İran’da Kurulan Muhtar Azerbaycan Devleti ve Türkiye ile İran’ın Bu Devlete Yaklaşımı (1945-1946)

Yıl 2022, , 243 - 261, 31.12.2022

Yunus Bor

https://doi.org/10.5281/zenodo.7496261

Öz

İran, İkinci Dünya Savaşı boyunca kendi kararlarını kendi veren bir ülke görünümünden uzak merkezi gücü oldukça zayıf, kıtlıklarla ve yoksulluklarla mücadele etmeye çalışan bir ülke olarak kalmıştır. 25 Ağustos 1941’de İngiltere ve Sovyetler Birliği İran topraklarını işgal ettiler. İşgalci kuvvetler, bu hadiseyi işgal şeklinde adlandırmayıp savaşın acil taleplerinin bir sonucu olarak gördüler. Esasen durum öyle değildi. İran bu davetsiz misafirler tarafından egemenliğine ve bağımsızlığına zarar verilen ve çıkarları hiçe sayılan bir ülke oldu. Savaş sonrası Sovyetler Birliği’nin işgal ettiği yerlerden çıkmamak için direnç göstermesi dünyayı yeni bir savaşın eşiğine getirmiş Soğuk Savaş’ın ayak sesleri duyulmaya başlanmıştı. Bu konu İran tarafından Milletler Cemiyeti’ne taşınmış nihayetinde Amerika ve İngiltere’nin baskısı sonucunda Sovyetler Birliği İran’dan ayrılmıştır. Tam da bu noktada bu çalışma, İkinci Dünya Savaşı’nın hemen akabinde Seyyid Cafer Pişeveri tarafından Sovyet desteği ile İran’da kurulan, Azerbaycan Muhtar Hükümeti’nin kuruluşunu, İran ve Türkiye’nin bu oluşuma karşı yaklaşımlarını, dönemin arşiv ve yerel basın kaynaklarını kullanarak mukayeseli bir şekilde ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Azerbaycan Muhtar Devleti, İran, Türkiye, İran-Sovyet İlişkileri, Türk-İran ilişikleri, Azerbaijan Autonomous State, Iran, Turkey, Iran-Soviet Relations, Turkish-Iranian Relations

Azerbaijan Autonomous State Established in Iran and the Approach of Iran and Turkey

Öz

During the Second World War, Iran remained as a country that was far from being a country that made its own decisions, and that had a very weak central power and tried to struggle with famines and poverty. On August 25, 1941, Britain and the Soviet Union occupied Iranian territory. They did not call it occupation, they called it a result of the urgent demands of the war Actually, that was not the case. Iran's sovereignty and independence were harmed by these two countries and their interests were disregarded. The footsteps of the Cold War began to be heard, as these Soviets resisted not to leave the occupied places. This issue was brought to the League of Nations by Iran, and eventually the Soviet Union left Iran as a result of pressure from the United States and Britain. The withdrawal of the Soviet Union from Iran undoubtedly upsets Cafer Pishevari, who established the Azerbaijani Mukhtar Government in Northern Azerbaijan, At this point, this study aims to explain the establishment process of the Azerbaijan Mukhtar Government, which was established in Iran under the leadership of Seyyid Cafer Pişeveri after the Second World War, and to present a comparative analysis of the approaches of Iran and Turkey by using the archive and local press resources.

Anahtar Kelimeler

Azerbaijan Autonomous State, Iran, Turkey, Iran-Soviet Relations, Turkish-Iranian Relations

Kaynakça

• BDBA, (Başkanlık Dışişleri Bakanlığı Arşivi), Tahran Büyükelçiliğinden Hariciye Vekaletine, no:31/1208, 571-68141 298448, İran’daki Sovyet askeri varlığı ile ilgili malumat, 16.03.1944.
• BDBA, Tahran Büyükelçiliğinden Hariciye Vekaletine, no:53/27, 571-35054 138123-7, İran Azerbaycan’ında Sovyet Propagandası, 13.01.1945.
• FO (Foreign Office) 406/84/E 2605/315/34, Further Correspondence Persia Part 64 January to March 1946, The Period of 4th March to 10th March1946.
• FO 406/84/E 2858/315/34, Further Correspondence Persia Part 64 January to March 1946, The Period of 11th March to 17th March, 1946.
• FO 406/84/E 904/5/34, Further Correspondence Persia Part 64 January to March 1946, Conditions in Tabriz Consular District, Consul General Wall to Sir R. W. Bullard Tehran, 12.10.1946.
• FO 406/84/E 4103/315/34, Further Correspondence Persia Part 64 April to June 1946, s. 117-118, The Period of 22th April to 28th April 1946.
• FO 406/84/E 4400/315/34, Further Correspondence Persia Part 64 April to June 1946, The Period of 29th April to 5th May1946.
• FRUS (Foreign Relations of The United States Diplomatic Papers) 1946, C.IV, 19.10.1946.
• IOR (India Office Records): L/PS/12/3014 E/4821/401/34, Persia-Soviet Relations, 09.06.1946,
• “İran’daki Hadiselerin Doğurduğu Bazı Düşünceler”, Akşam, 27.11.1945.
• “Yek nağme-i Bişarnane” Nabard, 03.07.1943.
• “Azerbaycan hükümeti Türkçe’yi resmi dil ilan etti”, Cumhuriyet, 28.12.1945.
• “Azerbaycan Cumhurbaşkanı Seçildi”, Akşam, 16.12.1945.
• “Ağayı Nufus Vezir Emruz Hükümet-i Hodra Teşkil Midehet”, İkdam, 01.10.1945.
• “Aher-i Haber-i ez Movzo-i Azerbaycan”, İkdam, 28.11.1945.
• Abrahamian, Ervand, “Communism and Communalism in Iran: The Tudeh and the Firqah-ı Dimukrat”, International Journal of Middle East Studies, 1, (4) 1970, 306-307.
• Afkhami, Gholam Reza. The Life and Times of the Shah, USA, 2009.
• Atabaki, Touraj. Azerbaycan Etnisite ve İran’da İktidar Mücadelesi, Çev. Hojjat Ghasemlou, İstanbul 2021.
• Fatemi, Faramarz S. The U.S.R.R in Iran: Irano- Soviet Dispute and Pattern of Azerbaijan Revolution, 1941-1947, Xerox University Microfilm, (1976).
• Fernande, Beatrice Scheid. “Stalin, Bagirov and Soviet Policies in Iran, 1939-1946”, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Yale University, New Haven 2000, s. 267.
• Hasanlı, Cemil. Soğuk Savaşın İlk Çatışması İran Azerbaycanı. (Çev. Ekrem N. Necef). İstanbul, 2005.
• Mehtevi, Abdurrıza. H. Tarih-i Revabit-i Harici İran ez İbtidai Dovran-i Safevi ta Payan-ı Cengi Dovvam-ı Cihan, Tahran 1350.
• Melik Yezdi, Muhammed Han. Govga-yi Tahliye_i İran, Tahran 1362 (1983), s. 57.
• Morozova, Irina. Contemporary Azerbaijani Historiography on The Problem of “Southern Azerbaijan” After World War II, Iran and The Caucasus, 9, (5) 2005, 85-120.
• Şemim, Ali Asgar. İran der Dovre-i Saltanat-ı Ali Hazret Muhammed Rıza Şah Pehlevi, Tahran 1346 (1967-1968).
• Ramazani Rouhollah, Iran’s Foreign Policy 1941-1973 A Study of Foreign Policy in Modernizing Nations, Viriginia, 1975.
• Şovket Hamid, Der Tirrese Hadise (Zindegiye Siyasiye Kavvamul Saltanah, Ahtaran, 2007.
• Zovki İraç. İran ve Kudretha-i Bozorg der Ceng-i Cihan-ı Dovvam, Tahran, 1990.