ALÎ ŞÎR NEVÂYÎ’NİN NEVÂDİRÜ’Ş-ŞEBÂB’INDA ORGAN İSİMLERİYLE KURULAN DEYİMLER ÜZERİNE BİR İNCELEME

Yıl 2024, Cilt: 10 Sayı: 1, 49 - 79, 30.04.2024

Hami Akman

https://doi.org/10.31463/aicusbed.1332964

Öz

Çağatay Türkçesi ve Türk edebiyatı için oldukça önemli bir yere sahip olan Ali Şîr Nevâyi, 1441’de Herat’ta dünyaya gelmiş ve doğduğu yerde de 1501 yılında vefat etmiştir. Nevâyî’nin, Farsçanın resmi dil olarak hüküm sürdüğü bir ortamda klâsik Çağatay edebiyatının oluşumunda oldukça etkin bir rol oynadığı bilinmektedir. Bugüne kadar eserleri üzerinde sayısız çalışma yapılmıştır. Bu çalışmada da Nevâyî’nin ikinci divanı olan Nevâdirü’ş-Şebâb (Gençlik Çağlarının Nadireleri) adlı eserinde yer alan organ adlarıyla kurulmuş deyimler ele alınıp incelenmiştir. Yapılan inceleme neticesinde söz konusu eserde organ adlarıyla kurulan deyim sayısı 234 olarak belirlenmiştir. Özellikle baş kelimesiyle kurulan 47, gönül kelimesiyle kurulan 55, göz kelimesiyle kurulan 44, yüz kelimesiyle kurulan 19 deyim sayısal fazlalıklarıyla ve karşıladıkları kavramların çeşitliliğiyle dikkat çekicidirler. Çalışmanın giriş kısmında kısaca Alî Şîr Nevâyî’nin hayatına ve edebî kişiliğine, deyime ve organ adlarının deyim oluşumundaki önemine değinilmiştir. Çalışmanın ana kısmında Nevâdirü’ş-Şebâb’da yer alan organ isimleriyle kurulmuş deyimler alfabetik sıra gözetilerek verilmiştir. Sonuç kısmında söz konusu eserdeki deyimler karşıladıkları kavramlar ve sayısal verileri dikkate alınarak, tablodan da faydalanılarak genel bir değerlendirilmeye tabi tutulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Alî Şîr Nevâyî, Nevâdirüş’-Şebâb, deyim, organ adlarıyla kurulan deyimler

An Analysis on Idioms Formed with Organ Names in Alî Şîr Nevâyî's Nevâdirü'ş-Şebâb

Öz

Ali Şîr Nevâyi, who has a very important place for Chagatai Turkish and Turkish literature, was born in Herat in 1441 and died in 1501 in the place where he was born. It is known that Nevâyî played a very active role in the formation of classical Chagatai literature in an environment where Persian was the official language. To date, numerous studies have been carried out on his works. In this study, the idioms in Nevâyî's second divan called Nevâdirü'ş-Şebâb (The rarities of the Youth Ages) and which were established with organ names were discussed and examined. As a result of the examination, the number of idioms formed with organ names in the work in question was determined as 24. Especially 47 idioms formed with the word head, 55 formed with the word heart, 44 formed with the word eye, and 19 phrases formed with the word face are striking with their numerical excess and the diversity of the concepts they meet. In the introduction part of the study, the life and literary personality of Alî Şîr Nevâyî, the importance of idioms and organ names in the formation of idioms are briefly mentioned. In the main part of the study, idioms formed with organ names in Nevâdirü'ş-Şebâb are given in alphabetical order. In the conclusion part, the idioms in the work in question have been subjected to a general evaluation by taking into account the concepts they meet and their numerical data, and also by making use of the table.

Anahtar Kelimeler

Alî Şîr Nevâyî, Nevâdirüş’-Şebâb, idioms, idioms formed with organ names

Kaynakça

• Aksan, D. (2011). Türkçenin gücü (14. Baskı). Bilgi Yayınevi.
• Aksoy, Ö. A. (2017). Atasözleri ve deyimler sözlüğü 1-2 (1. Baskı). İnkılap Yayınları.
• Atmaca, E. (2009). Kazak Türkçesinde “göz” organ ismiyle kurulmuş deyimlerin yapı ve anlam özellikleri. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 9(2), 19-35.
• Aosıman, M. (2020). Yeni Uygur Türkçesindeki organ adlarıyla kurulmuş deyimler. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 2(16), 15-41.
• Coşar, A. M. (2008). Bir adlandırma öğesi olarak organ adları. Turkish Studies, 3(4), 1049-1079.
• Eraslan, K., & Tokmak, N. (2015). Mecālisü’n-Nefāyis (giriş – metin – çeviri – notlar). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eratalay, S. Ö. (2020). Terceme-i Meâricü’n- Nübüvve’de organ adlarıyla kurulmuş deyimler. Atasözleri ve deyimler üzerine incelemeler (Ed. M. Akkuş) (1. Baskı), içinde (83-10). Akçağ Yayınları.
• Görmüş, Y. (2021). “Organ adları” üzerine yapılan çalışmalar hakkında bir kaynakça denemesi. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi. 9(27), 285-301.
• Gümüşatam, E. (2005). Kıbrıs ağızlarında organ adlarıyla kurulan deyimler. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi. (27), 249-295.
• İlhan, N. (2007). Atasözleri ve deyimlerimizde beden kelimeleri ve kavram alanları. Türk Dili, 671, 761-769.
• Karaörs, M. (2016). Nevādirü’ş-Şebāb. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kaya, Ö. (1996). Fevāyidü’l-Kiber. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kurt, B. (2017). Yazıtlardan günümüze organ adları ve bunların Türkiye Türkçesi ağızlarına yansımaları. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 6(12), 48-61.
• Kut, G. (2003). Ġarā’ibü’s- Ṣıġar. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özkan, Ş., & Şadiyeva, G. (2023). Somatik deyimler. Bilig, 24, 135-157.
• Öztürk, H. (2013). Deyimler bağlamında bazı organ adlarının toplum değerleriyle ilişkisi. Electronic Turkish Studies, 8(9), 2129-2143.
• Parlatır, İ. (2010). Deyimler. Yargı Yayınevi.
• Parlakpınar, M. (2023). Tutmacı’nın Gül ü Hüsrev adlı mesnevisinde Türkçe organ adları ile kurulmuş deyimler. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 11, 174-206.
• Şahin, H. (2004). Türkçede organ isimleriyle kurulmuş deyimler. Uludağ Üniversitesi Yayınları.
• Tokay, Y. (2018). Hüsrev ü Şîrîn’de organ adlarıyla kurulmuş deyimler. International Journal Of Language Academy, 304(30), 304-329.