Meaning of the Idioms “Parmak Basmak/ Harfine Parmak Basmak” in Classical Türkish Literature

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 3, 192 - 212, 30.10.2022

Enes İlhan

https://doi.org/10.34083/akaded.1138988

Öz

Idioms are important words that reveal the richness of meaning, connotation and imagination of the language they belong to because of their metaphorical meanings. Due to its contribution to the formation of some rhetoric and meaning stratum in poetry, it has also been frequently used in classical literature. Concept, phrase, term etc. used in poetry it doesn’t seem possible to say that each of the words is also included in the dictionaries. It is determined by the examinations that some idioms used in classical literature texts haven’t reached the present day. Sometimes, it is seen that an idiom that is frequently used today has different meanings and connotations in classical literature. The idioms to “parmak basmak” and “harfine parmak basmak” should be assessed within this framework.
In this study, firstly, the current meanings of idioms were emphasized and the meanings given to idioms in printed and electronic dictionaries were gathered. Afterwards, the idioms were questioned in terms of origin and for this purpose, some Arabic-Persian dictionaries were reviewed. Whether the idioms existed in the historical periods of Turkish was also determined by the literature review. Finally, the meaning stratum of idioms in classical literature have been revealed on the examples obtained from poetry journal, collection of biographies and divans.

Anahtar Kelimeler

parmak basmak, harfine parmak basmak, idiom.

Klasik Türk Edebiyatında “Parmak Basmak/ Harfine Parmak Basmak” Deyimleri ve Anlam Çerçeveleri

Öz

Deyimler, içerdikleri mecaz anlamlar itibariyle ait oldukları dilin mana, çağrışım ve hayal zenginliğini ortaya koyan önemli kalıp ifadelerdir. Şiirde birtakım söz sanatlarının ve mana katmanlarının oluşumuna elverişli yapısı itibariyle, klasik edebiyata mensup şairlerce de sıklıkla kullanılmıştır. Bu noktada şairler tarafından kullanılan kavram, tabir, deyim vb. kalıp ifadelerin her birinin sözlüklerde de yer aldığını söylemek mümkün görünmemektedir. Klasik edebiyat metinlerinde kullanılan bazı deyimlerin günümüze kadar ulaşamadığı yapılan incelemelerle tespit edilmektedir. Bazen de günümüzde de sıklıkla kullanılan bir deyimin klasik edebiyatta farklı mana ve çağrışımlara sahip olduğu görülmektedir. Parmak basmak ve harfine parmak basmak deyimleri de bu çerçevede değerlendirilmelidir.
Çalışmada, ilk olarak deyimlerin güncel manaları üzerinde durulmuş, basılı ve elektronik sözlüklerde deyimlere verilen karşılıklar derlenmiştir. Sonrasında deyimler köken itibariyle sorgulanmış ve bu amaçla Arapça-Farsça bazı sözlükler gözden geçirilmiştir. Deyimlerin Türkçe’nin tarihi devirlerinde var olup olmadığı da ayrıca yapılan taramalarla belirlenmiştir. Son olarak şiir mecmuaları, tezkireler ve divanlardan temin edilen tanıklara göre deyimlerin, klasik edebiyatta sahip oldukları mana katmanları ortaya konmuştur.

Anahtar Kelimeler

parmak basmak, harfine parmak basmak, deyim.

Kaynakça

• Açıkgöz, N. (2017). Riyâzü’ş-Şuarâ (Tezkiretü’ş-Şuara). Kültür ve Turizm Bakanlığı.https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-191371/riyazi-riyazus-suaratezkiretus-suara.html.
• Aksan, D. (1993). Türkçenin gücü. Bilgi Yayınevi.
• Aksoy, Ö. A. (2019). Atasözleri ve deyimler sözlüğü 2. İnkılap Yayınları.
• Aksoyak, İ. H. (2009). Dîvan şiirinin dili imparatorluk dilidir. Turkish Studies. 4 (5), 1-18.
• Aksoyak, İ. H. (2018). Gelibolulu Mustafa Âlî Dîvânı. Kültür ve Turizm Bakanlığı. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-208602/gelibolulu-mustafa-ali-divani.html
• Aksoyak, İ. H. (2021). Farsçada yaşamış Türkçe bir kelime: “Çapar-hâne”. Akademik Dil ve Edebiyat Derigisi, 5 (4), 1728-1731.
• Avşar, Z. (2017). Revânî Dîvânı. Kültür ve Turizm Bakanlığı. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-196374/revani-divani.html
• Aydın, G. (2019). Bosnalı Sâbit Dîvânı’nın bağlamlı dizin ve işlevsel sözlüğü. (Tez no. 551475) [Yayımlanmamış doktora tezi, Gazi Üniversitesi]. YÖK Tez. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Batislam, H. D. (2006). Tokatlı Ebûbekir Kânî’nin bir mektubu. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 15 (1), 69-76.
• Bilge, M. (2008). Günahkâr Dîvânı tenkitli metin. (Tez no. 229365) [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Kocaeli Üniversitesi]. YÖK Tez. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Canım, R. (2018). Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ. Kültür ve Turizm Bakanlığı. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-216998/latifi-tezkiretus-suara-ve-tabsiratun-nuzama.html
• Çağbayır, Y. (2007). Ötüken Türkçe sözlük, c. 4. Ötüken Yayınları.
• Çotuksöken, Y. (1994). Deyimlerimiz. Özgül Yayınları.
• Demirkazık, H. İ. (2009). 18. YY şairi Mustafa Fennî Dîvânı. (Tez no: 249576) [Yayımlanmamış doktora tezi, Marmara Üniversitesi]. YÖK Tez. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Dihhuda, A. E. (t.y.). Lügatnâme-i Dihhuda. https://www.parsi.wiki/fa/wiki/148712/%D8%A7%D9%86%DA%AF%D8%B4%D8%AA
• Dilçin, C. (2009). Yeni tarama sözlüğü. TDK Yayınları.
• Eyüboğlu, E. K. (1975). On üçüncü yüzyıldan günümüze kadar şiirde ve halk dilinde atasözleri ve deyimler. Doğan Kardeş Matbaacılık.
• Gök, S. (2017). Hayretî Dîvanı sözlüğü. (Tez no: 483192) [Yayımlanmamış doktora tezi, Gazi Üniversitesi]. YÖK Tez. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Işıkhan, D. (2015). Rağmî hayatı edebi kişiliği ve Divanı’nın notlandırılmış metni. (Tez No.407173) [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Kültür Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• İpekten, H. Kut, G. İsen, M. Ayan, H. & Karabey, T. (2017). Sehî Bey Heşt-Bihişt. Kültür ve Turizm Bakanlığı. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-78460/tezkireler.html
• İsen, M. (2020). Usûlî Dîvânı. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Kanar, M. (2010). Farsça-Türkçe sözlük. Say Yayınları.
• Kaplan, F. (2018). Latîfî Tezkiresi’nde edebî eleştiri terimleri ve edebiyat eleştirisi. (Tez No.501882) [Doktora tezi, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Kılıç, F. (2017). Âşık Çelebi Divanı. Kültür ve Turizm Bakanlığı. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-195827/asik-celebi-divani.html
• Kubbealtı Lügati (t.y.). Müşârün-bi’l-benân, Müşârü’n-ileyh. Erişim Tarihi: Şubat 20, 2022, http://lugatim.com/s/m%C3%BC%C5%9Far
• Musavver Dîvân-ı Necâtî. Mısır Milli Kütüphanesi. No: 18.
• Musluoğlu, F. (2021). Hayretî Dîvanı (Tenkitli metin-dil içi çeviri). (Tez No.694934) [Yayımlanmamış doktora tezi, Marmara Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Okumuş, S. (2007). Nebzî Dîvânı (İnceleme-Metin). (Tez no. 217461). [Yayımlanmamış doktora tezi, Selçuk Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Öztürk, F. (2007). Bâkî Dîvânı sözlüğü [bağlamlı dizin ve işlevsel sözlük]. (Tez no. 218255) [Doktora tezi, Gazi Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Öztürk, M. & Örs, D. (2009). Mütercim Asım Efendi Burhân-ı Katı. TDK Yayınları.
• Özyaşamış Şakar, S. (2021). Eski Türkiye Türkçesinin deyimler sözlüğü. DBY Yayınları.
• Püsküllüoğlu, A. (2006). Türkçe deyimler sözlüğü. Arkadaş Yayınları.
• Saraçbaşı, M. E. (2010). Örnekleriyle büyük deyimler sözlüğü I-II. YKY Yayınları.
• Solmaz, S. (2009). Gülşen-i Şu’arâ, Bağdatlı Ahdî. Kültür ve Turizm Bakanlığı. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-78460/tezkireler.html
• Steingass, F. (2005). Persian-English dictionary. Çağrı Yayınları.
• Sunal, A. (2014). Sâdık Dîvânı (İnceleme-Metin). (Tez no. 363751) [Yayımlanmamış doktora tezi, Uludağ Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Şenödeyici, Ö. (2011). Nâ’ilî Dîvânı sözlüğü [bağlamlı dizin ve işlevsel sözlük]. (Tez no. 277117) [Doktora tezi, Gazi Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Şentürk, A. A. (2021). Osmanlı şiiri kılavuzu c. 5. DBY yayınları.
• Şimşek, M. S. & Uzun, T. (1991). Arapça-Türkçe deyimler-kalıp ifadeler-atasözleri sözlüğü. Beyan Yayınları.
• Şükün, Z. (1984). Gencîne-i Güftâr Ferheng-i Ziyâ, C. 1. Milli Eğitim Basımevi
• Tarih ve Edebiyat Metinleri Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlüğü (TEBDİZ). http://www.tebdiz.com/
• Tietze, A. (2018). Tarihî ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugati, c. 6. TÜBA Yayınları.
• Tokmak, A. N. (2001). Telaffuzlu Türkçe-Farsça ortak deyimler sözlüğü. Simurg Yayınları.
• Toparlı, R. & Çöğenli, M. S. (1990). Osmanlıca’da kullanılan arapça ve farsça edat zarf deyim ve terkipler. Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayını.
• Tuğlacı, P. (1985). Okyanus ansiklopedik sözlük. Cem Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (t.y.) Parmak basmak. Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü. Erişim Tarihi: Şubat 20, 2022, https://sozluk.gov.tr/
• Türk Dil Kurumu (t.y.). Dak tutmak. Tarama Sözlüğü. Erişim Tarihi: Şubat 20, 2022, https://sozluk.gov.tr/
• Türk Dil Kurumu (t.y.). Bağlam. Türkçe Güncel Sözlük. Erişim Tarihi: Şubat 20, 2022, https://sozluk.gov.tr/
• Vural, E. (2013). Michigan Üniversitesi 356 numaralı Şiir Mecmû’ası (İnceleme-Metin). (Tez No.345675) [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Kocaeli Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Yakar, H. İ. (2018). Gelibolulu Sun’î Dîvânı. Kültür ve Turizm Bakanlığı. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-204115/gelibolulu-suni-divani.html
• Yekbaş, H. (2020). Sehî Bey Dîvânı. Kültür ve Turizm Bakanlığı. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-273692/sehi-bey-divani.html
• Yılmaz, N. (2006). Ahmed-i Rıdvân Rıdvâniyye İnceleme-Metin-Dizin. Kültür ve Turizm Bakanlığı. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-78415/ahmedi---iskendername.html
• Yılmaz, O. (2019). Lisânu’l-Acem Ferheng-i Şu’ûrî. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.