436.
• Bilge A H, “Bey‘ Bi’l-Vefa Ve Osmanlı Uygulamasındaki Yeri”, İÜSBE, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Cin H/Akgündüz A, Türk Hukuk Tarihi, OSAV, 2011.
• Clark L V, Introduction to the Uyghur Civil Documents of East Turkestan (13th-14th Cc.), Doktora Tezi, 1975.
• Çandarlıoğlu G, “Uygurlar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 42, 2012, s.242-244.
• Dönmez İ K, “Şüf’a”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 39, 2010, s.248- 252.
• Eberhard W, Çin Tarihi, Türk Tarih Kurumu, 1995.
• Eberhard W, Çin’in Şimal Komşuları, çev. Nimet Uluğtuğ, Türk Tarih Kurumu, 1996.
• Ekinci E B, “Sual-Cevap”, https://ekrembugraekinci.com/ question/?ID=18999, Erişim Tarihi 10 Şubat 2023.
• Eren F, “Türk Medeni Kanununa Göre Yasal Önalım Hakkı”, Gazi Üniversitesi HFD, 12(1-2), 2008, s.103-126.
• Güneri O, “Kanundan Doğan Önalım Hakkı ile Sözleşmeden Doğan Önalım Hakkı ve Bu Kavramların Mukayesesi”, Yeditepe Üniversitesi HFD, 18, 2021, s.1353-1379.
• Güzel P, “Taşınmaz Üzerinde Geri Alım Hakkı”, İnÜHFD, 11, 2020, s. 242-259.
• İzgi Ö, Uygurların Siyasi ve Kültürel Tarihi (Hukuk Vesikalarına Göre), Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Seri:3, (A.17), 1987.
• İzgi Ö, “Turfan Uygurları Kültürü Hakkında Bazı Düşünceler”, Uluslararası Osmanlı Öncesi Türk Kültürü Kongresi, 1989.
• İzgi Ö, “Turfan Uygurlarında Kiralama Vesikaları”, X. Türk Tarih Kongresi’nden Ayrıbasım, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1991.
• Orkun, H N, “Türk Hukuk Tarihinin Uygur Vesikaları”, Türk Hukuku Tarihi -Araştırmalar ve Düşünceler-, 1935, s.533-548.
• Ögel B, İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi (Orta Asya Kaynak ve Buluntularına Göre), Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1962.
• Oğuzman M K/Seliçi Ö/Oktay Özdemir S, Eşya Hukuku, Filiz Kitabevi, 2018.
• Özyetgin A M, Eski Türk Vergi Terimleri, KÖKSAV, 2004.
• Özyetgin A M, İslam Öncesi Uygurlarda Toprak Hukuku, Ötüken Neşriyat, 2014.
• Kaşıkcı O, Eski Hukukumuzda Bir Hile-i Şer’iyye Örneği: Geri Alım Şartlı Satım (Bey’ Bi’l- Vefâ), Mimoza Yayınları, ts.
• Kafesoğlu İ, Türk Milli Kültürü, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1977.
• Keskin B, “Eski Uygur Türkçesi Hukuk Belgeleri Ve Söz Varlığı”, İstanbul Üniversitesi SBE, Doktora Tezi, 2020.
• Keskin B, Eski Uygur Türkçesi Hukuk Belgeleri, TTK, 2022.
• Kılıç S, Osmanlı Komşuluk Hukuku, Adalet Yayınları, 2022.
• Korkmaz S, Osmanlı Hukukunda Bir Kredi Vasıtası Olarak Muamele-i Şer‘iyye (XVII. Asır), On İki Levha Yayıncılık, 2020.
• Korkmaz S, “Uygur Hukuk Vesikaları Üzerine Türkçe Literatürün Hukuki Tahlili”, Adalet Dergisi, (69), 2022, s.249-291.
• Korkmaz S, “Bey‘ Bi’l-Vefâ’nın (Geri Alım Şartıyla Satışın) Menşei Üzerine Bir Katkı -Uygur Hukuk Vesikalarında Bey‘ Bi’l-Vefâ Tatbikatı-”, SDÜHFD, 12(2), 2022, s.773-797.
• Korkmaz S, “Uygur Hukukunda Birbirine Karıştırılan Üç Müessese “Evlatlık, Evlat Rehni ve Çocuk Satışı”, 9. Asos Uluslararası Hukuk Sempozyumu Özet Kitapçığı, 2023, s.366- 367,<https://kongre.akademikiletisim.com/files/asos2023/asoshukuk9_ozet_kitapcigi.pdf >, Erişim Tarihi 12 Haziran 2023.
• Sümer F, “Dokuz Oğuzlar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 9, 1994, s.500-502.
• Şen A, “Uigurische Sprachdenkmaler'den Seçme Uygur Hukuk Belgeleri”, İstanbul Üniversitesi SBE, Yüksek Lisans Tezi, 2004, Tez No: 14609.
• Taşağıl A, “Turfan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 41, 2012, s.414- 416.
• Taşağıl A, Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları, M.Ö. III-M.S. X. Asır, TTK, 2013.
• Tekinay S S, Taşınmaz Mülkiyetinin Takyitleri, 2, Filiz Kitabevi, 1988.
• Yamada N, "Uygur Satış Mukavelesi Belgelerinin Şekilleri", Çev. Emine Gürsoy Naskali, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 26, 1993, s.195-234.