BELLEK TAŞIYICILARI OLARAK TARİHİ PEYZAJ KARAKTER ALANLARI: PRİENE ANTİK KENTİ ÖRNEĞİ

Yıl 2021, Cilt: 4 Sayı: 2, 38 - 57, 04.07.2021

Nergiz Belen , Şükran Şahin

Öz

Bu çalışmada, Priene antik kenti ve yakın çevresi örneğinde, Tarihi Peyzaj Karakter Alanları (TPKA) haritalama yöntemi önerilmiş ve peyzaj-kentsel yerleşim-bellek etkileşimi kapsamındaki önemi vurgulanmıştır. Bu çalışmanın amacı unutulmaya yüz tutmuş antik kent-peyzaj ilişkisini ve kaybolan belleği Priene antik kenti örneğinde ortaya çıkarmaktır. Tarihi Peyzaj Karakter Analizi (TPKAn), bu analiz sonucunda üretilen TPKA haritaları ile birlikte, bu tür bellek arama çalışmaları için bir araçtır. Literatürdeki TPKAn çalışmalarında, çoğunlukla 15. yüzyıl sonrası peyzajlara odaklanılmıştır. Bu çalışma ile önerilen çok katmanlı TPKA haritaları hem arkeolojik dönemleri hem de Peyzaj Deseni Geçiş Alanlarını (PDGA) kapsamaktadır. Çalışma alanı örneğindeki PDGA’lar, Priene antik kenti dahil, yerleşim sahalarının gelişimini etkilemiş hatta tarih sahnesinden silinmelerine neden olmuşlardır. Çalışma sonucunda, Priene antik kenti ve yakın çevresinin geçmişten günümüze kadar olan arkeolojik ve tarihi peyzaj karakteri haritalanmıştır. MÖ 700’lerde kurulan Priene, döneminin önemli liman kentlerinden biridir. Bugün, Adalar (Ege) Denizi’nden yaklaşık 15 km içerde olan kentin yer seçimi, planı ve sokak düzeninde antik peyzajın etkin rol aldığı belirtilebilir.

Bu çalışma ile alana özgün doğa-insan etkileşiminin tüm zamansal katmanlarını kapsayacak bir TPKA haritalama yöntemi önerilmektedir. Yöntemin uygulanabilmesi için Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) altyapısına ve sunduğu olanaklara gereksinim bulunmaktadır. Antik kentlerin, tarihsel oluşum ve dönüşümlerinin sahnelendiği çok katmanlı arkeolojik (palimpsest) peyzaj özellikleri ile birlikte kayıt altına alınması, bu kentlerin kültürel miras değerlerinin ve bulundukları yerle etkileşimlerinin hem daha tutarlı olarak anlaşılmasına hem de güncel peyzaja ilişkin koruma-kullanım stratejilerinin daha etkin geliştirilmesine olanak sağlayabilir.

Anahtar Kelimeler

Bellek, Priene, Tarihi Peyzaj Karakteri, Peyzaj Arkeolojisi, Çok Katmanlı Peyzaj

Destekleyen Kurum

-

Proje Numarası

-

HISTORICAL LANDSCAPE CHARACTER AREAS AS MEMORY CARRIERS: PRIENE ANCIENT CITY CASE

Öz

Bu çalışmada, Priene antik kenti ve yakın çevresi örneğinde, Tarihi Peyzaj Karakter Alanları (TPKA) haritalama yöntemi önerilmiş ve peyzaj-kentsel yerleşim-bellek etkileşimi kapsamındaki önemi vurgulanmıştır. Bu çalışmanın amacı unutulmaya yüz tutmuş antik kent-peyzaj ilişkisini ve kaybolan belleği Priene antik kenti örneğinde ortaya çıkarmaktır. Tarihi Peyzaj Karakter Analizi (TPKAn), bu analiz sonucunda üretilen TPKA haritaları ile birlikte, bu tür bellek arama çalışmaları için bir araçtır. Literatürdeki TPKAn çalışmalarında, çoğunlukla 15. yüzyıl sonrası peyzajlara odaklanılmıştır. Bu çalışma ile önerilen çok katmanlı TPKA haritaları hem arkeolojik dönemleri hem de Peyzaj Deseni Geçiş Alanlarını (PDGA) kapsamaktadır. Çalışma alanı örneğindeki PDGA’lar, Priene antik kenti dahil, yerleşim sahalarının gelişimini etkilemiş hatta tarih sahnesinden silinmelerine neden olmuşlardır. Çalışma sonucunda, Priene antik kenti ve yakın çevresinin geçmişten günümüze kadar olan arkeolojik ve tarihi peyzaj karakteri haritalanmıştır. MÖ 700’lerde kurulan Priene, döneminin önemli liman kentlerinden biridir. Bugün, Adalar (Ege) Denizi’nden yaklaşık 15 km içerde olan kentin yer seçimi, planı ve sokak düzeninde antik peyzajın etkin rol aldığı belirtilebilir.

Bu çalışma ile alana özgün doğa-insan etkileşiminin tüm zamansal katmanlarını kapsayacak bir TPKA haritalama yöntemi önerilmektedir. Yöntemin uygulanabilmesi için Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) altyapısına ve sunduğu olanaklara gereksinim bulunmaktadır. Antik kentlerin, tarihsel oluşum ve dönüşümlerinin sahnelendiği çok katmanlı arkeolojik (palimpsest) peyzaj özellikleri ile birlikte kayıt altına alınması, bu kentlerin kültürel miras değerlerinin ve bulundukları yerle etkileşimlerinin hem daha tutarlı olarak anlaşılmasına hem de güncel peyzaja ilişkin koruma-kullanım stratejilerinin daha etkin geliştirilmesine olanak sağlayabilir.

Anahtar Kelimeler

Bellek, Priene, Tarihi Peyzaj Karakteri, Peyzaj Arkeolojisi, Çok Katmanlı Peyzaj

Proje Numarası

-

Kaynakça

• Alkan, N. (2009). Tarihin çağlara ayrılmasında “Üç”lü Sistem ve “Avrupa Merkezci” tarih kurgusu”. Sosyal Araştırmalar Dergisi/The Journal of International Social Research, (2/9), 23-42. https://dergipark.org.tr/tr/pub/tuhed/article/185606 (23.06.2021). Alkan, N. (2011). Tarihin çağlara ayrılmasında “Üçlü” Sistemin “Hıristiyan Batı Avrupa” kökleri. Vahdettin Engin ve Ahmet Şimşek (Ed.), Türkiye’de Tarih Yazımı içinde, (s.285-299). İstanbul: Yedi Tepe Yayınevi.
• Antrop, M. (2005). Why landscapes of the past are ımportant for the future. Landscape and Urban Plannning, 70: 21-34. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S016920460300207X (23.06.2021).
• Arlı, Y. (2018). Klasik Dünya’da Anadolu’nun kentleşme serüveni. Kesit Akademi Dergisi, (16), 368-374. https://dergipark.org.tr/tr/pub/kesitakademi/issue/59824/863901 (23.06.2021).
• Αρχαιολογία και Τέχνες (2012). Ταξιδέψτε στην Αρχαία Πριήνη [Antik Priene'ye Seyahat]. Αρχαιολογία και Τέχνες [Arkeoloji ve Sanat] e-dergisi, 135. Erişim adresi: https://www.archaiologia.gr ve http://priene.tholos254.gr
• Avcıoğlu, S.S. ve Akın, O. (2017). Kolektif bellek ve kentsel mekân algısı bağlamında İstanbul Tuzla Köyiçi Koruma Bölgesi’nin mekânsal değişiminin irdelenmesi. Kent Araştırmaları Dergisi (Journal Of Urban Studies), 22 (8), 2017-2, 423-450. https://dergipark.org.tr/tr/pub/idealkent/issue/36612/416687 (23.06.2021).
• Aydın İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü (t.y.). Priene Antik Kenti. Erişim adresi: http://www.aydinkulturturizm.gov.tr
• Balogh, B. (t.y.). Priene. Ancient Greek City in western Turkey. Archeology Illustrated. Erişim adresi: https://archaeologyillustrated.com
• Bekdemir, Ü. ve Sezer, R.İ. (2008). Dilek Yarımadası-Büyük Menderes Deltası Milli Parkı ve yöre ekonomik faaliyetleri ilişkisi. Doğu Coğrafya Dergisi Sayı 19, 325-346. https://dergipark.org.tr/tr/pub/ataunidcd/issue/2429/30883 23.06.2021)
• Bilgin, N. (2013). Tarih ve kolektif bellek. İstanbul: Bağlam Yayıncılık.
• Brückner, H., Herda, A., Kerschner, A., Müllenhoff, M., Stock, F. (2017). Life cycle of estuarine islands from the formation to the landlocking of former islands in the environs of Miletos and Ephesos in western Asia Minor (Turkey). Journal of Archaeological Science: Reports 12 (2017) 876–894. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2352409X16307416 (23.06.2021).
• Brückner, H. (2003). Delta evolution and culture -aspects of geoarchaeological research in Miletos and Priene. Troia and the Troad, Springer-Verlag, 121-142, Berlin Heidelberg. https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-662-05308-9_9 (23.06.2021).
• Butina Watson, G. and Bentley, I. (2007). Identity by design. 298 sayfa, Oxford: Architectural Press.
• Cengiz B., Tekdamar D ve Seçkin, G. (2018). Amasra Kalesi ve Surlu yerleşim dokusunda kentsel kültürel ve arkeolojik mirasın sürdürülebilir gelişimi. Bartın University International Journal of Natural and Applied Sciences 1(1), 29-42. https://dergipark.org.tr/tr/pub/jonas/issue/38560/376323 (23.06.2021).
• Childe, V. G. (1950). The urban revolution. Town Planning Review, 21, 3-17. https://www.jstor.org/stable/40102108?seq=4#metadata_info_tab_contents (23.06.2021)
• Demand, N. (1986). The relocation of Priene reconsidered. Phoenix. Vol. 40, No. 1 (Spring, 1986), 35-44, Published by: Classical Association of Canada. https://www.jstor.org/stable/1088963?seq=3#metadata_info_tab_contents (23.06.2021)
• Demir, S. ve Demirel, Ö. (2016). Korunan havzalarda peyzaj değişimi ve peyzaj karakter analizi ile peyzaj planlama yaklaşımı: Meryemana Vadisi örneği, Trabzon. İnönü Üniversitesi Sanat ve Tasarım Dergisi, 6(13), 155-174. https://dergipark.org.tr/tr/pub/iujad/issue/45229/566472 (23.06.2021).
• Demir, S. ve Demirel Ö. (2018). Avrupa Peyzaj Sözleşmesi gereği tarihi ve arkeolojik yeni bir yaklaşım. IBAD Journal, 3 (2), 546-562. https://dergipark.org.tr/tr/pub/ibadjournal/issue/36797/419513 (23.06.2021).
• Doğu, T. ve Varkal, Deligöz M. (2017). Hafıza kutusu: bir kentsel kolektif bellek deneyi (mi). Megaron Dergisi. 12(4), 545-552. https://jag.journalagent.com/megaron/pdfs/MEGARON-09226-RESEARH_BRIEF-DOGU.pdf (23.06.2021).
• Gates, C. (2012). Antik kentler: Antik Yakındoğu, Mısır, Yunan ve Roma’da kentsel yaşamın arkeolojisi. Çeviren: Barış Cezar, 608 sayfa, İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.
• Güneş, M. (2017). Yeşil altyapı kapsamında yeşil ağ planı ve kent kimliği etkileşiminin irdelenmesi: Ankara Cumhuriyet Dönemi sınırı örneği (Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi, Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/
• Gür, S. (2010). İlk insandan Selçuklu’ya anadolu uygarlıkları ve antik şehirler. 376 sayfa, İstanbul: Alfa Yayınları.
• Halbwachs M. (2018). Kollektif bellek. Çeviren: Zuhal Karagöz, 232sayfa, İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
• İbci, O. (2017). Priene antik kenti. Erişim adresi: http://Arkeopolis.Com/Priene-Antik-Kenti
• Kaya, A.T., Demir, Z., Ayengin, N. (2014). Konuralp beldesinin mekânsal kimlik değişimi. Ormancılık Dergisi 10(1), 72-83. https://dergipark.org.tr/tr/pub/duzceod/issue/27445/288657 (23.06.2021).
• Kazancı, N., Dündar, S., Alçiçek, M.C. ve Gürbüz, A. (2009). Quaternary deposits of the Büyük Menderes Graben in western Anatolia, Turkey; implications on a river capture and the longest Holocene estuary of the Aegean Sea. Marine Gelogy 264, 165-176. https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/17445647.2020.1764874 (23.06.2021).
• Koç, Ö. (2014). Tarihi ve arkeolojik özelliklerin kültürel peyzaj ve kent kimliği kapsamında değerlendirilmesi: Malatya- Battalgazi yerleşimi (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara Üniversitesi, Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi
• Koenigs, W. (1999). 'The temple of Athena Polias at Priene: Doric Architecture in The Guise of Ġonic?'. L. Haselberger (Ed.), In: Appearance and Essence. Refinements of Classical Architecture: Curvature, 139-153, Philadelphia: University Museum, University of Pennsylvania.
• Koru, G. (2010). Landscape archaeology and its approach to cultural heritage management: the troad as a case study (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi
• Kottak, C. P. (2008). Antropoloji: insan çeşitliliğine bir bakış. 646 sayfa, Ankara: Ütopya Yayınevi.
• Mansel, A.M. (1947). Ege ve Yunan tarihi. 772 sayfa, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Marine Solutions Turkey (t.y.). The Bay of Miletus and the Latmicus Sinus. Erişim adresi: https://marinesol.org/sea-culture-2
• Mert, İ.H. (2016). Priene’deki gıda pazarı. OLBA XXIV, Mersin: Kaam Yayınları.
• Mofidi, S.M. (2005). Responsive and sustainable architectural strategies for temperate regions. M. SANTAMOURIS (Ed), Proceedings of the International Conference on Passive and Low Energy Cooling For The Built Environment, 1091-96, Santorini: Heliotopos Conferences, Retrieved from: https://www.aivc.org/sites/default/files/members_area/medias/pdf/Inive/palenc/2005/Mofidi.pdf
• Müllenhoff, M., Handl, M., Knipping, M., Brückner, Hç (2004). The evolution of Lake Bafa (Western Turkey)-sedimentological, microfaunal and palynological results. (In: G. Schernewski und T. Dolch (Eds) Geographie der Meere und Küsten), Coastline Reports 1:55–66. https://www.semanticscholar.org/paper/The-evolution-of-Lake-Bafa-(-Western-Turkey-)-%E2%80%93-%2C-M%C3%BCllenhoff-Handl/acd4ec332812dc1aa4e35d44d0aa9ec37bc95614 (23.06.2021).
• Olick, J.K. (2014). Kolektif bellek: iki farklı kültür. Moment Dergi, Hacettepe Üniversitesi İletişim Fakültesi Kültürel Çalışmalar Dergisi 2014, 1(2): 175-211. https://dergipark.org.tr/tr/pub/moment/issue/35660/398569 (23.06.2021).
• Özman, K.O. (2018). Amasra kenti örneğinde tarihi peyzaj karakteri değerlendirmesi (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). Bartın Üniversitesi, Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/
• SARAT Projesi (2019). Türkiye’de arkeoloji ve toplum ilişkisi kamuoyu araştırması sonuç raporu. Erişim adresi: https://www.saratprojesi.com
• Şengür, Ş. ve Nurlu, E. (2021). Historic landscape characterization in protected areas; a case study kazdagı national park. Tarım Bilimleri Dergisi, 27(1): 106-113. https://dergipark.org.tr/tr/pub/ankutbd/issue/59752/592920 (23.06.2021).
• Sevin, V. (2016). Anadolu’nun tarihi coğrafyası. 4. Baskı (İlk Baskı 1944), 386 sayfa, Ankara: Türk Tarih Kurumu
• Solaripedia (2004). Priene Ancient Greek City (Turkey). Solaripedia. Erişim adresi: https://www.solaripedia.com
• Şahin, Ş., Perçin, H., Kurum, E., Uzun, O. ve Bilgili, C. (2014). Bölge-alt bölge (il) ölçeğinde peyzaj karakter analizi ve değerlendirmesi ulusal teknik kılavuzu. Müşteri Kurumların T.C. İçişleri Bakanlığı, T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ve T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı olduğu, T.C. Ankara Üniversitesinin Yürütücü Kuruluş olduğu ve TÜBİTAK KAMAG 1007 Programı 109G074 No’lu PEYZAJ-44 Projesi çıktısı kitap, 148 Sayfa, Ankara.
• Şahin, Ş. (2019a). Ulusal Peyzaj Gözlemevi Neden Gereklidir? Kapsamı Ne Olmalıdır? PEMAT (Peyzaj Mimarları Akademik Topluluğu) 2019, Davetli Konuşmacı, Basılmamış Bildiri, Kuşadası, Aydın. Erişim adresi: https://www.researchgate.net/publication/332797734_Ulusal_Peyzaj_Gozlemevi_Neden_Gereklidir_Kapsami_Ne_Olmalidir
• Şahin, Ş. (2019b). Kültürel ve doğal peyzajların korunmasında peyzaj gözlemevi. Bellek-Mekân-Koruma-Peyzaj Paneli. TMMOB Peyzaj Mimarları Odası (PMO) 7. Kongresi Etkinliği, PMO Bursa Şubesi, Bursa Büyükşehir belediyesi ve UNESCO Bursa Alan Başkanlığı İş birliği, Bursa.
• Tanaç, Z.M. (2000). Batı Anadolu antik yerleşimlerinde kentsel mekân kurgusu araştırması (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). Dokuz Eylül Üniversitesi, Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi
• Tekeli, İ. (1991). Bir kentin kimliği üzerine düşünceler. Kent Planlaması Konuşmaları, 79-88, Ankara: TMMOB Mimarlar Odası yayını.
• Turner, S. (2006). Historic landscape characterisation: a landscape archaeology for research, management and planning. Landscape Research, 31(4), 385-398. https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/01426390601004376 (23.06.2021).
• UNESCO (t.y.). Archaeological Site of Priene. Erişim adresi: https://whc.unesco.org
• Uzun, F. (2019). Anadolu'nun Pompeisi'nde Zeus Tapınağı'nın izleri araştırılıyor. Erişim adresi: https://www.aa.com.tr/tr/kultur-sanat
• Wang, J. (2012). Problems and solutions in the protection of historical urban areas. Frontiers of Architectural Research, 1(1), 40-43. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S209526351200009X (21.03.2021)
• Wiegand, T. (1910). Ρriene, ein βegleit wort zur rekonstruktion von A.Zippelius. Leipzig und Berlin: B. G. Teubner.
• Wilkinson, T. J. (2003). Archaeological Landscapes of the Near East. Tucson: University of Arizona Press.
• World History Encyclopedia (t.y.). Reconstruction of Ancient Priene. Erişim adresi: https://www.worldhistory.org
• Wycherley, R. E. (1945). Priene and modern planning. Greece & Rome, Vol. 14, No. 40, 12-16, Published by Cambridge University Press. https://www.jstor.org/stable/641957?seq=1#metadata_info_tab_contents (23.06.2021)
• Yaldız, E., Büyükşahin, Sıramkaya S. ve Aydın, D. (2017) Station streets in formation of Anatolian city identity: Konya. A. Beşgen ve N. Kuloğlı (Eds.), Proceedings of the Livenarch 5th International Congress: Rejecting/Reversing Architecture (248-263). Karadeniz Teknik Üniversitesi Trabzon. Retrieved from: https://www.researchgate.net/publication/332072362_STATION_STREETS_IN_FORMATION_OF_ANATOLIAN_CITY_IDENTITY_KONYA